2 — İçlerinden bir adama: İnsanları uyar ve îmân edenlere Rableri katında yüksek bir makam olduğunu müjdele, diye vahyetmemiz insanların tuhafına mı gitti ki kâfirler : Bu, apaçık bir büyüdür, dediler.

Vahiy Gerçeği

Sûrelerin başındaki tek tek harfler hakkında Bakara sûresinin başında bilgi verilmişti. Ebu Duhâ'nın İbn Abbâs'tan «Elif, Lam Ra...» âyeti hakkındaki rivayetine göre; o, şöyle demiştir: Ben, Allah'ım, görürüm. Dahhâk ve başkaları da böyle söylemiştir.

«Bunlar hikmetli kitabın âyetleridir.» Bunlar apaçık, muhkem Kur'an'm âyetleridir. Mücâhid, «Elif, Lâm, Râ. Bunlar hikmetli kitabın âyetleridir.» âyeti hakkında: Kitab; Tevrat ve İncil'dir, demiştir'. Katâde de burada Kur*an'dan önce geçen kitablarm kasdedildiğini söyler. Ancak bu, izahı, yorumu ve bir anlamı olmayan bir sözdür.

«İçlerinden bir adama: İnsanları uyar ve îmân edenlere... müjdele, diye vahyetmemiz insanların tuhafına mı gitti?» âyetinde Allah Teâlâ, beşerden peygamberler gönderilmesine şaşan kâfirleri haber verip, onları tekdir buyurmaktadır. Kur'an da geçmiş nesillerin: «Bizi bir beşer mi doğru yola götürecekmiş?» (Teğâbün, 6) dediklerini de haber vermektedir. Hûd ve Salih (a.s.) de kavimlerine : «Sizi uyarması için aranızdan bir adama Rabbınız tarafından bir haber geldi diye mi hayret ediyorsunuz?» (A'râf, 63, 69) demişlerdi. Yine Allah Teâlâ, Kureyş kâfirlerinin şöyle dediklerini haber vermektedir : «Tanrıları bir tek tanrı mı kıldı? Doğrusu bu çok tuhaf bir şeydir.» (Sâd, 5).

İbn Abbâs'tan rivayetle Dahhâk der ki: Allah Teâlâ Muham-med (s.a.) i elçi olarak gönderdiğinde araplar veya onlardan inkâr edenler, bunu inkâr ettiler ve : Allah Teâlâ Muhammed gibi bir beşeri elçi olarak göndermekten yücedir, dediler de Allah Teâlâ : «İçlerinden bir adama vahyetmemiz insanların tuhafına mı gitti?» âyetini indirdi.

Müfessirler «îmân edenlere Rabları katında yüksek bir makam vardır.» âyetinde ihtilâf etmişlerdir, Ali İbn Ebu Talha'nın, «îmân edenlere Rabları katında yüksek bir makam olduğunu müjdele.» âyeti hakkında İbn Abbâs'tan rivayetine göre; o, şöyle dermiş : İlk zikirde onlar için mutluluk geçmiştir.

Avfî'nin yine İbn Abbâs'tan rivayetine göre; o, «Rabları katında yüksek bir makam olduğunu müjdele.» âyeti hakkında şöyle dermiş : Takdim ettikleri, işleyip önden gönderdikleri mukabilinde onlar için güzel bir mükâfat vardır. Dahhâk, Rebî' İbn Enes ve Abdurrahmân İbn Zeyd İbn Eşlem de böyle söylemişlerdir. Bu, Allah Teâlâ'nın : «Kendi katından şiddetli bir baskım haber vermek ve sâlih amel işleyen mü' minlere güzel bir mükâfat olduğunu müjdelemek için. Orada temelli kalacaklardır.» (Kehf, 2-3). âyetleri gibidir. Mücâhid ise : «Rabları katında yüksek bir makam olduğunu müjdele.» âyeti hakkında şöyle demiştir : Sâlih ameller; onların namazlan, oruçları, sadakaları ve teşbihleridir. Muhammed (s.a.) onların şefâatçisidir. Zeyd İbn Eşlem ve Mukâtil İbn Hayyân da böyle söylemişlerdir. Katâde onların; Rabları katında sâdık selef, olduklarını söyler. İbn Cerîr, âyette zikredilen yüksek makamın, onların takdim etmiş oldukları sâlih ameller olduğunu söyleyen Mücâhid'in kavlini tercih etmiştir.

«Kâfirler : Bu, apaçık bir büyüdür, dediler.» Her ne kadar Biz onlara kendilerinden, kendi cinslerinden müjdeleyici ve uyarıcı olarak bir elçi göndermişsek de kâfirler; bu apaçık bir büyüdür, deyip yalanladılar.[1]

3 — Doğrusu sizin Rabbınız, gökleri ve yeri altı günde yaratıp sonra Arş'a hükmeden Allah'tır. îşi düzenler. İzni olmadıktan sonra kimse şefaat edemez. İşte Rabbınız Allah budur, O'na kulluk edin; öğüt dinlemez misiniz?

Göklerle Yerin Yaratılışı

Allah Teâlâ bütün âlemin Rabbı olduğunu, gökleri ve yeri altı günde yarattığını haber veriyor. Bu altı günün şu günler gibi olduğu; her günün insanlann saymakta olduğu günlerden bin sene gibi olduğu söylenmiştir. Bunun açıklaması ilerde gelecektir. Sonra O, Arş'a hükmetmiştir. Arş; yaratıkların en büyüğü ve tavanıdır. İbn Ebu Hâ-tim'in Haccâc İbn Hamza kanalıyla... Sa'd et-Tâî'den rivayetine göre o : Arş, kırmızı yakuttandır, dermiş. Vehb İbn Münebbih Allah'ın, Arş'ı nurundan yarattığını söylemiştir ki bu açıklama garîbdir.

Allah Teâlâ yaratıkların işlerini idare eder. «Göklerde ve yerde zerre kadar olanlar bile O'nun ilminin dışında değildir.» (Sebe', 3). Bir durum ve iş, O'nu bir başkasından meşgul edip alıkoymaz, müşkiller ona zor gelmez, isteyenlerin ısrarlı isteyişleri onu usandırmaz, dağlarda, denizlerde, ma'mûrelerde ve çöllerde büyükleri idare O'nu küçükleri idareden alıkoymaz. «Yeryüzünde yürüyen hiç bir canlı yoktur ki, rızkı Allah'a ait olmasın. Onların durup dinlenecek ve saklanacak yerL lerini de bilir. Hepsi apaçık kitabdadır.» (Hûd, 6), «Bir yaprak düşmez ki; onu bilmesin. Yerin karanlıkları içindeki tek bir tane, yaş ve kuru müstesna olmamak üzere her şey apaçık bir kitabdadır.» (En'ânı, 59).

Derâverdî'nin Sa'd İbn İshâk İbn Kâ'b'dan rivayetine göre; o, şöyle dermiş : «Doğrusu sizin Rabbınız gökleri ve yeri altı günde yaratan Allah'tır.» âyeti nazil olduğunda, onlara araplardan büyük bir bi-nitli grubu tesadüf etmiş. Onlara : Siz kimlerdensiniz? diye sormuşlar. Onlar da : Cinlerdeniz. Medine'den çıktık. Oradan bizi bu âyet çıkardı, demişler. Bu haberi İbn Ebu Hatim rivayet etmiştir.

Allah Teâlâ burada : «İzni olmadan kimse şefaat edemez.» buyurur. Başka âyetlerde de şöyle buyurmaktadır : «O'nun izni olmadan katında şefaat edecek kimdir?» (Bakara, 255), «Göklerde nice melek vardır ki, Allah dileyeceği ve razı olacağı kimseler için izin vermedikçe, onların şefaati hiç bir şeye yaramaz.» (Necm, 26), «Allah'ın katında, kendisine izin verdiğinden başkası şefaat edemez.» (Sebe', 23).

«İşte Rabbınız Allah budur. O'na kulluk edin. Öğüt dinlemez misiniz?» İbâdeti tek ve ortağı olmayan Allah'a tahsis ediniz, ey müşrikler, durumunuz hakkında öğüt dinlemez misiniz ki Allah ile beraber O'nun yegâne yaratıcı olduğunu bildiğiniz halde bir başkasına da ibâdet ediyorsunuz. Allah Teâlâ, başka âyetlerde şöyle buyurmaktadır: dAndolsun ki, onlara kendilerini kimin yarattığını sorsan «Allah» diyeceklerdir.» (Zuhruf, 87), «Yedi göğün Rabbı ve yüce Arş'ın Rabbı kimdir? de. Allah'tır, diyeceklerdir. Öyleyse O'na karşı gelmekten sakınmaz mısınız? de.» (Mü'minûn, 86-87).[2]

************************

İzahı

4 — Hepinizin dönüşü O'nadır. Allah'ın va'di haktır. Doğrusu O, yaratmaya başlar, sonra îmân edip iyi amel işleyenlere adaletle karşılık vermek için onu tekrar eder. Küfredenlere de; küfreder olmalarından dolayı kaynar sudan bir içki ve elem verici bir azâb vardır.

Allah Teâlâ, yaratıkların kıyamet günü dönüşlerinin kendisine olacağını haber vermiştir. Hiç kimseyi bırakmayacak ve başladığı gibi onları tekrar iade edecektir. Sonra Allah Teâlâ, yaratmaya başladığı gibi yaratmayı tekrar edeceğini zikredip : «Önce yaratan, sonra onu tekrar eden O'dur. Bu, O'nun için daha kolaydır.» (Rûm, 27) buyurur.

Sonra îmân edip iyi amel işleyenleri hakkaniyetle ve onların yaptıklarına uygun bir mükâfatla mükâfatlandırmak için yaratmayı tekrar eder. Kâfir olanlara da küfürleri yüzünden kıyamet günü kaynar sudan bir içki ve elem verici bir azâb vardır. Onlar, küfürleri sebebiyle kıyamet günü aşağıdaki âyetlerde haber verilen çeşitli azâblarla azâb-landmlacaklardır: «Onlar, kızgın ateşte, kaynar sulardadırlar. Ve bir de kapkara dumandan bir gölge içindedirler.» (Vakıa, 42-43), «İşte kaynar su ve irin, tatsınlar onu. Bunlara benzer daha başkaları da vardır.» (Sâd, 57-58), «Suçluların yalanladıkları cehennem işte budur! Onlar bununla kaynar su arasında dolaşır dururlar.» (Rahman, 43-44).[3]

İzahı

5 — Güneşi ışık, ayı nûr yapan, yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için aya konak yerleri düzenleyen O'dur. Allah, bunları ancak hak ile yaratmıştır. Bilen insanlar için âyetlerini uzun uzadıya açıklar.

6 — Gece ile güdüzün değişmesinde; Allah'ın göklerde ve yerde yarattıklarında, sakınan bir kavim için âyetler vardır.

Güneş ve Ay

Allah Teâlâ, kudretinin kemâline ve saltanatının büyüklüğüne delâlet eden alâmetler yarattığım haber veriyor. O, güneş kitlesinden nesle günler, ayın seyri ile de aylar ve seneler bilinir, san'at, diğeri de başka bir san'attır. Birbirlerine karışmasın diye, birini diğerinden üstün kılmıştır. Güneşin hükmünü gündüz, ayın hükmünü de gece kılmış, ay için konaklar düzenlemiştir. İlk göründüğünde küçüktür. Sonra nuru ve kitlesi artar ve nihayet toplanıp dolunay haline gelir. Sonra tekrar küçülmeye başlar ve ayın sonunda ilk haline döner. Allah Teâlâ, başka âyetlerde şöyle buyurmaktadır: «Ay için konaklar ta'yîn etmişizdir. Sonunda kuru bir hurma dalına döner. Güneşe aya ulaşmak düşmez. Gece de, gündüzü geçecek değildir. Her birisi bir yörüngede yüzerler.» (Yâsîn, 40), «Güneşi ve ayı da vakit ölçüsü kılmıştır. İşte bu; Azız, Alîm olanın takdiridir.» (En'âm, 96). Allah Teâlâ bu âyet-i kerîme'de de : «Yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için, aya konak yerleri düzenleyen O'dur.» buyurmuştur. Gü-husule gelen şuayı bir ziya; ayın şuasını da bir nûr kılmıştır. Bu bir

«Allah, bunlan ancak hak ile yaratmıştır.» Allah Teâlâ bunları boş yere yaratmamıştır. Bilakis bunda onun için büyük bir hikmet ve yüce bir hüccet vardır, Nitekim Allah Teâlâ, başka âyetlerde şöyle buyurmaktadır: «Biz göğü, yeryüzünü ve ikisinin arasında bulunanları, boşuna yaratmadık. Bu küfretmiş olanların sannıdır. Vay ateşe uğrayacak inkarcıların haline.» (Sâd, 27), «Sizi boşuna yarattığımızı ve Bize hiç döndürülmeyeceğinizi mi sandınız? Gerçek hükümdar olan Allah yücedir. O'ndan başka tanrı yoktur ve O, yüce Arş'ın Rabbıdır.» (Mü'minûn, 115-116).

Allah Teâlâ buyurur ki: Bilen insanlar için âyetlerini, hüccetleri, delilleri uzun uzadıya açıklar.

Allah Teâlâ: «Gece ile gündüzün değişmesinde; âyetler vardır.» buyurur. Biri geldiğinde hemen öteki gider, biri gittiğinde hemen öteki gelir. Bunlar hiç bir şekilde birbirlerinden geç gelmezler ve birbirlerini peşpeşe ta'kîb ederler. Allah Teâlâ başka âyetlerde şöyle buyurmaktadır : «Gündüzü durmadan kovalayan gece ile bürür.» (A'râf, 54), «Güneşe aya ulaşmak düşmez. Gece de, gündüzü geçecek değildir.» (Yâsîn, 40), «Sabahı yarıp çıkarandır. Geceyi bir sükûn, güneşi ve ayı da vakit ölçüsü kılmıştır. İşte bu; Azîz, Alîm olanın takdiridir.» (En'âm, 96).

Allah Teâlâ burada: «Allah'ın göklerde ve yerde (azametine delâlet eden âyetlerde), yarattıklarında (günâh işlemekten) sakınan bir kavim için âyetler vardır.» buyurur ki, başka âyetlerde de şöyle buyurmaktadır : «Göklerde ve yerde nice âyetler vardır...» (Yûsuf, 105), «Göklerde ve yerde neler var, bir bakın, de. Fakat bunca âyetler ve ihtarlar inanmayanlar güruhuna fayda vermez.» (Yûnus, 101), «Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelmesinde; akıl sahipleri için elbette âyetler vardır.» (ÂH İmrân, 190). Burada ise şöyle buyurmaktadır: Allah'ın azabından, öfkesinden sakınan bir topluluk için âyetler vardır.[4]

İzahı

Işık Enerjisi ve Kaynaklan

Kâinat, madde ve ışımadan ibarettir. Işıma derken neticesi görülebilen fakat maddî varlığı farkedilemeyen enerji kaynağım kasdedi-yoruz ki buna «esir dalgalan» adı da verilir. Bu dalgalardan bir kısmını duyu organlarımız doğrudan doğruya alırlar ki biz bunlara «kırmızı altı dalgalar» adını veriyoruz. Bunlardan kırmızı altı dalgaları, duyu organlarımız ısı şeklinde alırlar. Gözümüz bunu farkeder. Güneşin gönderdiği beyaz ışıklar ise aslında değişik renklerden meydana gelmiştir. Gerçekte esîr dalgaları adını verdiğimiz bu ışınların sâdece izlerini görürüz. Meselâ mor ötesi (ültraviyole) ışınlarını dağların tepesinde veya deniz kıyısında güneşe mâruz kalan vücûdlarda yaptığı izleri ile görürüz. Denizde yanmış veya güneşlenmiş kişinin rengj bronzlaşır. Keza ay yüzeyine yansıyan ve ayı aydınlatarak bize hilâl şeklinde görünmesini sağlayan, cisimleri yakan, yeryüzünün hava kü-t esinin alt kısımlarına kadar sızarak kalınlığı 200 metreyi bulan ince bir tabakadan dünyamızı aydınlatan güneş ışınları gibi. Bu ışınlar fezada saniyede 300.000 km. hızla yayılırlar. Bu ışın dalgalan, telsiz dalgaları gibi boyu mm. veya cm. ile ölçülen özel ölçü ve uzunluğa sâ hiptir. Kısa dalgalar ise mikron adı verilen ve cm. nin onbinde biri kadar olan bir ölçekle ölçülürler. Dalganın, saniye içerisindeki tekrar etme sayısına «dalga sayısı» adı verilir.

Işık, birçok renkler ıskalasından meydana gelir. Iskala, kısa dalgalı ışınlardan mor ile başlar, uzun dalgalı tarafa doğru yürüyerek kırmızı ile son bulur. Bu renklerin karışımından beyaz ışık teşekkül eder. Mor ışıklardan önce morötesi ışıklar gelir, bunlar gözle görülmez. Kimyasal etkileri vardır, çok hassas fotoğraf ilimlerine veya kart-lanna etki ederler. Kırmızı renkten önce kırmızı altı renk gelir ki, bu da ısı şeklinde ortaya çıkar. Fakat gözle görülmez. Şu halde ışık enerjisi, esîrî dalgalardan ibarettir. Özelliklerinin farklılığı ve cisimler üzerine etkisinin değişikliği, yalnızca dalga boyunun farklılığından gelmektedir. İlmî bir gerçek olarak «Görülen ışık» diye adlandırılan ışık aslında görülmektedir. Meselâ güneş ışığı, bütün kâinatı yararak bize kadar gelir, ancak biz onu görmeyiz. O, yayıldığı şeffaf maddî ortamı aydınlatır. Ay yüzeyi veya atmosfer tabakası gibi şafak veya gurûb adı verilen, ufuk aydınlanması denilen göğün, gündüzün ışığıyla değişik renk alması da bir sırdır. Işığı, tayf analizi adını verdiğimiz yollarla ayırmak mümkündür. O zaman görülecektir ki en uzunu kırmızı, en kısası da mor dalgalardan meydana gelen bir renkler yekûnundan başka birşey değildir.

Esir dalgalan ışık türü	on olarak ifadesi
Kozmik ışınlar	10-10-10-7
Gama ışınları	10-7-10-4
X ışınları	10-4-10-1
Mor ötesi ışınları	10-1
Işık	10-1-1
Kızıl Öncesi ışınları	1-10-3
Radar dalgaları	10-10
Radyo telsiz dalgaları	10-10

Işık dalgalarının uzunluğu ;

Beyaz ışığı oluşturan belli başlı ışınlar : Dalganın mikron olarak uzunluğunun ortalaması:

Mor ......•..................... 0,44

Mavi ........................... 0,48

Yeşil ........................... 0,50

Sarı ........................... 0,58

Portakal rengi............... 0,62

Kırmızı ........................ 0,71

Bu dalgalar ve ışınlar maddî ortamı geçerken (atmosfer tabakası gibi) yansır ve birtakım tabiî olaylarla karşılaşır. Bir kısmı da böylece geri gönderilir.

Normal cisimlerin ışın neşretmeleri: Normal cisimler, farklı oranda esîr dalgalarını emerler ve bu ışınlan farklı oranlarda tekrar salıverirler; bu olaya maddî ışıma adı verilir. Yani maddî cisim, esîr dalgalarıyla aldığı ışınları tekrar gönderir. Bu durumda bu ışınlar, ısı derecesini ve enerji gücünü yitirirler. Öyleyse maddî ışıma, maddî cisimlerin tabiatından doğan bir olaydır. Meselâ biz bir parça demiri ısıttığımız zaman ısının demire yayıldığım farkederiz. Demiri daha fazla ısıtınca ışık saçtığını görürüz. Bu ışık önce kırmızı, sonra sarı, sonra maviye dönüşür. Isı derecesi arttıkça demirden saçılan renk dalgalan da farklılaşır. Genellikle maddî cismin saçtığı ışık dalgalarının ve esîr ışınlarının boyu, Ölçüsü bu cismin ısısına ve cinsine bağlıdır. En çok ışın yayan cisimler, siyah cisimlerdir. Öyle ki siyah cisimlerin yüzeyinin cm3 sinin yaydığı ısı enerjisi oran itibarıyla 0,4 e ulaşır. Bu enerjinin tümü, cismin yaydığı dalga boylarına göre eşit olarak yayılmaz. Her ısı derecesinin tabiî olarak cisim tarafından yayılan muayyen bir gücü vardır. Siyah cismin yaydığı dalganın boyunu bir mikron, bu cismin ısı derecesini d olarak kabul edecek olursak neticede şöyle bir denklem ortaya çıkar :

2940

—___________.- .—.......-

—

273 + d

Meselâ, güneşin dış yüzeyindeki ısı derecesinin 6000 C° olduğunu kabul edelim. Buradan 047 boyunda ortalama dalgalar yayılır ve bu dalgalar umumiyetle mavi renktedirler. Yeryüzü atmosferinin ısı derecesinin ortalama olarak sıfırın altında 70 C° olduğunu kabul edecek olursak atmosfer tabakası 15 mikron uzunluğunda dalgalar yayar. Bu boy, görülmeyen ısı mıntıkasını aşamaz. Aşağıda 3 no'lu cetvelde güneş yüzeyinin ve atmosfer yüzeyinin yaydığı dalga -uzunlukları açıklanmıştır. Gök cisimlerinin içinde yüzdüğü feza adı verilen boşluk da, radyo dalgalarından esîr dalgalarına kadar birçok dalgalar neşreder. Şu halde feza, düşünüldüğü gibi tamamen boş bir ortam değildir. Bu ışınların yanı sıra gözden uzak tutulmayacak kadar gaz ve toz kümelerini de ihtiva etmektedir. Bazıları, engin fezanın boş bir alan olduğunu sanmaktadırlar. Aslında fezadan yayılan enerji, dikkat çekici bîr mucizedir. Nitekim Kur'an-ı Kerîm, bu noktaya işaret ederek şöyle buyurmaktadır :

1- «o, göklerin, yerin ve ikisi arasındaki şeylerin Rabbıdır. O halde O'na kulluk et. Ve ibâdetinde sebat et. Hiç O'nun ismini taşıyan birini bilir misin?» (Meryem, 65)

2- «Musa : Göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan şeylerin Rabbıdır. Eğer hakikati yakînen bilmeye ehil kimselerseniz, dedi.» (Şuârâ, 24)

3- «o, göklerin, yerin ve ikisi arasında olanların Rabbı olan Rahmân'dır. (Kâfirler) O'na hitâbda bulunmaya nail olamazlar.» (Nebe'i 37)

En büyük Dalga enerji M° + 273 En küçük En büyük Uzunluğu miktarı

Mutlak ısı derecesi ve mikron olarak dalganın boyu ;

Güneş çevresi 6000 0,7 4 047

Dünyanın yüzeyi 300 3,00 80 0010

Dünya Atmosferi 200 4 120 15

Herhangi bir maddî cisimden yayılan esîr ışınlarının dalga uzunluğuna «tayf» adı verilir. Tayf; bir cisimden yayılan tüm dalga uzunluklarını ve katı cisimlerin enerji miktarını ihtiva eder.

Gazların çoğunluğu ve buharlar, katı cisimler gibi sürekli ışık neşretmezler. Gazlar, katı cisimlerden daha az ışınlar yayarlar. Bir başka deyimle herhangi bir gazın veya buharın ışıma gücü, belirli dalgalarda ve muayyen olarak ancak siyah cismin ısınma gücüne yaklaşır. Öteki dalgaların bir kısmı ise sıfıra yaklaşır. Isının emilmesine gelince; (absorbasyon) birim alanlarına göre düşen ışığın, absorbe oranıyla ölçülen bu güç «Krichof» tarafından şöylece tesbît edilmiştir : Bir cismin bir dalgasının ısınma gücüyle ısı derecesinin arasındaki orandır. Yani belirli ısı derecesinin altında herhangi bir maddî cisim, özel dalgada bir ışın yayarsa; kendisinin üzerine düşen aynı dalga boyundaki ışınları da aynı şekilde emer. Binâenaleyh belirli ölçülerde dalga gönderen gazlar, bu ölçülerdeki dalgaları da emebilirler. Gazların ısınması veya absorbe etmesi diye bilinen bu olay, güneş ışınının geçmesine imkân sağlayan bir yapıya sâhib olan atmosferde mühim bir rol oynar. Atmosferdeki gazlar, dalga uzunluklarına göre güneş ışınlarını emerler ve tekrar yayarlar. Cisimlere özgü absorbe örneklerinden birisi de şöyledir< Biz, termometrenin alt kısmını doğrudan doğruya güneş ışınlarına tuttuğumuz zaman; bu kısım, gelen ışınların çoğunu katı bir cisimmiş gibi emer. Termometrenin derecesinin hızla yükseldiğini görürüz. Bu yükseklik, normal havadaki ısıdan fazladır, İşte bunun için termometrelerin alt kısmı, doğrudan doğruya güneş ışınlarından koruyan bir çerçeve içerisine konur.

Güneş ışınları :

Güneş büyük bir yıldızdır. Çapı 1,3 milyon km'ye ulaşır. Güneşin çapı dünyamızın çapından 100 kat daha büyüktür. Güneşin dış yüzeyinde ısının derecesi 6000 C° ye ulaşır. Merkeze yaklaştıkça bu ısı hızla artar ve merkezde ısı miktarı 20 milyon Cû nin üzerindedir. Güneşte büyük gaz fırtınaları meydana gelir ki boylan binlerce km' yi bulur. Bu korkunç fırtınaların çapı bazan 50 km. civarındadır. Güneşte meydana gelen fırtınalardan sonra fezada bir elektrik dalgası veya manyetik dalga yayılır. Bu fırtınaların, dünyamızın manyetik alanları üzerinde büyük te'sîrleri vardır. Güneş ışınlan dünyamızın atmosferine girmeden önce değişik ölçüde esîr ışınları ihtiva eder. Bu ışınların boylan değişiktir. Ancak 0,17 mikrondan 4 mikrona kadar ulaşır. Güneşin tayf analizinden yüzde oranı itibânyla ışın miktarlan şöyle tesbît olunmuştur :

1- % 9 civarında morötesi ışın vardır. Bu ışınların dalga boylan 0,17 mikrondan 0,39 mikrona kadar uzar.

2- % 45 oranındaki parlak ışınları vardır. Bu ışınların dalga boylan 0,40 dan 0,74 mikrona kadar değişir. Asıl aydınlığın kaynağı bu ışıktır. Gün ortalarında bu ışığın meydana getirdiği aydınlık son dereceye (maksimum) ulaşır. Bu ışıklar, yaz aylarında kış ayların-dakinin iki katıdır. Kahire civarında bu ışıklar yazın 10.000 muma ulaşırken kışın 5.000 mum civarındadır. Rakamlan zihnimizde can-landırabilmemiz için şöyle diyebiliriz : Geniş bir salonu rahatlıkla aydınlatmak için 500 mum kâfidir. Güneş ışığının bitkilerin yetişmesinde ve çiçeklerin açmasında büyük bir önemi vardır.

3- % 46 oranındaki ısı şeklinde beliren kızıl altı ışınlar. Bu ışınlann dalga boyu, 0,75 mikrondan 4 veya daha fazla mikrona kadar çıkar. Hava durumları üzerinde bu ışınlann büyük rolü vardır. Atmosferin dışında güneş işınlannm yoğunluğu cm2 ye C° ye ulaşmaktadır. Bu miktara güneş sabitesi adı verilir. Güneş sabitesi füzelerle ölçülmüş ve 1,970 CVCm olarak tesbît edilmiştir. Güneş ışınları atmosfer tabakasına girince, Atmosferdeki birçok nedenlerden dolayı kınlırlar. Bunlardan bir kısmı, atmosferin üst tabakalannda bulunan toz halindeki oksijenler tarafından emilir. Bu emilen ışınlar, morötesi ışınlardır ve bu emmenin neticesinde iyonosfer tabakasında ısı dengesi sağlanır. Güneşin saldığı morötesi ışınlann bir kısmını, ozonosfer veya stratosfer tabakasındaki ozon gazlan emerler. Burada yükselen ısı derecesi, atmosferin ısı dengesini sağlar. Güneş ışınlarının bir kısmı da, atmosfer tabakasının yüzey kısmında biriken su buharı tarafından emilir. Normal olarak havanın taşıdığı su buha-nnın oranı, ısınma ameliyesi üzerinde büyük bir etki yapmaz. Ancak basıncın 300 mm'ye kadar düştüğü yükseltilerde bu farkedilir. Gaz-lann emilmesi konusunda bu noktaya yine temas edeceğiz. Güneş ışınının atmosferde azalmasının en önemli sebeplerinden birisi de yansıma olayıdır. Çünkü fırtına ve volkanlann atmosfere dağıttığı tozlar ve bulutlar, her gün dünyamıza gelen güneş ışınlarının büyük bir kısmını fezaya geri götürür. Ayrıca dağınık halde dünyamızın kendisine gelen ışınlan tekrar yansıtması da önemli bir kayıp faktörüdür. Atmosfer tabakasının alt kısımlarında soğuk su buharı ve bulut çok bulunduğundan ancak dağların tepesindeki rasathanelerde güneş sabitesini ölçmek mümkün olur. Bazı etkenlere bağlı olarak yeryüzünün muhtelif bölgelerindeki güneş enerjisi miktarı değişiktir:

1- Bir bölgeye gelen güneş ışınlarının eğim açısı. Güneş ışınları yeryüzüne dik geldiği sürece bol ışık gelir.

2- Güneşle bu bölgenin arasındaki mesafe. Mesafe azaldıkça güneş ışınlarının kesafeti fazlalaşır. Genellikle yeryüzüne gelen güneş ışınlarının miktarı, enlemlere göre farklı olur. Yeryüzüne gelen güneş ışınları en çok Ekvatora, en az kısmı da kutuplara gelir. Biz, bir günlük ismin ısı ortalamasını 24 saatte Ekvator bölgesindeki ışın oranına göre değerlendirecek olursak, muhtelif enlem çizgilerine göre yıl boyu güneş enerjisinin miktarı şöyle olur :

Enlem : 50, 52, 54, 56, 58

Isı günü : 360, 345, 289, 208, 157

Dünyamızın güneş etrafındaki yörüngesini yuvarlak olarak değil de hafif, eğik dâire şeklinde kat'ettiği için veya teknik tâbiri ile elips şeklinde olduğu için dünyamızın güneşe olan uzaklığı her zaman değişmektedir. Meselâ, ocak ayında 147.000.000 km. iken, Temmuzda 152.000.000 kilometreye ulaşır ki bu 5 milyon kilometrelik bir farktır. Dünyamızın ekseni 23,5 derecelik eğime sâhib bulunmaktadır. Bu yüzden ancak 21 Martla 22 Eylülde —ki bu tarihlerde dünyanın her tarafında gece ile gündüz birbirine eşit olmaktadır— Ekvatorda güneş ışınları tâm olarak dikey iner. 21 Marttan sonra güneş kuzeye doğru yükselir. Ve bu sayede dönencelere gelinceye kadar Kuzey Yarımkürede gündüzler gecelerden uzun olur. 21 Haziran tarihinde Kuzey Dönencede güneş ışınları diktir. Bundan sonra güneş, güneye doğru kaymaya başlar ve 22 Eylülde Ekvatorda güneş ışınlan dikleşir. Güneş tekrar güneye doğru kaymaya devam eder, 22 Aralıkta güneyde Oğlak Burcunda (Güney Dönencesinde) olur. Bunun neticesinde mevsimden mevsime günün uzunluğu değişir. Mevsimden mevsime değiştiği gibi, enlem hattına bağlı olarak da değişir. Bunu şöyle bir çizelge ile gösterebiliriz :

Enlem hattına göre günün uzunluğu Enlem hattı : 50 41 63 66 67 28 93

Günün uzunluğu : 12 15 21 6,4 1 ay 4 ay 6 ay

22 Eylül ile 21 Mart tarihleri arasında Kuzey Kutbunda güneş doğmadığı için güneş ışını görülmez. Şu halde buradaki güneş ışını 21 Marttan 22 Eylüle kadardır. 21 Martla 22 Eylül arasında güneş doğmakla beraber havanın ısısı kutuplarda yaz aylarında da sıfırın altındadır. Kışın donan buzlan eritmek üzere gelen enerjinin büyük bir kısmı kaybolur.

Güneşte muntazam olmayan aralıklarla pek çok fırtınalar meydana gelir. Bu aralıklar ortalama 11 yıldır. Güneşteki patlamalar ve fırtınalarla dünya atmosferindeki enerjide değişiklik olup olmadığı uzun süre araştırılmıştır. Şüphesiz ki güneşte meydana gelen patlama ve fırtınaların, atmosfere yansıyan ışınların üzerinde büyük etkisi olması gerekir. Güneş ışınları, dünyamızın yüzeyindeki herhangi bir bölgede şu üç nedenden dolayı değinir :

a) Güneşin dış durumundaki değişiklikler. Bunun neticesinde mevsimler meydana gelir.

b) Zaman zaman güneş sabitesinin değerindeki değişiklikler. Güneşteki fırtınaların maksimum ve minimum derecelerinin arasında oynaması, güneş sabitesinin dünya atmosferinin dış kısmındaki durumuna te'sîr eder. Bu fırtına ve patlamalara göre, güneş sabitesinin değeri azalır veya çoğalır.

c) Dünyanın atmosferindeki havanın şeffâiiyetinin değişmesine bağlı olarak yeryüzüne ulaşan güneş ışınlarının miktarı da değişir. Havanın şeffâfiyeti; volkanlarla, petrol ve kömür yakıtlarla, atom bombalarının patlamasıyla değişir. Çünkü atom bombası, havaya sayısız derecede gaz ve toz yayar. Bunun ise ışığın emilmesi ve yansıması üzerinde büyük te'sîri vardır.

Güneşin saçtığı ışık dalgalarının en kısası, morötesi ışınlardır. Gök, parlak ve temiz olmadıkça bu ışıklar dünyamızın yüzeyine ulaşamaz. Ancak bu ışınların; sağlığın korunmasında, hastalıklara mukavemette büyük etkisi olduğu kabul edilmektedir. Bunun için güneşin bol olduğu yerde ültraviyole ışınlarından istifâde etmek için, yüksek dağ tepelerinde güneş banyosu yapılması tavsiye edilmektedir.

Manyetosfer :

Her saniye dünyamıza milyonlarca büyük enerji yığınları taşıyan ve güneş sistemimizin dışında bulunan fezadan kozmik ışınlar gelir. Fezadan gelen bu ışınlar, atmosfer tabakasına girince atmosferdeki dağınık elementler üzerinde etki yaparak onları parçalar. Bu parçacıklar yeryüzüne iner (dışardan gelen ışınlar değil) her saniye dışardan ğ-elen bu parçacıklardan yeryüzünde 1 cm2 lik alana 8 tanesi düşer. Bu demektir ki her an fezadan gelen cisimler insan vücûduna çarpmaktadır. Eğer bu cisimler, fezadan gelen ışınlar olsaydı; yeryüzündeki canlıların hepsini öldürürdü. İşte bize fezadan gelen bu cisimlerin çarpmasını önleyen şey, manyetosfer tabakasıdır. Bilindiği gibi yeryüzünün merkezinde meydana gelen manyetik güç, binlerce km. boyunca etkisini kaybetmeden fezaya yayılır. Yeryüzünde manyetosfer tabakası büyük bir etkendir. Güneşin yaydığı ve sürekli olarak atmosfer tabakasına gelen sayısız ışınlar ve cisimlerin dünyamıza doğrudan doğruya girişini manyetosfer tabakası önler. Dünyamızın manyetik alanı, bir motor ve dinamodan oluşur. Şöyle ki, motor dinamoyu harekete geçirir. Dinamo da motor için lâzım olan elektriği verir. Elektrik enerjisini veren dinamonun harekete geçmesini sağlayan enerjinin doğduğu mıntıka dünyamızın merkezidir. Dünyamızın manyetik alanının ekseni, coğrafî eksenine göre 11,5 derece batıya eğiktir. İnsanoğlu son yıllarda iyonosfer tabakasının, radyo dalgalarını nasıl yansıttığım bilmektedir. Bu vesile ile radyo dalgalarının uzak mesafelere ulaştırılması mümkün olmuştur. Keza insanoğlu bugün atmosfer tabakasına çarpan milyonlarca meteorların kül haline geldiğini bilmektedir. 1962 yılında manyetosfer tabakası belirlenmiş ve içerisinde güneşten fırlayan parçaların ve atomların yakalandığı bir kapan mesabesinde kabul edilmiştir. Manyetik alanın etkisiyle güneşten kopan bu parçalar, kutuplarda kuzey ışınlarını meydana getirir. Dünyamız, kalınlığı 65 bin km. olan manyetosfer tabakasıyla çevrilidir. Bu manyetosfer tabakasının çevresinde manyetik alan boyunca yeryüzünün merkezinde üretilen elektrik akımları meydana gelir. Birçok bilginlere göre; manyetosfer tabakası, fezanın muhtelif bölümlerinden kalkıp budalaca dünyamıza doğru koşan öldürücü ışınların önlenmesi için bir te'mînât ve sigorta durumundadır. Güneş ışınlarıyla birlikte çekirdek enerjisinin ve elektriğin sürekli olarak dünyamızın manyetik alanına saptığı bilinmektedir. Dünyamızın görülen ve görülmeyen kısmında ta ilk çağlardan beri insanları kimi zaman hayrete kimi zaman korkuya düşüren parlak renkler ve değişik olaylar dolup taşar. Belirli bir mıntıkada radar bağlantısını kesmek için sun'î kutuplar yaratmak mümkündür. Meselâ Hint Okyanusunun üzerinde 30 km. yükseklikte bir atom bombasının patlatılması Doğu Avrupa'da televizyon bağlantısının kesilmesini sağlar.[5]

7 — Doğrusu; Bize kavuşmayı ummayanlar, dünya hayatından hoşnûd olup ona bağlananlar ve âyetlerimizden habersiz bulunanlar;

8 — İşte kazanır olduklarından dolayı onların varacakları yer cehennemdir.

Allah Teâlâ burada, kıyamet günü Allah'a kavuşmayı inkâr eden, Allah'a kavuşmakta hiç bir şey ummayan, bu dünya hayatından hoşnûd olup, gönülleri ona bağlanmakta huzur bulan, mutsuzların durumlarını haber veriyor. Hasan der ki: Allah'a yemîn olsun ki dünyayı o kadar süsledi ve yükselttiler ki, sonunda Allah'ın kevnî âyetlerinden gafil olarak dünyadan hoşnûd oldular, Allah'ın kevnî âyetleri üzerinde düşünmediler. Allah'ın şer'î âyetlerini düşünüp, bunlara uymadılar. Allah'a döndükleri günde onların varacakları yer, dünyalarında kazanmış oldukları günâhlar, hatâlar, cürümler sebebiyle ve bir de Allah'ı, elçisini ve âhiret gününü inkâr etmiş olmalarının bir cezası olarak cehennemdir.[6]

9 — îmân edip, sâlih amellerde bulunanları, îmânlarına karşılık Rabları doğru yola eriştirir. Nimet cennetlerinde altlarından ırmaklar akar.

10 — Oradaki duaları: Münezzehsin Allah'ım; dirlik temennileri: Selâm sizedir-, dualarının sonu ise : Hamd âlemlerin Rabbı olan Allah'a mahsûstur.

İmân Edenlere Müjdeler

Bu, Allah'a îmân eden, peygamberlerini doğrulayan, emrolunduk-larına uyup, sâlih ameller işleyen mutlu kişilerin halini haber vermektedir. Muhakkak ki Allah, onlan îmânlarına karşılık doğru yola iletecektir. Âyet-i kerîme'deki îmân kelimesinin başında bulunan Bâ harfi cerrinin, sebeb anlamına olması mümkündür. Bu durumda âyetin anlamı şöyle olacaktır : Allah Teâlâ dünyadaki îmânları sebebiyle kıyamet günü sırat üzerinde onlara hidâyet buyuracak da onu geçecekler ve kurtulup cennete girecekler. Bu harfi cerrin istiane mânâsında olması da mümkündür. Nitekim Mücâhid, «îmânlarına karşılık Rablan onları doğru yola eriştirir.» âyetinde : îmânları onlar için kendisiyle yürüyecekleri bir nûr olur, demiştir. Bu âyet hakkında İbn Cüreyc der ki: Kabrinden kalktığında ameli kişiye güzel bir şekil ve hoş bir koku içinde temessül ettirilir. Sahibini karşılar ve her bir hayrı ona müjdeler. Kişi ona : Sen kimsin? diye sorar. Ben senin amelinim, der ve onun için cennete girinceye kadar önünde bir nûr kılınır. İşte Allah Teâlâ'nın : »îmânlarına karşılık Rabları onları doğru yola eriştirir.» âyeti budur. Kâfire gelince; ameli onun için kötü bir şekil ve pis bir koku içinde temessül ettirilir. Sahibine yapışır ve sonunda onu ateşe atar. Bu açıklamanın bir benzeri, Katâde'den mürsel olarak rivayet edilmiştir. En doğrusunu Allah bilir.

Allah Teâlâ : «Oradaki duaları : Münezzehsin Allah'ım; dirlik temennileri : Selâm sizedir. Dualarının sonu ise : Hamd âlemlerin Rab-bı olan Allah'a mahsûstur.» buyurur ki bu, cennet halkının durumudur. İbn Cüreyc der ki : «Oradaki duaları : Münezzehsin Allah'ım...» âyeti hakkında bana haber verildi ki; onların iştahlarının çektiği bir kuş yanlarından geçtiği zaman onlar : »Münezzehsin Allah'ım.» derler. Onların duaları budur. Melek onlara arzuladıklarım getirir ve onlara selâm verir. Onlar da meleğin selâmını alırlar. İşte : «Dirlik temennileri : Selâm sizedir.» âyeti budur. Yedikleri zaman Rabları olan Allah'a hamdederler. İşte Allah Teâlâ'nın : «Dualarının scnu ise: Hamd âlemlerin- Rabbı olan Allah'a mahsûstur.» kavli de budur.

Mukâtil İbn Hayyân der ki: Cennet halkı, bir yemek arzu ettiklerinde içlerinden birisi : «Münezzehsin Allah'ım.» der. Onlardan birisi için on bin hizmetçi kalkar. Her hizmetçinin yanında altın bir tabak vardır. Her bir tabakta diğerlerinde olmayan bir yemek vardır. Onların hepsinden yer. Süfyân es-Sevrî der ki: Onlardan birisi, bir şey arzuladığında : «Münezzehsin Allah'ım.» der. Allah Teâlâ'nın : «Dirlik temennileri: Selâm sizedir. Dualarının sonu ise : Hamd âlemlerin Rabbı olan Allah'a mahsûstur.» âyeti şu âyetlere benzemektedir :

«Allah'a kavuştukları gün temennileri «Selâm» dır. Onlara cömertçe bir mükâfat hazırlamıştır.» (Ahzâb, 44), «Orada boş bir lâf, günâha sokacak bir şey işitmezler. Yalnız selâma karşılık selâm işitirler.» (Vakıa, 25-26), «Rahîm Rablarından bir de «Selâm» sözü vardır.» (Yâsîn, 58), «Melekler her kapıdan yanlarına gelir. Sabrettiğiniz için selam size. Burası dünyanın en güzel karşılığıdır, derler.» (Ra'd, 23-24).

Alllah Teâlâ : «Dualarının sonu ise : Hamd âlemlerin Rabbı olan Allah'a mahsûstur.» buyurur ki buranın da delaletiyle Allah Teâlâ'ya ebediyyen hamdedilir, zaman boyunca yegâne ma'bûd O'dur. Bu sebepledir ki O, yaratmaya başladığında, yaratmaya devamında, kitabının başlangıcında, kitabını indirmeye başlamasında nefsine hamdet-miştir. Allah Teâlâ : «Hamd, O Allah'a ki kuluna dosdoğru kitabı indirdi.» (Kehf, 1), «Hamd, gökleri ve yeri yaratan, Allah'a mahsûstur.» (En'ânı, 1) buyurmaktadır. Bu ve anlatılması son derece uzun sürecek her durumda hamdedilen O'dur. İlk ve son, dünya ve âhiret hayatında, her durumda hamdedilen anffak O'dur. Bu sebepledir ki bir hadîste : Muhakkak ki cennet halkına nefes almaları ilham edildiği gibi tesbîh ve hamdetmeleri ilham olunur, buyurulrriuştur. Bu böyledir, zîrâ onlar Allanın nimetlerinin üzerlerine kat kat arttırıldığını, tekrarlandığını, tekrar tekrar üzerlerine döndürülüp arttırıldığını, bir nihayeti olmadığını görürler. O'ndan başka ilâh ve O'nun dışında hiç bir Rab yoktur.[7]

11 — Eğer Allah insanlara hayrı çarçabuk istedikleri gibi, şerri de sür'atle verseydi, süreleri hemen bitmiş olurdu. İşte Biz, Bize kavuşmayı ummayanları böyle azgınlıkları içinde bocalamaya terkederiz.

Allah Teâlâ, kullarına Latif ve Halim olduğunu haber veriyor. Onlar sıkıntı ve öfke hallerinde kendilerine, mallarına ve çocuklarına beddua ettiklerinde onların bu beddualarına icabet etmez. Onların bu beddualarında bir kasıd olmadığını bilir de bu sebeple onlara icâbe'* etmez. Bununla beraber bu, O'ndan bir lütuf ve rahmettir. Ancak onlar kendilerine veya mallarına veya çocuklarına hayır, bereket ve artma için dua ettiklerinde onlann bu dualarına icabet eder. Bu sebebledir ki: «Eğer Allah, hayrı çarçabuk istedikleri gibi, insanlara; şerri de sür'atle verseydi, süreleri hemen bitmiş olurdu.» buyurmuştur. Şayet onlar, kendisine her duâ ettiklerinde onlara icabet buyur-sa idi, onları helak ederdi. Fakat yine de bunu (bedduayı) çoğaltmak yaraşmaz. Nitekim Hafız Ebu Bekr el-Bezzâr'ın Müsned'inde rivayet edilen bir hadîs şöyledir : Bize Muhammed İbn Ma'mer'in... Câbir'den rivayetine göre, Allah Rasûlü (s.a.) şöyle buyurmuştur : Kendinize, çocuklarınıza, mallarınıza beddua etmeyiniz. Allah Teâlâ'nın icabet buyuracağı bir saata rastlarsınız da, sizin bu bedduanıza icabet eder. Hadîsi Ebu Dâvûd da Hatim İbn İsmail kanlıyla rivayet etmiştir. Bez-zâr der ki: Bu hadîsi rivayette Ubâde İbn Velîd İbn Ubâde İbn Sâmit el-Ansarî tek kalmış olup bunda hiç kimse ona katılmamıştır. Bu, Allah Teâlâ'nın şu kavlî gibidir ; «İnsan, hayır istiyormuşçasına şer ister. Ve esasen insan çok acelicidir.» (İsrâ, 11), Mücâhid bu âyetin, yani : «Eğer Allah, hayrı çarçabuk istedikleri gibi, insanlara; şerri de sür'atle verseydi...» âyeti hakkında der ki: Bu, insanın öfkelendiği zaman çocuğuna ve malına : Ey Allah'ım, onu bereketli kılma ve ona lanet et, demesidir. Kendilerine hayırda icabet edildiği gibi, şu hususta da çarçabuk icabet olunsaydı, elbette Allah Teâlâ onları helak buyururdu.[8]

12 — İnsan bir sıkıntıya düşünce; yan gelip yattığı, oturduğu veya ayakta bulunduğu anlarda Bize yalvarıp yakarır. Biz, sıkıntısını giderince de; karşılaştığı sıkıntıdan ötürü Bize hiç yalvarmamışa döner. Böylece aşırı gidenlere işledikleri hoş görünür.

İnsan Gerçeği

Allah Teâlâ burada, insanın kendisine bir zarar dokunduğu zamandaki sıkıntı, kararsızlık ve sabırsızlığını haber veriyor. Başka bir âyette de : «Başına bir fenalık gelince, uzun uzun yalvarır.» (Fussi-let, 51) buyurmuştur. İnsana bir zorluk isabet ettiği zaman muzdarib olur, bundan feryâd eder, o esnada çokça duâ eder, yan gelip yattığı, oturduğu ve ayakta bulunduğu anlarda, bütün durumlarında bu durumun giderilmesi ve açılması için Allah'a duâ eder. Allah Teâlâ ondaki bu zorluğu kaldırıp gam ve kederini giderdiğinde ise yüz çevirir, uzaklaşır ve kendisine ulaşan bu şey sanki hiç olmamış gibi çekip gider. <dKarşılaştığı sıkıntıdan Ötürü Bize hiç yal varmamışa döner.»

Sonra Allah Teâlâ, yollan ve nitelikleri böyle olan kimseleri kötüleyerek : «Böylece aşırı gidenlere işledikleri hoş görünür.» buyurur. Allah Teâlâ'nın hidâyet, doğruluk, tevfîk ve olgunluk bahşettiklerine gelince; onlar, bundan müstesnadırlar. Nitekim Allah Teâlâ başka bir âyette : «Sâdece sabredip de güzel amel işleyenler...» (Hûd, 11) buyurur. Allah Rasûlü (s.a.) de şöyle buyurmaktadır : Mü'minin işine şaşılır; Allah Teâlâ onun için ne hüküm vermişse bu onun için ancak bir hayır olur. Ona bir sıkıntı isabet ettiğinde sabreder ve bu onun için bir hayır olur. Ona bir genişlik ve ferahlık geldiğinde şükreder ve bu da onun için hayır olur. Bu, ancak bir mü'min içindir.[9]

13 — Andolsun ki; sizden Önce nice nesilleri zulmettikleri zaman helak ettik. Peygamberleri onlara apaçık delilleri getirdikleri halde, onlar inanmamışlardı. İşte Biz, suçlu kavmi böyle cezalandırırız.

14 — Sonra onların ardından sizi, nasıl davranacağınıza bakmak için yeryüzünde onların yerine getirdik.

Eski Nesiller

Allah Teâlâ geçmiş nesillerin, peygamberlerin kendilerine getirmiş olduğu açık hüccetleri ve delilleri yalanlamaları dolayısıyla başlarına gelenleri haber veriyor. Allah Teâlâ onlardan sonra bu kavimleri onların yerine getirmiş; kendisine itâatlarına ve peygamberine tâbi olmalarına bakmak üzere, onlara peygamber göndermiştir. Müslim'in Sahîh'inde Ebu Nadra kanalıyla Ebu Saîd'den rivayet edilen bir hadîste Allah Rasûlü (s.a.) şöyle buyurur : Muhakkak ki dünya tatlıdır, yeşildir. Allah Teâlâ sizi orada halîfeler kılmıştır, yapacaklarınıza bakacaktır. Dünyadan ve kadınlardan sakının. İsrâiloğullannın ilk fitnesi, kadınlar konusunda olmuştur.

İbn Cerîr der ki: Bana Müsennâ'mn... Abdurrahmân İbn Ebu Leylâ'dan rivayetine göre Avf İbn Mâlik, Ebubekir'e şöyle dedi: Rü'-yâmda gördüm ki gökten bir ip sarkıtılmış ve Allah Rasûlü (s.a.) bununla göğe çekilmiş. Sonra ip tekrar sarkıtılmış ve Ebu'bekir çekilmiş. Sonra insanların minber çevresinde minbere olan uzaklıkları ölçülmüş ve Ömer minbere üç arşın daha yakın bulunmuş. Ömer : Bırak rü'yâ-nı, bizim ona ihtiyâcımız yok, dedi. Ömer halîfe olduğunda : Ey Avf, rü'yân (ne idi?) dedi. Avf : Senin benim rü'yâma ihtiyâcın mı var? Sen beni azarlamamış miydin? dedi. Hz. Ömer : Yazıklar olsun sana, ben sâdece Allah Rasûlü (s.a.)) nün halîfesinin ölüm haberinin verilmesini hoş görmemiştim, dedi. Ve Avf ona rü'yâyı anlattı. Rü'yânın : İnsanların minbere olan uzaklığı bu üç arşınla ölçüldü, kısmına gelince şöyle dedi : Birincisi muhakkak halîfe olacaktır. İkincisi Allah yolunda ayıplayanın ayıplamasından korkmaz. Üçüncüye gelince; o, şehîd-dir, dedi ve şöyle devam etti: Allah Teâlâ : «Sonra onların ardından sizi, nasıl davranacağınıza bakmak için yeryüzünde onların yerine getirdik.» buyurur. Ey Ömer'in annesinin oğlu, muhakkak ki sen halîfe seçildin. Nasıl yapacağına bak. Onun : Muhakkak ki ben, Allah yolunda ayıplayanın ayıplamasından korkmam, sözüne gelince; Allah'ın dilediği olur. O, muhakkak şehîddir, sözüne gelince; müslümanlar onun çevresinde dolaşıp dururlarken şehîdlik Ömer'e nereden gelsin ki?(...)[10]

15 — Âyetlerimiz onlara açık açık okununca; Bizimle karşılaşmayı ummayanlar : Bundan başka bir Kur'an getir veya bunu değiştir, dediler. Dedi ki : Onu kendiliğimden değiştireni em. Ben, ancak bana vahyolunana uyanırı. Ben, Rabbıma karşı gelirsem; büyük bir günün azabına uğramaktan korkarım.

16 — De ki : Allah dileseydi, ben onu size okumaz dım. Ve size hiç bildirmezdim. Daha önce yıllarca aranızda bulundum. Hiç düşünmüyor musunuz?

Allah Teâlâ hakkı inkâr eden, haktan yüzçeviren Kureyş müşriklerinden kâfirlerin inâdlaşmalarını haber verir. Allah Rasûlü (s.a.) onlara Allah'ın kitabını, apaçık hüccetlerini okuduğunda: «Bundan başka bir Kur'an getir.» demiştiler. Yani onlar dediler ki: Bunu geri çevir ve bir başkasını bir başka şekilde bize getir. Veya onu bir başka şekle çevir. Allah Teâlâ da peygamberi (s.a.) ne buyurdu ki: «De ki: O'nu kendiliğimden değiştiremem (O'nu değiştirmek bana âit değildir.) Ben, ancak (emredilen bir kul ve Allah'tan tebliğ eden bir elçiyim. Ben ancak) Kur'an'a uyanm. Ben, Rabbıma karşı gelirsem; büyük bir günün azabına uğramaktan korkarım.» Daha sonra Allah Teâlâ, onun kendilerine getirdiğinin sıhhatına bir delil olmak üzere şöyle buyurur : «De ki: Allah dileseydi, ben onu size okumazdım. Ve size hiç bildirmezdim.» Ben size getirdiklerimi ancak Allah'ın bana izni, dilemesi ve iradesiyle getirm isimdir. Bunları kendiliğimden söyleyip haber vermediğime ve kendim düzmediğime delil ise, sizin ona karşı durmakta âciz olmanızdır. Muhakkak ki siz, benim doğruluğumu, emîn olduğumu, sizin aranızda yetişip büyüdüğüm andan bağlayarak Allah'ın beni peygamber olarak göndermesine kadar açıkça bilmektesiniz. Siz, beni ayıplayabileceğiniz hiç bir şeyle şimdiye kadar tenkîd de etmemiştiniz. Bu sebebledir ki Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur : «Daha önce yıllarca aranızda bulundum. Hiç düşünmüyor mumunuz?» Sizin hakkı bâtıldan ayırıp bileceğiniz akıllarınız yok mu? Rûm kralı Hirakl, Ebu Süfyân ve yanındakilere Hz. Peygamber (s.a.) in sıfatına dâir sorduğu sorular içinde : Söylediği o sözleri söylemeden önce, siz hiç onu yalanla itham etmiş miydiniz? diye sormuş ve Ebu Süfyân; hayır, demişti. O zamanda Ebu Süfyân kâfirlerin reîsi, müşriklerin büyüğü idi. Bununla beraber hakkı itiraf etmişti.

«Fazilet ve üstünlük, düşmanların şehâdet ettiğidir.» Hirakl de ona : Muhakkak ben biliyorum ki o, insanlara yalam bırakacak da sonra gidip Allah'a mı yalan söyleyecek, demişti.

Ca'fer İbn Ebu Tâlib de, Habeşistan kralı Necâşî'ye şöyle demişti : Allah Teâlâ bizim içimizde nesebini, doğruluğunu ve emîn olduğunu bildiğimiz bir elçi gönderdi. Peygamberlikten önce o, bizim aramızda kırk sene gibi bir süre kalmıştır. Saîd İbn Müseyyeb'den «Kırk üç sene.» rivayeti var ise de sahîh ve meşhur olan birinci görüştür.[11]

17 — Allah'a karşı yalan uyduran veya âyetlerini yalanlayanlardan daha zâlim kim olabilir? Suçlular muhakkak ki felaha ermezler.

Allah'a İftira Edenler

Allah Teâlâ buyurur ki: Allah'a karşı yalan uyduran, Allah'a karşı yalan söyleyen, Allah Teâlâ kendisini peygamber olarak göndermemişken Allah'ın kendisini peygamber olarak gönderdiğini sanandan daha zâlim, daha azgın ve günâhı daha şiddetli hiç kimse yoktur. Cürüm yönüyle, zulüm yönüyle ondan daha büyüğü yoktur. Böyle bir kimsenin benzerinin durumu aptallara bile gizli kalmazken, böyle birinin hali nasıl olur da peygamberlere benzeyebilir? Doğru veya yalan olarak kim böyle bir söz söylerse; muhakkak ki Allah Teâlâ, güneşten daha açık bir şekilde onun iyiliğine veya günahkârlığına açıkça deiller koyar. Muhammed (s.a.) ve Müseylime el-Kezzâb arasındaki fark, her ikisini de gören kimseler için kuşluk vakti ile zifiri karanlıktaki gece yansı vakti arasındaki farktan daha açıktır. Basiret sahibi olan herkes her birerinin simasından, sözünden ve işlerinden Muhammed (s.a.) in doğruluğunu, MüseyHme el-Kezzâb, Secâh ve Es-ved el-Ansî'nin yalanını kolayca çıkarıp anlayabilir.

Abdullah İbn Sellâm der ki: Allah Rasûlü (s.a.) Medine'ye geldiğinde insanlar ondan kaçtılar. Ben de kaçanlar içindeydim. Onu gördüğüm zaman bildim ki onun yüzü, yalancı bir kişinin yüzü değildir. Ondan ilk işittiğim sözler şunlardır :jky insanlar, selâmı yayınız, yemek yediriniz, akrabalarınıza gidip geliniz, insanlar uyurken geceleyin namaz kılınız ki cennete selâmetle giresiniz.

Dımâm İbn Sa'lebe, Sa'd îbn Bekr oğullarından bir grup içinde Allah Rasûlü (s.a.) ne geldiğinde : Bu göğü kim kaldırdı? diye sordu. O; Allah, buyurdu. Bu dağlan kim dikti? diye sordu, Allah Rasûlü : Allah, buyurdu. O : Bu yeryüzünü kim yaydı? diye sordu, Hz. Peygamber : Allah, diye cevab verdi. Bu göğü kaldıran, dağları diken ve yeryüzünü yayan adına söyle; bütün insanlara seni Allah mı gönderdi? diye sordu, Hz. Peygamber; evet, buyurdu. Sonra ona namazı, zekâtı, haccı ve orucu sordu. Bunlardan her birini sorduğunda yukardaki yemini veriyor ve Allah Rasûlü (s.a.) yemîn ediyordu. Sonunda Hz. Peygambere : Seni hak ile gönderene yemîn olsun ki bunlann üzerine ne ziyâde edeceğim ve ne de bunları eksilteceğim, dedi. Bu adam sâdece bununla yetinmiş ve onun doğruluğuna delâlet eden delilleri bizzat müşahede etmekle, görmekle onun doğruluğuna inanmıştı. Hasan İbn Sabit der ki:

«Şayet onun hakkında apaçık âyetler olmasaydı bile, onun açıklığı sana muhakkak haber getirirdi.» Müseylime'ye gelince; basiret sahipleri onun fasih olmayan rekâketli sözleriyle, güzel olmayıp aksine çirkin olan işleriyle hasret ve rüsvâylık günü onu ebediyyen cehennemde bırakacak olan Kur'an'ıyla onun durumunu kesinlikle bilmiştir. O'nun sözüyle, «Allah, O'dur ki kendisinden başka hiç bir ilâh yoktur. Hayy ve Kayyûm'dur. O'nu dalgınlık ve uyku tutmaz. Göklerde ve yerde olanların hepsi de O'nundur. O'nun izni olmadan katında şefaat edecek kimdir? Önlerinde ve arkalarında ne varsa bilir. Dilediği kadarından başka O'nun ilminden hiç bir şey kavrayamazlar. Kürsî'si gökleri ve yeri kaplamıştır. On) an koruyup gözetmek O'na ağırlık vermez. O, öyle ulu, öyle yücedir.» (Bakara, 255). âyeti arasında ne kadar fark vardır. Bir de Müseylime —'Allah onu çirkinleştirsin ve la'net etsin— nin gevelediği şu sözlere bakınız : «Ey iki kurbağanın kızı kurbağa, ne kadar temizsin, nicelerini temizledin, suyu bulandırmadm, su içenleri engellemedin, Allah gebeye nimet vermiştir, ondan koşan bir canlı çıkarmıştır. Karın derisi ile iç organlar arasında. Fil, fil nedir bilir misin? Onun uzun bir hortumu vardır. Hamur yapan hamurculara, ekmek yapan ekmekçilere, yağ ve iç yağını lokma lokma yiyenlere yemîn olsun ki Kureyş muhakkak haddi aşan bir kavimdir.» Bu ve benzeri bir sürü hezeyan ve hurafeleri daha vardır ki; bu sözleri, çocuklar fctile bir alay olarak telaffuz edip söyleyebilirler. Nihayet «Hadîkat'ül-Mevt» günü ölüm şerbetini içmiş, işleri dağılmış, arkadaşları ve ailesi ona la'net edip tevbe ederek Sıddîk'a gelmişlerdir. Onlar, Allah'ın dinine rağbet ederek gelmişlerdi. Allah Rasûlü (s.a.) nün halîfesi Sıddîk (r.a.), onlardan la'netli Müseylime'nin Kur'an'ın-dan bir şeyler okumalarını istemiş, onlar kendilerinin bundan affedilmelerini istemişler ve fakat Hz. Ebubekir, insanlardan onu işitmemiş olanların işitmeleri ve üzerinde oldukları hidâyetin, ilmin üstünlüğünü bilmeleri için mutlaka ondan bir şeyler okumalarım istemişti. Bunun üzerine onlar, yukarıda zikrettiklerimiz ve benzerlerinden Hz. Ebubekir"e okumuşlardı. Okumalarını bitirdiklerinde Sıddîk (r.a.) on-lapa şöyle demişti: Yazıklar olsun size, akıllarınız nereye gitmişti? Allah'a yemîn olsun ki bu hiç bir şekilde Allah'tan sâdır olmaz, olmamıştır.

Anlatırlar ki Amr İbn el-Âs, Müseylime'ye gitmişti. Câhüiye devrinde Amr onun arkadaşıydı ve henüz müslüman olmamıştı. Müsey-lime ona Allah Rasûlü (s.a.) nü kasdederek : Yazık sana ey Amr, arkadaşınıza bu süre içinde ne nazil oldu? diye sordu. Amr : Onun ashabının büyük ama kısa bir sûre okuduklarını işittim, dedi. Müseylime : O nedir? diye sordu. «Asr'a andolsun ki, hiç şüphesiz insan hüsrandadır. Ancak îmân edenler ve sâlih amel işleyenler, bir de birbirine hakkı tavsiye edenler ve sabrı tavsiye edenler bunun dışındadır.» (Asr, 1-3). dedi. Müseylime bir süre düşündü, sonra şöyle dedi : Muhakkak ki bana da onun bir benzeri indirildi. Amr : O nedir? diye sordu da şöyle söyledi : «Ey çöl kedisi, muhakkak ki sen iki kulak ve bir göğüsten ibaretsin. Kalan kısmın küçük, hakirdir.» Nasıl buluyorsun ey Amr? Amr ona : Allah'a yemîn olsun ki, muhakkak sen de kendinin yalan söylediğini pek âlâ biliyorsun, dedi. Müşrik olduğu halde bir müşrikten bu sözler sâdır olur; Muhammed (s.a.) in durumu ve doğruluğu ile Müseylime —Allah ona la'net etsin— nin durumu ve yalanı ona karışmaz ise basîret ve akıl sahipleri ile doğru, selîm akıl sahiplerinin bunu anlamaları daha evlâ olmaz mı? Bu sebepledir ki Allah Teâlâ : «Allah'a karşı yalan uydurandan, yahut kendisine hiç bir şey vahyedil-memişken; bana da vahyolundu, diyenden ve Allah'ın indirdiği gibi ben de indireceğim, diyenden daha zâlim kimdir?» (En'âm, 93) buyurmuştur. Bu âyet-i kerîme'de de şöyle buyurur : «Allah'a karşı yalan uyduran veya âyetlerini yalanlayanlardan daha zâlim kim olabilir? Suçlular muhakkak ki felaha ermezler.» Peygamberlerin getirmiş olduğu hakkı yalanlayan ve aleyhinde hüccetlerin kâim olduğu kimseden de daha zâlimi elbette yoktur. Nitekim bir hadîste şöyle buyuru-lur : Allah'a karşı insanların en azgını, şüphesiz bir peygamberi öldüren veya peygamberin kendisini öldürdüğü kimsedir.[12]

18 — Onlar Allah'ı bırakarak; kendilerine fayda da, zarar da vermeyen şeylere taparlar. Bunlar Allah katında bizim şefâatcılarımızdır, derler. De ki: Siz Allah'a göklerde ve yerde bilmediği bir şey mi haber veriyorsunuz? Allah, onların ortak koşmalarından münezzeh ve yücedir.

19 — İnsanlar tek bir ümmetten başka bir şey değildiler. Sonradan ayrılığa düştüler. Eğer Rabbuı daha önceden bir söz vermemiş olsaydı; ayrılığa, düştükleri şeyler hakkında hüküm çoktan verilmiş olurdu.

Allah Teâlâ, Allah katında şefâatlan kendilerine fayda verir sanarak Allah ile beraber başkasına ibâdet eden müşrikleri takbih ediyor. Onların fayda ve zarar veremeyeceklerini, onların zannettiklerinin vuku bulmayacağını ve asla meydana gelmeyeceğini haber veriyor. Buyuruyor ki : «De ki: Siz Allah'a göklerde ve yerde bilmediği bir şey mi haber veriyorsunuz?»

İbn Cerîr buranın anlamının : Siz, Allah'a göklerde ve yerde olmayan bir şeyi mi haber veriyorsunuz? şeklinde olduğunu söyler. Sonra Allah Teâlâ, kendisinin onlann şirk ve küfürlerinden münezzeh olduğunu beyânla : «Allah, onların ortak koşmalarından münezzeh ve yücedir.» buyurur.

Allah Teâlâ bu şirkin insanlar arasında önceleri yok iken, sonradan olduğunu haber verir. Önceden bütün insanlar, bir tek din olan İslâm üzere idiler* İbn Abbâs der ki: Âdem ile Nûh arasında on nesil vardır ve hepsi de İslâm üzeredir. Sonra insanlar arasında ihtilâf meydana gelmiş, putlara, Allah'a eş koşulan şeylere ibâdet edilmiştir. Allah Teâlâ âyetleri, beyyineleri, yüce, üstün hüccetleri ve beyne işleyen burhanları ile elçileri göndermiştir. «Tâ ki, helak olan apaçık bir delilden dolayı helak olsun, yaşayan da apaçık bir delilden dolayı yaşasın.» (Enfâl, 42).

Allah Teâlâ : «Eğer Rabbm daha önceden bir söz vermemiş olsaydı; ayrılığa düştükleri şeyler hakkında hüküm çoktan verilmiş olurdu.» buyurur ki şayet daha Önceden Allah Teâlâ, hakkında hüccet konulmadan hiç kimseye azâb etmeyeceği sözünü vermemiş ve yaratıkları sayılı bir ecele kadar te'cîl etmemiş olsaydı, ayrılığa düştükleri şeyler hakkında aralarında hüküm verir; inananları mutlu kılar ve kâfirleri sıkıntıya sokardı.[13]

20 — Ona Rabbından bir âyet indirilmeli değil miydi? derler. De ki: Gaybı bilmek Allah'a mahsûstur. Bekleyin, doğrusu- ben de sizinle birlikte beklemekteyim.

Gaybın Bilgisi

Bu inâdçı ve Hz. Peygamberi yalanlayan kâfirler : «Muhammed'e Rabbından bir âyet inseydi ya.» deyip bununla Semûd kavmine devenin verilmesi gibi kendilerine de bir mucize verilmesini veya Safa tepesinin kendileri için altma çevrilmesini veya Mekke dağlarının kendilerinden uzaklaştırılıp yerlerine bahçeler ve nehirler konulmasını ve benzeri olmak üzere Allah'ın kadir olduğu bir mucize istemişlerdi. Fakat Allah Teâlâ, işlerinde ve sözlerinde muhakkak hikmet sahibidir. Nitekim başka âyetlerde şöyle buyurmaktadır : «Dilerse sana bunlardan daha iyi olan, içlerinden ırmaklar akan cennetler verebilen ve köşkler kurabilen Allah'ın şanı yücedir. Fakat onlar, kıyamet saatim da yalanladılar. Biz, o saatin geleceğini" yalanlayanlara öyle çılgın bir ateş hazırladık ki...» (Furkân, 10-11), «Bizi âyetler göndermekten alıkoyan şey; ancak öncekilerin onları yalanlamış olmalarıdır. Semûd'a da gözleri göre göre bir dişi deve vermiştik. Ona zulmetmişlerdi. Halbuki Biz, âyetleri ancak korkutmak için göndeririz.» (İsrâ, 59). Allah Teâlâ ezcümle şöyle buyurur : Yaratıklarım hakkında sünnetim şudur : Ben onlann istediklerini verdiğim zaman eğer îmân ederlerse ne âlâ, değilse onlara azabımı çabuklaştırırım. Bu sebepledir ki Allah Ra-sûlü (s.a.), onlann istediklerinin verilmesi ile onların bırakılarak mühlet verilmesi arasında muhayyer bırakılmıştır. İstedikleri verildiği takdirde icabet ederlerse ne âlâ, değilse azâbları çabuklaştırılacak, bırakıldıkları takdirde ise onlara mühlet verilecekti. Hz. Peygamber, onlara mühlet verilmesini tercih buyurmuştu. Nitekim onlara karşı defalarca hilim ile muamele etmiştir. Bu sebepledir ki Allah Teâlâ, peygamberine onların istediklerine karşılık cevab olarak şöyle demesini öğütlemiştir : «Gaybı bilmek ancak Allah'a mahsûstur. İşlerin hepsi Allah'ın elindedir. O, işlerin sonuçlarını en iyi bilendir. Bekleyin, doğrusu ben de sizinle birlikte beklemekteyim.» Eğer siz, istediğinizi görmedikçe îmân etmeyecekseniz o haide benim ve sizin hakkınızda Allah'ın hükmünü bekleyin. Bununla birlikte onlar, istediklerinden daha büyüğü olmak üzere Hz. Peygamberin mucizelerini müşahede etmişlerdir. Bu cümleden olarak Allah Rasûlü (s.a.) bir dolunay gecesi aya işaret buyurmuş ve o ikiye bölünmüştü : Bir parçası dağın arkasından, bir parçası da Önünden görünmüştü. Muhakkak ki bu, onlann istedikleri ve istemedikleri diğer yeryüzü mucizelerinden daha büyüktü. Eğer Allah Teâlâ onların bu isteklerinin irşad ve hak üzere sabit olma isteğinden doğmuş olduğunu bilseydi, mutlaka onların bu isteklerine icabet buyururdu. Fakat Allah Teâlâ bildi ki; onlann bu istekleri, ancak bir inâd ve azgınlık sebebiyledir. Allah Teâlâ da onları şüpheleri içinde bırakmıştır. Zîrâ onlardan hiç birinin îmân etmeyeceğini bilmektedir. Nitekim başka âyetlerde şöyle buyurmaktadır: «Doğrusu üzerlerine Rabbının sözü hak olanlar inanmazlar. Onlara her türlü âyet gelse bile, elem verici azabı görünceye kadar.» (Yûnus, 96-97), «Eğer Biz, onlara gerçekten melekleri indirseydik, ölüler kendileriyle konuşsaydı ve her şeyi karşılarına toplasaydık, Allah dilemedikçe onlar yine de inanacak değillerdi. Fakat onlar bilmediler.» (En'âm, 111), «Onlara gökten bir kapı açsak da yukarı çıkmaya koyulsalardı; gözlerimiz döndü. Biz herhalde büyülendik, derlerdi.)* (Hicr, 14-15), «Gökten bir parça düşer görseler : Birbiri üstüne yığılmış buluttur, derler.» (Tür, 44), «Eğer sana kâğıt içinde bir kitab indirmiş olsaydık da elleriyle ona dokunsalardı; yine de küfretmiş olanlar derlerdi ki: Bu, apaçık bir büyüden başkası değildir.» {En'âm, 7). Bu ve benzeri istekler, cevab verilmekten uzak ve değersiz şeylerdir. Zîrâ bunlara cevab-ta hiç bir fayda yoktur. Çünkü onların günâh ve fesâdlarımn çokluğundan onlann inâd ve azgınlıklarında devam etmelerine mâni olamayacaktır. Bu sebepledir ki : «Bekleyin, doğrusu ben de sizinle birlikte beklemekteyim.)) buyurmuştur.[14]

21 — Kendilerine dokunan sıkıntılardan sonra insanlara bir rahmet tattırdığımızda; hemen âyetlerimize düzen kurmaya kalkışırlar. De ki: Düzen kurmada Allah en hızlıdır. Elçilerimiz de kurduğunuz düzenleri hiç şüphesiz yazmaktadırlar.

22 — Sizi karada ve denizde yürüten O'dur. Gemide bulunduğunuzda geminin onları hoş bir rüzgârla götürdüğünde ve onunla sevindiklerinde birden şiddetli bir kasırga gelip onları her taraftan dalgaların sardığı ve çepeçevre kuşatıldıklarım sandıkları anda, Allah'ın dinine sarılarak : Bizi bu tehlikeden kurtarırsan; andolsun ki, şük-redenlerden oluruz, diye O'na yalvarırlar.

23 — Allah onları kurtarınca; hemen yeryüzünde haksız yere taşkınlıklara başlarlar. Ey insanlar, yaptığınız taşkınlık aleyhinize, dünya hayatının eğlencesidir. Sonra dönüşünüz Bizedir. Biz de yaptığınızı size bildiririz.

İnsan Psikolojisi

Allah Teâlâ haber veriyor ki, insanlar kuraklıktan sonra yağmur, kıtlıktan sonra bolluk, zorluktan sonra ferahlık gibi kendilerine dokunan bir sıkıntıdan sonra rahmetini tattırdığı zaman; onlar, hemen Allah'ın âyetlerine dil uzatmaya kalkışırlar. Mücâhid, onların «Alay etme ve yalanlama» ile Allah'ın âyetlerine karşı tavır aldıklarını söyler. Nitekim Allah Teâlâ, başka bir âyette şöyle buyurur : «İnsan bir sıkıntıya düşünce; yan gelip yattığı, oturduğu, veya ayakta bulunduğu anlarda Bize yalvarıp yakanr. Biz, sıkıntısını giderince de; karşılaştığı sıkıntıdan ötürü Bize hiç yalvarmamışa döner.» (Yûnus, 12). Sahîh bir hadîste rivayet edildiğine göre, Allah Rasûlü (s.a.) geceleyin yağan bir yağmurdan sonra sabah namazı kıldırmış ve : Bu gece Rabbi-nız ne buyurdu biliyor musunuz? diye sormuştu. Onlar : Allah ve Rasûlü en iyi bilendir, dediler. Şöyle buyurdu : Kullarımdan Bana îmân eden ve kâfir olanlar sabahladı. Allah'ın fazlı ve rahmeti ile bize yağmur yağdı, diyenler bana îmân etmiş, yıldızı inkâr etmişlerdir. Falan ve falan yıldızın doğmasıyla (veya batmasıyla) bize yağmur yağdı diyenler ise, Beni inkâr etmiş, yıldıza inanmışlardır.

Allah Teâlâ : «Onlara de ki: Düzen kurmada Allah en hızlıdır.» buyurur ki; Allah Teâlâ, onların küfürlerini derece derece arttırır ve onlara mühlet verir. O kadar ki cürüm işleyenler kendilerine mühlet verilmiş olduğu ve bu mühleti kullanır haldelerken azâb edilmeyeceklerini sanırlar. Sonra bir gaflet anında yakalanıverirler. Şerefli yazıcılar onun her yaptığını yazar ve onun adına kaydeder, sonra,da gaybı ve alenî olanı bilen Allah'a arzederler. O da büyük ve küçük, bir hurma çekirdeği veya hurma çekirdeğinin çukuru mesabesinde olan her amellerinin karşılığını verir.

Allah Teâlâ buyurur ki: «Sizi karada ve denizde yürüten O'dur. Gemide bulunduğunuzda, geminin onları hoş bir rüzgârla götürdüğünde ve onunla sevindiklerinde birden şiddetli bir kasırga gelip (gemiyi ve) onları her taraftan dalgaların sardığı ve çepeçevre kuşatıldıklarını ve helak olacaklarını sandıklan anda, Allah'ın dinine sarılarak; O'na yalvarırlar.» O'nunla beraber hiç bir puta duâ etmezler. Bilakis sâdece O'na duâ ve huşu' ile yalvarırlar. Allah Teâlâ başka bir âyette : «Denizde size bir sıkıntı dokununca yalvardıklarınızm hepsi kaybolur. Ancak Allah kalır. Ama O, sizi karaya çıkarıp kurtarınca; yüz çevirirsiniz. Ve insan zâten pek nankördür.» (İsrâ, 67). buyururken, burada da şöyle buyurmaktadır : «Allah'ın dinine sarılarak : Bizi bu tehlikeden kurtarırsan andolsun ki, (bu duruma) şükredenlerden oluruz, (hiç bir şeyle Sana şirk koşmayız, nasıl ki burada yegâne Sana duâ ediyorsak, bundan sonra da yegâne Sana ibâdet ederiz) diye 'Ona yalvarırlar. Allah Teâlâ da buyurur ki; «Allah onları (bu tehlikeden) kurtarınca; hemen yeryüzünde haksız yere taşkınlıklara başlarlar. (Sanki başlarına bu felâket gelmemiş gibi olurlar. Kendilerine dokunan bir zarardan Allah'a duâ etmemiş gibi olurlar.)»

Allah Teâlâ : «Ey insanlar, yaptığınız taşkınlık aleyhinizedir.» buyurur ki, bu taşkınlığın vebalini ancak yine siz tadarsınız. Ve dışınızda hiç kimseye bir zarar veremezsiniz. Nitekim bir hadîste şöyle buyu-rulur : Haddi aşma ve akrabalarına gidip gelmeyi kesmekten Allah'ın böyle yapana âhirette hazırlayıp biriktirmiş olduğu azâbla beraber dünyada cezasını çabucak vermesine lâyık başka bir günâh daha yoktur.

Allah Teâlâ : «Bunlar, dünya hayatının eğlencesidir.» buyurur ki, sizin için bu değersiz ve hakîr dünya hayatında birtakım nimetler, faydalanmalar vardır. «Dönüşünüz Bizedir. Biz de yaptıklarınızı size bildiririz.» Bütün amellerinizi size haber verir ve size onları tâm olarak veririz. Kim hayır bulursa' Allah'a hamdetsin, kim de hayırdan başka bir şey bulursa ancak kendini ayıplasın.[15]

24 — Dünya hayati; gökten indirdiğimiz su gibidir. Onunla, insan ve hayvanların yiyerek beslendikleri bitkiler bol bol yetişir; yeryüzü renk renk, çeşit çeşit mahsûllerle süslenir. Ve yerin sahipleri bütün bunlara kadir olduklarım sandıkları sırada; geceleyin veya gündüzün emrimiz geliverir ve orayı hiç bir şey bitirmemişe çeviririz. İşte Biz, âyetlerimizi düşünen insanlar için böylece açıklarız.

25 — Allah selâmet yurduna çağırır ve dilediğini dosdoğru yola iletir.

Dünya Hayatının Misâli

Allah Teâlâ dünya hayatının saltanatı, güzelliği, süsü ve sür'atle sona erip bitmesine; çeşitleri ve sınıflan farklı, insanların yediği ekin ve meyvelerden, hayvanların yedikleri mer'a, yoncalık ve başka şeylerden olmak üzere gökten indirilen su ile Allah'ın yeryüzünden çıkarmış olduğu bitkiyi misâl veriyor. «Yeryüzü renk renk, çeşit çeşit ve fânî zînetleriyle, mahsûllerle süslenir, tepelerinden çıkan muhtelif şekil ve renklerde taptaze çiçeklerle güzelleşir ve ekip dikenler bütün bunları kesmeye ve hasadına mâlik olduklarını sandıkları sırada geceleyin veya gündüzün emrimiz, bir yıldırım veya soğuk bir rüzgâr geliverir de yapraklarını kurutur ve meyvelerini telef eder.» Allah Teâlâ buyurur ki: «Geceleyin veya gündüzün emrimiz geliverir de orayı hiç bir şey bitirmemişe çeviririz.» Tazelik ve yeşilliğinden sonra orayı kurutuve-ririz. «Hiç bir şey bitirmemişe çeviririz.» Sanki ondan önce hiç güzel olmamış gibidir. Katâde der ki: Orayı hiç bir şey bitirmemişe çeviririz, sanki orada hiç bir şey yaşamamış ve orada hiç bir nîmet bitmemişe döner.

Zevalinden sonra işler de böyledir; sanki hiç olmamış gibi olur. Bu sebepledir ki bir hadîste şöyle buyurulur : Dünya halkının en çok nîmete kavuşmuş olanı getirilir, cehenneme bir kere daldırılır ve kendisine : Hiç hayır gördün mü, sana hiç nimet uğradı mı? diye sorulur da; hayır, der. Dünyada insanların en şiddetli azaba dûçâr olanı getirilir ve bir kere nimete daldırılır, sonra kendisine : Hiç bir sıkıntı ve yoksulluk gördün mü? diye sorulur ve o da; hayır, der. Allah Teâlâ helak olanlardan haber vererek şöyle buyurur : «Oldukları yerde diz üstü çöküverdiler. Sanki orada hiç yaşamamışlardı.» (Hûd, 94-95).

Sonra Allah Teâlâ buyurur ki: «İşte Biz, dünya ehlinden ona mağrur ve aldanmış, onun vaadlerine kanmış ve fakat o onlardan birden bire aynlıverirken dünyanın çarçabuk sona ereceği konusunda vermiş olduğumuz misâlden ibret alan ve âyetlerimizi, hüccet ve delillerimizi düşünen insanlar için böylece açıklarız.» Dünyayı isteyenden dünyanın kaçması, ondan kaçanın da peşine düşmesi dünyanın tabîatın-dandır. Allah Teâlâ dünya hayatına, yeryüzünün nebatları ile Kitab-ı Azîz'inde birçok âyette misâl getirmektedir. Meselâ Kehf sûresinde şöyle buyurur : «Dünya hayatının misâlini de anlat onlara. O gökten indirdiğimiz su gibidir. Ki bununla yeryüzünde yetişen bitkiler birbirine karışır. Ama sonunda da rüzgârın savuracağı çörçöpe^döner. Allah her şeyin üstünde bir kudret sahibidir.» (Kehf, 45). Aynı şekilde Zümer sûresinde (âyet, 21) ve Hadîd sûresinde (âyet, 20) dünya hayatına suyu misâl olarak verir.

İbn Cerîr der ki: Bana Hâris'in... Abdurrahmân İbn Ebu Bekr İbn Abdurrahmân İbn Haris İbn Hişâm'dan rivayetine göre; o, söyle demiştir : Mervân İbn Hakem'i minberde : «Yeryüzü renk renk, çeşit çeşit mahsûllerle süslenir ve yerin sahipleri bütün bunlara mâlik olduklarını sandıkları sırada; —Allah onları sahiplerinin günâhları karşılığı olma dışında helak edecek değildir— ...» şeklinde okuduğunu işittim. Mushaf'da olmadığı halde onu okudun, dedim. Abhâs İbn Abdullah İbn Abbâs : İbn Abbâs da bunu böylece okur, dedi. İbn Abbâs'a birini gönderdiler de şöyle dedi: Übeyy İbn Kâ'b bana böylece okuttu. Bu, garîb bir kıraat olup tefsir için ziyâde edilmiş gibidir.[16]

Allah Teâlâ : «Allah selâmet yurduna çağırır...» buyurur. Allah Teâlâ dünyayı, onun çarçabuk sona ereceğini haber verdiğinde cennete teşvik edip oraya çağırır; cennete âfetlerden, noksanlıklardan, me-şekkatlerden kurtuluş yurdu ismini verir ve : «Allah selâmet yurduna çağırır ve dilediğini dosdoğru yola iletir.)) buyurur.

Eyyûb'un Ebu Kılâbe'den, onun Hz. Peygamber (s.a.) den rivayetine göre; o, şöyle buyurmuştur : Bana : Gözlerin uyusun ve fakat kalbin uyanık kalıp anlasın, kulağın işitsin, denildi. Gözüm, kalbimin aklı uyudu ve kulağım işitti. Sonra şöyle denildi: Bir efendi, bir yurt (bir ev) )binâ etti. Sonra yemek hazırladı ve bir davetçi gönderdi. Davet-çiye icabet eden eve girdi ve yemekten yedi, efendi ondan hoşnûd oldu. Davetçiye icabet etmeyen eve girmedi ve yemekten yemedi, efendi de ondan hoşnûd olmadı. Allah o efendidir. Ev İslâm'dır. Yemek cennet' tir. Davetçi ise Muhammed (s.a.) dir. Bu hadîs mürseldir. Muttasıl olarak da rivayet edilmiştir. Muttasıl olarak rivayeti şöyledir : Leys kanalıyla... Câbir İbn Abdullah (r.a.) dan rivayete göre; o, şöyle demiştir: Bir gün Allah Rasûlü (s.a.) yanımıza çıktı ve şöyle buyurdu: Ben rü'yâmda gördüm ki Cibril başucumda, Mîkâîl ayak ucumda. Biri arkadaşına : Şunun için bir misâl ver, dedi. O, şöyle dedi: İşit, kulağın duysun, aklınla anla. Muhakkak ki senin ve ümmetinin misâli bir kral gibidir ki o, önce bir yurt edinir, sonra orada bir ev bina eder. Orada bir yemek (ziyafet) verir. Daha sonra insanları yemeğine çağıracak bir elçi gönderir. Onlardan elçiye icabet edenler ve terkedenler vardır. İşte Allah o kraldır. Yurt İslâm'dır. Ev cennettir. Ve sen ey Muhammed, işte o elçisin. Kim sana icabet ederse İslâm'a girer, kim İslâm'a girerse cennete girmiştir. Kim de cennete girmişse ondan yemiştir. Hadîsi İbn Cerîr rivayet etmiştir.

Katâde der ki: Bana Huleyd el-Asarî'nin Ebu Derdâ'dan rivayetine göre; Allah Rasûlü (s.a.) şöyle buyurmuştur : Güneşin doğduğu hiç bir gün yoktur ki, iki tarafında nida eden iki melek olmasın. İnsanlar ve cinler hâriç, Allah'ın bütün yaratıkları o iki meleği işitirler. Onlar, şöyle derler : Ey insanlar, Rabbınıza geliniz. Yeterli ve az olan; çok olup da oyalayandan daha hayırlıdır. Muhakkak ki bu, Kur'an'da : «Allah selâmet yurduna çağırır ve dilediğini dosdoğru yola iletir.» âyetinde indirilmiştir. Hadîsi îbn Ebu Hatim ve İbn Cerîr rivayet etmişlerdir.[17]

26 — Güzel davrananlara daha güzeli ve fazlası var. Onların yüzleri ne kararır, ne de zilletten kızarır. Onlar cennetin yaranıdırlar. Orada temelli kalacaklardır.

Güzele Güzel

Allah Teâlâ dünyada îmân ve sâlih amelle iyilik yapanlara âhiret yurdunda bunlara bedel iyilikler olduğunu haber veriyor. Başka bir âyette de şöyle buyurur : «İyiliğin karşılığı, iyilikten başka bir şey midir?» (Rahman, 60).

Allah Teâlâ : «Daha güzeli ve fazlası var.» buyurur ki; bu, amellerin sevabının bir iyilik karşılığı on mislinden yediyüz misline kadar katlanması, arttırılmasıdır. Bunun da üzerine ziyâdelik, fazlalık vardır. Ayrıca bu fazlalık; Allah'ın onlara cennetlerde vereceği sarayları, hurileri ve onlardan olan hoşnûdluğunu onlar için saklamış olduğu göz aydınlığını da kapsamaktadır. Bunlardan daha faziletli ve üstün olanı ise Allah'ın yüzüne (zâtına) bakmaktır. İşte bu, Allah'ın onlara verdiklerinin tamâmının en büyüğü olan bir ziyâdeliktir. Onlar buna amelleri ile hak kazanmamışlardır. Bilakis bu, Allah'ın fazlı ve rahmeti iledir. Âyetteki ziyâdeliğin Allah'ın yüzüne (vech-i kerîm'ine) bakmak olduğu şeklindeki açıklama Ebubekir es-Sıddîk, Huzeyfe İbn Ye-mân, Abdullah İbn Abbâs, Saîd İbn Müseyyeb, Abdurrahmân İbn Ebu Leylâ, Abdurrahmân İbn Sabit, Mücâhid, İkrime, Âmir İbn Sa'd, Ata, Dahhâk, Hasan, Katâde, Süddî, Muhammed İbn İshâk ile selef ve haleften başkalarından da rivayet edilmiştir. Bu husus (ziyâdeliğin Allah'a bakmakla tefsiri) birçok hadîste Allah Rasûlü (s.a.) nden rivayetle vârid olmuştur. İmâm Ahmed'in rivayet ettiği şu hadîs bunlardandır : Bize AflEan'ın... Suheyb'den rivayetine göre, Allah Rasûlü (s.a.) : «Güzel davranana, daha güzeli ve fazlası var.» âyetini okuyup şöyle buyurmuştur :

Cennet ehli cennete, girdiği zaman Allah Teâlâ : Size, artıracağım bir şey ister misiniz? buyurur. Onlar : Bizim yüzlerimizi beyazlatıp bizi cennete koymadın mı? Bizi ateşten kurtarmadın mı? derler. Allah Teâlâ hicabı (örtüyü) onlar için açar. (da O'na bakarlar) Allah'a yemîn olsun ki onlara Rablanna bakmaktan daha sevimli olan başka bir şey vermiş değildir. Hadîsi Müslim ve imamlardan bir grup Hammâd İbn Seleme'den rivayet etmişlerdir.

İbn Cerîr der ki: Bize Yûnus'un... Ebu Musa el-Eş'arî'den rivayetine göre; o, Allah Rasûlü (s.a.) nden şöyle rivayet etmiş : Muhakkak ki Allah Teâlâ, kıyamet günü bir münâdî gönderir de münâdî ilklerinin ve sonlarının duyabileceği bir sesle şöyle nida eder : Ey cennet halkı, muhakkak ki Allah Teâlâ sizin için iyilik ve fazlalık va'detmiştir. İyilik cennettir. Ziyâdelik ise Rahmân'm yüzüne bakmaktır. Hadîsi İbn Ebu Hatim de Ebu Bekr el-Hüzelî kanalıyla Ebu Temime el-Hecîmî'den rivayet etmiştir. Yine İbn Cerîr der ki : Bize İbn Humeyd'in... Kâ'b İbn Ucre'den, onun da Hz. Peygamber (s.a.) den «Güzel davranana daha güzeli ve fazlası var.» âyeti hakkında şöyle rivayet etmiştir : Rahman' in yüzüne bakmaktır. Yine İbn Cerir'in İbn Abdurrahîm kanalıyla... Übeyy İbn Kâ'b'dan rivayetine göre; o, Allah Rasûlü (s.a.) ne : «Güzel davranana daha güzeli ve fazlası var.» âyetini sormuş da şöyle buyurmuş : İyilik cennettir, ziyâdelik ise Allah'ın yüzüne bakmaktır. Hadîsi İbn Ebu Hatim de Züheyr'den rivayet etmiştir.

Allah Teâlâ buyurur ki: «Mahşer'deki Arafat'ta kâfir ve günahkârların yüzlerine siyahlık ve toz rengi gelmesinin aksine onların yüzleri ne karanr, ne de zilletten kızarır.» Onlara ne içte ve ne de görünüşte bir aşağılama, horlama meydana gelmez. Bilakis onlar hakkında Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır : «Bu yüzden Allah, o günün şerrinden bunları korumuştur. Ve onlara bir güzellik, bir sevinç vermiştir.» (İnsan, 11). Onların yüzleri parlak, kalbleri sevinçlidir. Fazlı ve rahmeti ile Allah Teâlâ bizleri de onlardan kılsın. Âmîn.[18]

27 — Kötülükleri kazananlara, kötülükleri kadar ceza verilir; onların yüzlerini zillet bürür. Allah'a karşı onları savunacak kimse yoktur. Yüzleri, geceden de kara bir parçayla örtülmüş gibidir. İşte bunlar da ateşin yaranıdırlar. Orada temelli kalacaklardır.

Allah Teâlâ, iyiliklerin kendileri için kat kat arttırıldığı ve bu durumları devamlı olarak artan mutlu kişilerin durumunu haber verdikten sonra, mutsuzların durumuna geçer ve onlar hakkındaki adaletini beyân buyurur. Allah Teâlâ, onların kötülüklerine karşılık ancak onların misliyle karşılık verecek ve onlara cezayı arttırmayacaktır. Onların yüzlerini, günâhları ve bu günâhlarından olan korkuları sebebiyle zillet bürür. Allah Teâlâ başka âyetlerde şöyle buyurmaktadır : »Ateşe sunulurken zilletten başları öne eğilmiş göz ucuyla gizli gizli çevreye baktıklarını görürsün...» (Şûra, 45), «Allah'ı zâlimlerin yaptıklarından habersiz sanma. Sâdece gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne kadar onları te'hîr etmektedir. O gün başları kalkmış, gözleri kendilerine dönmeyecek şekilde sabit kalmış, gönülleri bomboş olarak koşup duracaklardır. İnsanları kendilerine azabın geleceği gün ile uyar...» {İbrahim, 42-45). Burada ise «Allah'a karşı onları savunacak kimse yoktur. Allah'ın azâbmdan onları koruyacak ve azaba mâni olacak kimse yoktur.» buyururken başka bir âyette de şöyle buyurulmaktadır : «İnsan o gün : Kaçacak yer nerede? der. Hayır, hiç bir sığınak yoktur. O gün herkesin duracağı yer, ancak Rabbınm huzurudur.» (Kıyâme, 10-12).

Allah Teâlâ'mn : «Yüzleri, geceden de kara bir parçayla örtülmüş gibidir.» âyeti, âhiret yurdunda onların yüzlerinin karalığını haber vermektedir. Nitekim başka âyetlerde de Allah Teâlâ şöyle buyurur : «O gün nice yüzler ağarır, nice yüzler kararır. O zaman yüzleri kara olanlara : îmânınızdan sonra küfrettiniz ha! İşte o küfrünüzün cezası olarak tadın azabı, denir. Ama yüzleri ağaranlar, Allah'ın rahmeti içindedirler. Onlar, orada temelli kalacaklardır.» (Âl-i İmrân, 106-107), «O gün yüzler vardır, pırıl pırıl parlar. Güleç, sevinçli. O gün yüzler de vardır, tozlanmış. Bir karanlık bürümüştür. İşte bunlar, kâfirler ve ıâcirlerdir.u (Abese, 38-42).[19]

28 — O gün hepsini toplarız. Sonra şirk koşanlara; Siz ve koştuğunuz ortaklar yerlerinize, deriz. Artık onların arasını açmışızdır. Ortakları derler ki: Bize tapmıyordunuz.

29 — Allah, sizinle bizim aramızda şâhid olarak yeter. Sizin tapınmanızdan haberimiz yoktur.

30 — İşte orada herkes önceden yapmış olduğunu bilir. Gerçek mevlâları olan Allah'a döndürülürler. Uydurdukları şeyler ise kendilerinden kaybolup gider.

Allah'a Ortak Koşanlar

Allah Teâlâ buyurur ki: «İnsan, cin, hepsini iyi ve günahkâr olmak üzere bütün yeryüzü halkını bir gün toplarız.» Başka bir âyette de şöyle buyurur : «Hiçbirini bırakmaksızın toplarız onları.» (Kehf, 47).

«Sonra şirk koşanlara : Siz ve koştuğunuz ortaklar yerlerinize, deriz. Artık onların arasını açmışızdır.» Onlara siz ve putlarınız muayyen bir yere gidiniz. Orada inananların makamından aynimiz, denilir. Nitekim Allah Teâlâ, başka âyetlerde şöyle buyurmaktadır : «Ayrılın bugün ey suçlular.» (Yâsîn, 59), «Kıyametin kopacağı gün, işte o gün inananlar ve inanmayanlar birbirinden ayrılır.» (Rûm, 14), «O gün insanlar bölük bölük ayrılacaklardır.» (Rûm, 43). Onlar iki bölük olacaklardır. Bu, Rabb Teâlâ hükümleri ayırmak üzere geldiği zaman olacaktır. Bu sebeble denilmiştir ki: Mü'minler Allah Teâlâ'dan hükümleri ayırması, vermesi ve bulundukları yerden ayrılarak kurtarılmaları için Allah Teâlâ'nm gelmesi için O'ndan şefaat isterler. Diğer bir hadîste ise : Bizler, kıyamet günü insanların üstünde ve yüksek bir yerde olacağız, buyurulmuştur.

Allah Teâlâ bu âyet-i kerîme'de kıyamet günü müşrikler ve putlarına emredeceği şeyi haber verip şöyle buyurur : «Siz ve koştuğunuz ortaklar yerlerinize, deriz. Artık onların arasını açmışızdır. Ortaklan onlann kendilerine ibâdetlerini inkâr edip onlardan uzaklaşır ve derler ki: Bize tapmıyordunuz.» Allah Teâlâ başka âyetlerde de şöyle buyurur : «Putlar kendilerinin ibâdetlerini inkâr edecekler ve aleyhlerine döneceklerdir.» (Meryem, 82), «O zaman uyulanlar, uyanlardan uzaklaşmışlardır.» (Bakara, 106), «Allah'ı bırakıp ta kıyamet gününe kadar cevab veremeyecek olana, kendilerine yapılan dualardan habersiz bulunan şeylere tapandan daha sapık kim olabilir? İnsanlar bir araya getirildikleri zaman bunlar, onlara düşman kesilirler ve onlann tapm-malannı inkâr ederler.» (Ahkâf, 5-6).

Bu âyette Allah Teâlâ, şeriklerin (müşriklerin Allah'a koştukları ortakların) kendilerine ibâdet edenler ibâdet iddiasında bulundukları sırada ve kendilerine mürâcatlarında şöyle diyeceklerini haber verir : «Allah, sizinle bizim aramızda şâhid olarak yeter. Sizin tapınmanızdan haberimiz yoktur.» Biz sizin ibâdetinizi hissetmemiş ve bilmemiştik. Siz, bizim sizi bilmeyeceğimiz bir şekilde bize ibâdet etmiştiniz. Sizinle aramızda Allah şâhiddir ki bize ibâdete sizi çağırmadık, size bunu emretmedik ve sizden bu konuda hoşnûd da olmadık.

İşte bu sözler, Allah ile beraber O'ndan başkasına tapınan müşrikler için işitmeyen, görmeyen, kendilerine bir yarar sağlamayan, kendilerine ibâdeti emretmeyen, bundan hoşnûd olmayan, bunu istemeyen, aksine en muhtaç oldukları bir zamanda kendilerinden uzaklaşandan büyük bir susturmadır. Onlar Hayy, Kayyûm, Semî, Basîr, her şeye gücü yeten, her şeyi en iyi bilene ibâdeti terketmişlerdir. O; elçilerini göndermiş, kitablannı indirmiş, tek ve ortağı olmaksızın Zâtına ibâdeti emretmiş, kendinden başkasına ibâdeti yasaklamıştır. Nitekim başka âyetlerde şöyle buyurur : «Andolsun ki, her ümmete : Allah'a ibâdet edin ve putlardan kaçının, diye peygamberler göndermişizdir. İçlerinden kimini Allah hidâyete erdirdi. Kimi de sapıklığı hak etti.» (Nahl, 36), «Senden önce gönderdiğimiz her peygambere : Benden başka tanrı yoktur, Bana kulluk edin, diye vahyetmişizdir.» (Enbiyâ, 25), «Senden Önce gönderdiğimiz peygamberlerden sor. Biz, Rahmân'dan başka İbâdet edilecek tanrılara meşru kılmış mıyız?» (Zuhrûf, 45).

Müşrikler, birçok nevîlere ve kısımlara ayrılır. Allah Teâlâ kitabında onları zikretmiş, durumlarını ve sözlerini beyân buyurmuş, en mütekâmil biçimde onların içinde bulundukları durumu reddetmiştir.

Allah Teâlâ buyurur ki: «İşte orada, kıyamet günü hesâb yerinde her nefis dünyada yapmış olduğu hayrı ve şerri bilir, hepsinden haberdâr olur.» Allah Teâlâ başka âyetlerde şöyle buyurmaktadır : «O günde ki, sırlar yoklanıp meydana çıkarılacaktır.» (Târik, 9), «O gün insana, önde ve sonda ne yaptıysa bildirilir.» (Kıyâme, 13), «Ve onun için kıyamet gününde açılmış bulacağı bir kitab çıkarırız. Oku kitabını. Bugün kendi hesâbm için kendi nefsin yeter sana.» (İsrâ, 13-14).

Bu âyet-i kerîme'yi bazıları : «işte orada herkes dünyada yapmış olduğunu okur...» şeklinde okumuşlardır. Bazıları da bu yeni okuyuşa göre; âyetteki kelimesini, geçmişte yapmış olduğu hayır ve şerrin peşine düşeceği, şeklinde anlamışlardır. Bazıları da âyeti şu hadîsle tefsir etmişlerdir : Her bir ümmet, yapmış olduğunun peşine düşecektir. Güneşe tapmış olanlar güneşin peşine, aya tapmış olanlar ayın peşine, tâğûtlara tapmış olanlar da tâ-ğûtların peşine düşecektir...

Allah Teâlâ : «Gerçek mevlâları olan Allah'a döndürülürler.» buyurur ki her iş, adaletli hâkim Allah'a döndürülür. Allah Teâlâ onlar hakkında hüküm vererek aralarını ayırır ve cennet ehlini cennete, cehennem ehlini cehenneme koyar. «Uydurdukları (ve Allah'a bir iftira olmak üzere Allah'ın dışında ibâdet etmiş oldukları) şeyler ise kendilerinden kaybolup gider.»[20]

31 — De ki: Gökten ve yerden size rızık veren kimdir? Kulak ve gözlere hükmeden kimdir? Diriyi ölüden çıkaran, ölüyü de diriden çıkaran kimdir? Her işi düzenleyen kimdir? Onlar: Allah'tır diyecekler. O halde O'na karşı gelmekten sakınmaz mısınız? de.

32 — İşte gerçek Rabbınız olan Allah budur. Haktan sonra dalâletten başka ne vardır? O halde nasıl çevriliyorsunuz?

33 — Böylece, fâsık olanların îmân etmeyeceklerine dâir Rabbının sözü gerçekleşti.

Kimdir Rızık Veren?

Allah Teâlâ müşriklerin, zâtının birliğini, Rabb olduğunu itiraf etmelerini onlara karşı tanrının birliğine delil getirir ve buyurur ki : «De ki: Gökten ve yerden size rızık veren kimdir? Gökten yağmur suyunu indiren, kudreti ve dilemesiyle yeryüzünü şak şak yaran, böylece orada taneler bitiren, üzümler ve yoncalar, zeytinlikler ve hurmalıklar, sık ve bol ağaçlı bahçeler, meyveler ve mer'alar çıkaran.» (Abese, 27-31) kimdir? Allah ile beraber başka bir ilâh mı? Onlar ; Allah'tır, diyeceklerdir. «Kimdir o ki, eğer o rızkını tutup kesiverecek olursa size rızık verecek?» (Mülk, 21). Allah Teâlâ'nın şu sözü de böyledir : «Kulak ve gözlere hükmeden kimdir?» (Yûnus, 31). Size bu işitme ve görme gücünü veren şayet dileseydi bunları sizden söker alır ve giderirdi. Nitekim başka âyetlerde şöyle buyurur : «De ki: Sizi yaratan ve sizin için kulaklar, gözler ve kalbler veren O'dur. Ne de az şükrediyorsunuz!» (Mülk, 23), «De ki: Bana haber verir misiniz; eğer Allah kulağınızı, gözlerinizi alır ve kalblerinizin üstüne mühür vurursa; Allah'tan başka onları size getirecek ilâh kimdir?» (En'âm, 46).

Allah Teâlâ : «Yüce kudreti ve genel nimeti ile diriyi ölüden çıkaran, ölüyü de diriden çıkaran kimdir?» buyurur ki, bu konudaki ihtilâfları daha önce vermiştik. Âyet, bütün bunlar hakkında geneldir.

Allah Teâlâ : «Her işi düzenleyen kimdir?» buyurur. Her şeyin me-lekûtu elinde olan kimdir? O, koruyan, korunmaya ihtiyâcı olmayan, hükmünün dışında kimsenin kalmadığı yegâne Hâkim ve tasarruf sahibidir. O, yaptığından sorulmaz ama onlar sorulacaklardır. «Göklerde ve yerde kim varsa hepsi O'ndan ister. O, hergün bir şe'n (durum) içindedir.» (Rahman, 29). Ulvî ve sûflî olanı ile bütün mülk O'nun-dur. Onlardaki melekler, insanlar ve cinler O'na muhtaçtırlar, O'nun kullarıdır ve O'nun katında O'na boyun eğerler ve : «Bütün bunlan yapan ve bunların sahibi Allah'tır.» diyerek bunu bilir ve itiraf ederler. «O halde O'na karşı gelmekten, kendi indî görüşlerinizle ve bilgisizliğinizle O'nunla birlikte başkasına tapınmaktan dolayı O'ndan sakınmaz mısınız?» de.

Allah Teâlâ buyurur ki : «İşte gerçek Rabbınız olan Allah budur. Haktan sonra dalâletten başka ne vardır? O halde nasıl çevriliyorsunuz?» Bütün bunlan yaptığını itiraf ettiğiniz; işte yegâne ibâdete müs-tehak olan gerçek Rabbınız ve İlâhınızdır. «Haktan sonra dalâletten başka ne vardır?» O'nun dışındaki bütün ma'bûdlar bâtıldır, O'ndan başka ilâh yoktur, O tektir ve ortağı yoktur. «O halde her şeyde tasarruf sahibi olduğunu, her şeyi yaratan Rabb olduğunu bile bile O'nun ibâdetinden başkasına ibâdete nasıl çevriliyorsunuz?

«Böylece, fâsık olanların îmân etmeyeceklerine dâir Rabbının sözü gerçekleşti.» İşte nasıl bu müşrikler Allah'ın yegâne yaratıcı, rızık veren, mülkünde yegâne tasarruf sahibi, peygamberlerini tevhidi ile gönderen olduğunu itiraf etmekle beraber Allah ile birlikte başkasına ibâdet ve O'na şirk koşmada devam etmişlerse; böylece onların cehennemde kalacak mutsuzlar olduğuna dâir Allah'ın sözü gerçekleşmiş oldu. Allah Teâlâ başka bir âyette şöyle buyurur : «Onlar da : Evet geldi, dediler. Fakat azâb sözü, küfredenlerin üzerine hak oldu.» (Zümer, 71).[21]

34 — De ki: Ortaklarınız içinde önce yaratan, sonra bu yaratmayı tekrar eden var mıdır? De ki: Allah önce yaratır, sonra bunu tekrar eder. Nasıl da döndürülüyorsunuz?

35 — De ki: Sizin ortaklarınız içinde; hakka ileten var mıdır? De ki: Allah hakka eriştirir. Hakka eriştiren mi, yoksa götürülmeden gidemeyen mi uyulmaya daha lâyıktır. Ne oluyor size, nasıl hükmediyorsunuz?

36 — Onların çoğu, sâdece zanna tâbi olurlar. Şüphe yok ki zan, hakikat karşısında bir şey ifâde etmez. Doğrusu Allah onların bütün işlediklerini bilendir.

Kim Hakîkata Götürür?

Bu, bir başkasıyla Allah'a şirk koşmalarında, putlara ve ortaklara tapınmalarındaki davalarının bir ibtâlinden ibarettir. «De ki: Ortaklarınız içinde önce yaratan, sonra bu yaratmayı tekrar eden var mıdır?» Bu gökler ve yeri yaratmaya başlayan, sonra onlardaki yaratıkları var eden, gök cisimlerini ve yeryüzünü ayıran, onlardakileri yokluğa çeviren ve sonra da yaratıkları yeni bir yaratışla tekrar eden kimdir? De ki: Tek ve ortağı olmaksızın yalnız başına bunları yapan Allah'tır. Olgunluk yolundan bâtıla nasıl da döndürülüyorsunuz? De ki: «Sizin ortaklarınız içinde; hakka ileten var mıdır? De ki : Allah hakka eriştirir.» Siz de biliyorsunuz ki ortaklarınız sapıklığa düşmüş, birini hidâyete eriştiremezler. Şaşkınlığa ve sapıklığa düşenleri hidâyete eriştiren, kalbleri azgınlıktan olgunluğa çeviren ancak kendinden başka tanrı olmayan Allah'tır. Gerçeğe eriştiren mi, yoksa götürülmeden gidemeyen mi uyulmaya daha lâyıktır? Kul, kendini körlükten sonra gördüren ve hakka eriştirene mi yoksa körlüğü ve dilsizliği sebebiyle götürülmeden gidemeyene mi uyar, peşinden gider? Allah Teâlâ İbrahim'in şöyle dediğini haber verir : ((Babacığım, işitmeyen, görmeyen ve sana bir faydası olmayan şeylere niçin tapıyorsun?» (Meryem, 42). Hz. İbrahim kavmine de şöyle demişti: «Yonttuğunuz şeylere mi tapıyorsunuz? Halbuki sizi de, yaptıklarınızı da Allah yaratmıştır.» (Sâf-fât, 95-96). Bu ve benzeri âyetler çoktur.

«Ne oluyor size, nasıl hükmediyorsunuz?» Size ne oluyor da aklınız gideriliyor? Allah ile yarattığını nasıl müsâvî tutuyor, birini diğerine nasıl denk kılıyor ve hem O'na hem buna ibâdet ediyorsunuz? İbâdeti Rabba, Mâlik, Hakîm, dalâletten hidâyete eriştirene mahsus kıl-saydımz, sâdece O'na duâ edip dönseydiniz ya.

Sonra Allah Teâlâ, onların bu dinlerinde bir delile, bir burhana dayanıp tâbi olmadıklarını beyân buyurur. Bu; yegâne bir zan, teveh-hüm ve hayâlden ibarettir, bunlar ise hiç bir fayda sağlamazlar. «Doğrusu Allah, onların bütün işlediklerini bilendir.» kavli onları bir teh-dîd ve şiddetli bir vaîdden ibarettir. Zîrâ Allah Tealâ, onları bu yaptıkları sebebiyle yaptıklarına tâm uygun bir ceza ile cezalandıracağını haber vermektedir.[22]

37 — Bu Kur'an, Allah'tan başkası tarafından uydurulmuş değildir. Ancak kendinden evvel geleni tasdik eder ve kitabı uzun uzun açıklar. Onda hiç şüphe yoktur. Âlemlerin Rabbındandır.

38 — Yoksa: «Onu uydurdu» mu? diyorlar. De ki: Sâdıklardan iseniz, onun benzeri bir sûre getirin. Ve Allah'tan başka çağırabileceklerinizi de çağırın.

39 — Hayır, onlar bilgisini kavrayamadıkları, yorumu kendilerine gelmemiş bir şeyi yalanladılar. Onlardan öncekiler de böyle yalanlamışlardı. Zâlimlerin sonunun nasıl olduğuna bir bak.

40 — İçlerinden kimisi buna imân eder, kimisi de buna îmân etmez. Rabbın fesâd çıkaranları daha iyi bilir.

Bu Kur’an

Bu, Kur'an'ın i'câzını beyândır. İnsanlık onun ne bir benzerini, ne on sûresinin benzerini ve ne de sûrelerinden birinin benzeri bir sûreyi getirmeye güç yetiremez. Zîrâ o; fesahati, belâğati, vecîzliği, halâveti nâdir; dünya ve âhirete faydalı mânâları içermesi sebebiyle ancak sıfatlarında, işlerinde, sözlerinde ve zâtında hiç bir şeyin kendisine benzemeyeceği Allah katından olabilir. O'nun sözü de yaratıkların sözüne benzemez. Bu sebepledir ki Allah Teâlâ : «Bu Kur'an, Allah'tan başkası tarafından uydurulmuş değildir.» buyurmuştur. Bu Kur'an'ın bir benzeri ancak ve ancak yine Allah katından olabilir. Ve bu hiç bir zaman beşer sözüne benzemez. Kendinden evvel gelen kitapları tasdik eder, onları muhafaza eder, onlarda meydana gelen tahrif, te'vîl ve değiştirmeleri beyân eder. Kitabı uzun uzun açıklar. Hükümleri, helâl ve haramları yeterli bir şekilde beyân eder. Âlemlerin Rabbı Allah'tan olduğunda hiç bir şüphe olmayan gerçektir. Haris el-A'ver kanalıyla Ali İbn Ebu Tâlib'den rivayet edilen bir hadiste şöyle denilmektedir : Onda sizden öncekilerin ve sizden sonrakilerin haberi, aranızda olan hususların hail ü faslı vardır. Geçenleri ve gelecekleri haber verir. İnsanlar arasındaki hususlarda Allah'ın sevip hoşnûd olacağı bir şeriatla hüküm verir. Yoksa senin için : Onu uydurdu, mu diyorlar? De ki: «Sâdıklardan iseniz; onun benzeri bir sûre getirin. Ve Allah'tan başka çağırabileceklerinizi de çağırın.» Eğer iddia ediyor, iftira ediyor, bunun Allah katından olduğunda şüphe ediyor ve bir yalan olarak : Muhakkak bu Muhammed'dendir, diyorsanız, Muhammed de sizin gibi bir beşerdir. Sizin zannımza göre bu Kur'an'i o uydurmuştur. O halde onun benzeri bir sûre de siz getirin. Kur'an cinsinden bir sûre de siz yapm. İnsan ve cinlerden gücünüz yettiği herkesi de bu hususta yardıma çağırın.

Bu, meydan okumanın üçüncü derecesidir. Allah Teâlâ ilk olarak onlara meydan okumuş ve eğer Kur'an'ın Muhammed katından olduğu iddiasında samimî ve doğru iseler onun karşısına onun tek başına getirmiş olduğunun bir benzeriyle çıkmaları çağrısında bulunmuştur.

Bunda dilediklerini de yardıma çağıracaklardır. Ancak hemen bu çağrının peşinden buna güç yetiremeyeceklerini ve ona yol bulamayacaklarını haber vermiş ve şöyle buyurmuştur : «De ki: İnsanlar ve cinler bu Kur'an'ın bir benzerini yapmak için toplansalardı, birbirlerine yardımcı da olsalar (yine de) onun bir benzerini getiremezlerdi.» (İsrâ, 88). Sonra (ikinci mertebe olarak) onları, Kur'an'dan on sûrenin benzerini getirmeye çağırmıştır. Hûd sûresinin başında şöyle buyurur : «Yoksa : Onu kendisi uydurdu mu diyorlar? De ki: Eğer doğru söylüyorsanız, haydin onun sûrelerine benzer on sûre meydana getirin. Allah'tan başka çağırabileceklerinizi de çağırın.» (Hûd, 13). Allah Teâlâ (üçüncü mertebede) onlann getirecekleri benzeri bir sûreye indirmiş ve bu sûrede şöyle buyurmuştur : «Yoksa : Onu uydurdu mu diyorlar? De ki: Sâdıklardan iseniz; onun benzeri bir sûre getirin. Allah'tan başka çağırabileceklerinizi de çağırın.» Aynı şekilde Bakara sûresinde —ki bu sûre Medine'de nazil olmuştur— onlara Kur'an'dan bir sûre getirmeleri çağrısıyla meydan okumuş ve onların asla buna güç yetiremeyeceklerini haber vermiştir. Orada şöyle buyurur : «Fakat yapmazsanız —ki yapamayacaksınız— o halde yakıtı insanlarla taşlar olan ateşten sakının.» (Bakara, 24).

Gerçekten fesahat, onlarda bir seciyye halinde olup onların şiirleri ve muallâkaları bu hususta en üstün mertebeye erişmişti. Fakat hiç kimsenin güç yetiremeyeceği bir şey Allah katından onlara gelmiş ve bu sebepledir ki bu sözün belagatını, halâvetini, güzelliğini, talâve-tini, ifâdesini ve parlaklığını bilmek suretiyle onlardan îmân edenler, îmân etmiştir. Zîra onlar, bunu insanların en iyi bilenleri, en iyi anlayanları, ona en iyi bir şekilde tâbi olanları ve boyun eğmede insanların en güçlüleri idiler. Nitekim sihirbazlar da sihir san'atını bilmeleri sebebiyle Musa'nın yaptığı şeylerin ancak Allah tarafından gönderilmiş, doğrultulmuş ve te'yîd edilmiş bir peygamberden sâdır olabileceğini anlamışlardı. Onlar bildiler ki bir beşer buna ancak Allah'ın izni ile güç yetirebilir. Hz. İsa da tıp âlimleri ve hastaların tedâvî edildiği bir zamanda gönderilmişti. O da dilsizleri, alatenlileri tedâvî eder ve Allah'ın izni ile ölüleri diriltirdi. Bu gibi şeyler, o zamanda tedâvî edilemeyen ve ilâcı olmayan şeylerdi. İşte onlann içinden bilenler onun Allah'ın kulu ve elçisi olduğunu anlamışlardı. Bu sebepledir ki Allah Rasûlü (s.a.) nden rivayet edilen sahîh bir hadîste o, şöyle buyurmuştur : Peygamberlerden hiç birisi yoktur ki bir benzerine beşerin îmân edeceği âyetler (mucizeler) verilmiş olmasın. Bana verilene gelince; o, Allah'ın bana vahyetmiş olduğu vahiydir. Ben (bununla) onlann tâbi-si en çok olanı olacağımı umanm.

Allah Teâlâ buyurur ki: «Hayır, onlar bilgisini kavrayamadıkları, yorumu kendilerine gelmemiş bir şeyi yalanladılar. Onlar Kur'an'ı yalanladılar, onu anlamadılar ve bilmediler. Onlara bunun yorumu da gelmemişti. Onlar bilgisizlik ve beyinsizlikle Kur'an'ı yalanladıklarında ondaki hak dini ve hidâyeti elde edememişlerdi. Onlardan evvelki geçmiş ümmetler de böyle yapmış, hakkı yalanlamışlardı. Zâlimlerin sonuna bir baksana. Bak ki peygamberlerimizi zulüm ve büyüklenme ile, küfür, inâd ve bilgisizlikle yalanlamaları sebebiyle onları nasıl helak ettik. Ey yalanlayanlar, onların başına gelenlerin sizin de başınıza gelmesinden sakının. Onların içinde buna îmân edenler de vardır. îmân etmeyenler de. Rabbın, fesâd çıkaranları daha iyi bilir. Ey Muhammed, senin kendilerine gönderildiğin kimseler içinde bu Kur'an'a îmân eden, sana tâbi olan ve senin kendisiyle gönderildiğinden istifâde edenler vardır. Ona îmân etmeyen, îmân etmemiş halde ölen ve bu halde haşro-lunacak olanlar da vardır. Rabbın, fesâd çıkaranları daha iyi bilir. Kimin hidâyete hak kazandığım en iyi bilen O'dur ve onu hidâyete eriştirir. Kimin dalâlete hak kazandığını bilir ve onu sapıklık içinde bırakır. O, asla zulmetmeyen Âdil'dir. Herkese hak ettiğini verir. Yücedir, mukaddestir, münezzehtir, O'ndan başka ilâh yoktur.[23]

İzahı

41 — Şayet seni yalanlarlarsa: Benim yaptığım bana, sizin yaptığınız sizedir. Siz, benim yaptığımdan uzaksınız, ben de sizin yaptığınızdan uzağım, de.

42 — İçlerinde sana kulak verenler vardır. Fakat sen sağırlara işittirebilir misin? Üstelik akılları da hiç ermi-yorsa.

43 — İçlerinde sana bakanlar da var. Körlere sen mi yol gösterceksin? Üstelik hiç görmüyorlarsa,

44 — Doğrusu, Allah insanlara hiç zulmetmez, ama insanlar kendilerine zulmederler.

Sen mi Duyuracaksın Sağırlara?

Allah Teâlâ, peygamberi (s.a.) ne şöyle buyurur: Eğer bu müşrikler seni yalanlarlarsa onlardan ve onların işlerinden uzaklaş. Ve ; «Benim yaptığım bana, sizin yaptığınız sizedir, de.» Başka bir âyette Allah Teâlâ şöyle buyurur : «De ki: Ey kâfirler, ben sizin tapmakta olduklarınıza tapmam. Benim taptığıma da siz tapmazsınız. Ben de sizin taptıklarınıza tapacak değilim. Benim taptığıma da sizler tapacak değilsiniz. (O halde) sizin dininiz size, benim dinim banadır.» (Kâ-firûn, 1 - 6). Hz. İbrâhîm ve ona tâbi olanlar da müşrik olan kavimlerine şöyle demişlerdi: «Biz sizden ve Allah'ı bırakıp taptığınız başka şeylerden uzağız. Sizi inkâr ediyoruz. Yalnız Allah'a inanıncaya kadar bizimle sizin aranızda ebedî düşmanlık ve öfke baş göstermiştir.» (Mümtahıne, 4).

Allah Teâlâ : «İçlerinde sana kulak verenler vardır.» buyurur ki onlar senin güzel sözünü, Kur"an-ı Azîm'i, kalblere, bedenlere ve dinlere faydalı, fasîh, sıhhatli sözlerini dinlerler. Aslında bu, büyük ölçüde yeterlidir. Ama bu sözden istifâde ne sana ve ne de onlara âit değildir. Zîrâ sen, sağırlara işittiremezsin. Aynı şekilde Allah'ın diledikleri dışında sen bunları hidâyete erdiremezsin.

Allah Teâlâ : «İçlerinde sana bakanlar da var.» buyurur. Onlar sana, Allah'ın sana vermiş olduğu vakar ve teenniye, güzel simaya, yüce ahlâka, akıl ve basiret sahipleri için senin peygamberliğine açıkça delâlet eden delillere bakarlar. Başkalarının baktığı gibi sana bakarlar. Ancak başkaları için meydana gelen hidâyet onlar için husule gelmez. Sana, ancak inananlar vakar gözüyle bakarlar. Kâfirler ise hakaret gözüyle sana bakıyorlar. «Seni gördükleri vakit: Bu mu Allah'ın gönderdiği elçi? diye alaya almaktan başka bir şey yapmazlar. Gerçekten tanrılarımız üzerinde direnmeseydik, bizi az kalsın onlardan saptıracaktı, derler. Azabı gördükleri vakit, kimin yolunun sapık olduğunu bileceklerdir.» (Furkân, 41 -42).

Sonra Allah Teâlâ haber veriyor ki, bazılarını Hz. Peygamber ile hidâyete erdirmiş, körlüğünü gidermiş, kör gözleri, sağır kulakları, kilitli kalbleri açmış ve diğer bir kısmını da îmândan saptırmış olmakla birlikte asla hiç kimseye zulmetmez. O, mülkünde dilediğiyle tasarrufta bulunan hüküm sahibidir. Yaptığından sorulmaz. Ama ilmi, hikmeti ve adaleti ile onlar sorulacaklardır. Bu sebepledir ki: «Doğrusu Allah, insanlara hiç zulmetmez, ama insanlar kendilerine zulmederler.» buyurmuştur. Ebu Zerr'in, Hz. Peygamber'den rivayet ettiği bir hadîste Allah Rasûlü Rabbından şöyle rivayet eder : Ey kullarım, Ben zulmü kendime haram etim, sizin aranızda da haram kıldım. Birbirinize zulmetmeyin. Nihayet sonunda şöyle buyurdu : Ey kullarım, işte şunlar amellerinizdir, onları sizin için saydım. Sonra onları size tâm olarak veririm. Kim, hayır bulursa; Allah'a hamdetsin. Kim de, hayırdan başka bir şey bulursa; kendinden başkasını ayıplamasın. Hadîsi Müslim uzunca rivayet etmiştir.[24]

45 — O gün, Allah onları sanki dünyada gündüzün sâdece bir saat kalmışlar gibi toplayınca; birbirlerini tanırlar. Allah'a kavuşmayı yalan sayanlar ziyana uğramışlardır. Onlar hidâyete ermişler de değillerdi.

Allah Teâlâ burada insanlara kıyametin kopmasını, kabirlerinden kalkıp kıyamet sahasında toplanmalarını hatırlatıyor. Onlar burada toplandıklarında sanki dünyada gündüzün sâdece bir kısmında kalmış gibidirler. Allah Teâlâ başka âyetlerde şöyle buyurmaktadır : «Ve onlar onu gördükleri gün (dünyada) sâdece bir akşam veya bir kuşluk vakti kalmış gibi olurlar.» (Nâziât, 46), «Sûr'a üflendiği gün, işte o gün, gözleri korkudan gövermiş olarak suçluları toplarız. Aralarında gizli gizli konuşarak : Siz dünyada sâdece on gün eğleştiniz, derler. Söylediklerini Biz daha iyi biliriz. En akıllıları da : Sâdece bir gün eğleştiniz, der.» (Tâhâ, 102-104), «Kıyametin kopacağı gün suçlular bir saattan başka kalmadıklarına yemîn ederler. İşte onlar, böylece aldatılıp döndürülürler. Kendilerine bilgi ve îmân verilenler : Andolsun ki; Allah'ın kitabında yazılan o yeniden diriliş gününe kadar kaldınız. İşte bu, yeniden diriliş günüdür. Ama siz bilmiyordunuz, derler.» (Rûm, 55-56). Bütün bunlar, âhiret yurdunda dünya hayatının çok kısa bulunacağının delilleridir. Başka bir âyette de Allah Teâlâ şöyle buyurur : «Buyurdu ki: Yeryüzünde kaç yıl kaldınız? Bir gün veya daha az bir süre kaldık, sayanlara sor, derler. Buyurdu ki: Çok az bir süre kaldınız. Keski bilseydiniz.» (Mü'minûn, 112-114).

Allah Teâlâ : «Birbirlerini tanırlar.» buyurur ki, oğullar babalan ve akrabalar da birbirlerini dünyada olduğu gibi tanırlar. Fakat herkes kendisiyle (kendi nefsi ve derdiyle) meşguldür. Allah Teâlâ başka âyetlerde şöyle buyurur : «Sûr'a üflendiği zaman o gün aralarındaki soy yakınlığı fayda vermez, birbirlerine bir şey de soramazlar.» (Mü' minûn, 101), «Hiç bir yakın bir yakma soramaz. Yalnız birbirlerine gösterilirler. Suçlu kişi, o günün azabından kurtulmak için oğulların:! feda etmek ister. Eşini ve kardeşini, kendisini barındırmış olan sülâlesini. Ve yeryüzünde bulunan herkesi. Fakat ne mümkün, çünkü o hâ' üs alevdir...» (Meâric, 10-15).

Allah Teâlâ'nm : «Allah'a kavuşmayı yalan sayanlar, ziyana uğramışlardır. Onlar hidâyete ermiş de değillerdi.» kavli «Yalanlayanların o gün vay haline!» (Mürselât, 15) kavli gibidir. Zîrâ onlar, kıyamet günü kendilerini ve ailelerini kaybetmişlerdir. İşte bu en açık bir ziyandır, en büyük kayıptır. Hasret ve pişmanlık gününde sevdiği ile arası ayrılanın ziyanından daha büyük bir ziyan ve kayıp var mıdır?[25]

46 — Onlara va'dettiğimizin bir kısmını sana gösteririz, veya seni (dünyadan) alırız. Onların dönüşü bizedir. Allah onların yaptıklarına şâhiddir.

47 — Her ümmetin bir rasûlü vardır. Onların rasûl-leri gelince aralarında adaletle hükmedilir. Ve asla zulme uğratılmazlar.

Allah Teâlâ Rasûlü (s.a.) ne hitaben şöyle buyurur : Onlara va'-dettiğimiz azabın bir kısmını sen hayatta iken gözün onlar yönünden aydın olsun diye onlardan intikam almak suretiyle sana gösteririz, veya seni dünyadan alırız. Nasıl olsa onların dönüşü ve varacakları yer Bizedir. Allah senden sonra onların yapagelmekte oldukları amellerine şahididir.

Taberânî der ki: Bize Abdullah İbn Ahmed'in... Huzeyfe İbn Esîd' den, onun da Hz. Peygamber (s.a.) den rivayetine göre; o, şöyle buyurmuştur : Dün, şu taşın yanında ilkiyle ve sonuyla ümmetim bana arzolundu. Birisi: Ey Allah'ın elçisi, yaratılanlar sana arzolundu. Peki yaratılmamış olan nasıl arzedildi? diye sordu da şöyle buyurdu : Benim için çamurda tasvir olundular da, sizden birinin arkadaşını tanıdığından daha iyi bir şekilde onları tanıdım. Taberânî, hadîsi ayrıca Muhammed İbn Osman İbn Ebu Şeybe kanalıyla... Huzeyfe İbn Esîd' den yukardakine benzer şekilde rivayet etmiştir.

«Her ümmetin bir rasûlü vardır. Onların rasûlleri gelince...» âyetinde Mücâhid'e göre, kıyamet günü kasdedilmektedir.

Allah Teâlâ : «Aralarında adaletle hükmedilir ve asla zulme uğratılmazlar.» buyurur. Başka bir âyette ise şöyle buyurmaktadır : «Yer Rabbmm nuru ile aydınlandı, kitab konuldu, Peygamberler ve şâhid-ler getirildi. Onlara haksızlık yapılmadan aralarında adaletle hükmo-lundu.» (Zünıer, 69). Her ümmet Allah Teâlâ'ya peygamberinin huzurunda arzolunacak, hayır ve şerri ile amellerinin kitabları konulup aleyhlerine şâhid olacaktır. Aynı şekilde ümmet ümmet hafaza melekleri de hazır bulundurulacaktır. Her ne kadar bu şerefli ümmet yaratılışta ümmetlerin sonuncusu olmuşsa da, kıyamet günü ümmetlerin İlki olacak, araları ayrılacak ve haklarındaki hüküm verilecektir. Bu-hârî ve Müslim'de Allah Rasûlü (s.a.) nden rivayet edildiğine göre; o, şöyle buyurmuştur : Bizler sonuncular, kıyamet günü ilkler (öncüler) iz. Bütün yaratıklardan önce haklarında hüküm verilenleriz. Onun ümmeti bu ilkliği ancak Rasûlünün şerefiyle kazanmıştır. Allah'ın salâtı ve selâmı din gününe kadar onun üzerine olsun.[26]

48 — Derler ki: Doğru sözlülerden iseniz bu vaad ne zamanmış?

49 — De ki: Allah'ın dilemesi dışında ben kendime bir fayda ve zarar verecek durumda değilim. Her ümmet için bir süre vardır. Süreleri gelince; ne bir an geciktirilir, ne de öne alınırlar.

50 — De ki : Görmüyor musunuz ya Allah'ın azabı size gece veya gündüz gelirse? Suçlular neden bunu acele istiyorlar?

51 — Gerçekleştikten sonra mı ona inanacaksınız? Hemen şimdi mi. Hani siz onu acele istiyordunuz.-

52 — Sonra zulmetmiş olanlara denilir ki: Sürekli azabı tadın. Yalnız kazanır olduğunuz şeylerle cezalandırılmıyor musunuz?

Ne Zamanmış O Va'd?

Allah Teâlâ, bu müşriklerin kendilerine bir faydası olmadığı halde azabın vakti ta'yîn edilmezden önce onun vaktini sormaları ve azâb-da acele etmelerindeki küfürlerini, inkârlannı haber veriyor. Nitekim başka bir âyette şöyle buyurur : «O'na inanmayanlar, çabucak gelmesini isterler. îmân edenler ise, ondan korku ile titrerler, ve O'nun hak olduğunu bilirler.» (Şûra, 18). Onlar her ne kadar kesin olarak vaktini biliniyorlarsa da o, mutlaka vuku bulacaktır. Bu sebepledir ki Allah Teâlâ, Rasûlü (s.a.) ne onlara şöyle cevab vermesini öğütler : «De ki: Allah'ın dilemesi dışında ben kendime bir fayda ve zarar verecek durumda değilim.» Ben ancak O'nun bana öğrettiğini söylüyorum. Beni muttali' kıldıkları dışında ilmini kendine sakladığı hiç bir şeye gücüm yetmez. Ben O'nun kulu ve sizlere olan elçisiyim. Kıyametin geleceğini ve olacağını size haber verdim. Onun vaktine beni muttali' kıl-mamıştır. «Her ümmet için bir süre vardır.» Her neslin takdir edilmiş bir Ömrü vardır. Süreleri bittiğinde «ne bir an geciktirilir, ne de öne alınırlar.» Nitekim Allah Teâlâ başka bir âyette şöyle buyurur : «Eceli gelince Allah hiç bir nefsi geri bırakmaz.» (Münâfikûn, 11). Sonra onlara Allah'ın azabının ansızın geleceğini haber vererek şöyle buyurur : «De ki: Görüyor musunuz ya Allah'ın azabı size gece veya gündüz gelse? Suçlular neden bunu acele istiyorlar? Gerçekleştikten sonra mı ona inanacaksınız?» Onlara azâb geldiğinde şöyle 'derler : «Rabbimiz, gördük ve dinledik. Artık bizi dünyaya geri çevir de sâlih amel işleyelim.» (Secde, 12), Allah Teâlâ şöyle buyurur: «Baskınımızı görünce: Yalnız Allah'a inandık ve O'na ortak koştuğumuz şeyleri inkâr ettik, dediler. Ama bizim baskınımızı görüp de öylece inanmaları kendilerine fayda -vermedi. Bu, Allah'ın kanunudur. Ötedenberi kullan hakkında yürürlüktedir. Ve kâfirler burada hüsrana uğrayacaklardır.» (Ğâfir, 84-85)

Sonra zulmedenlere kıyamet günü onları bir azarlama ve susturma şeklinde : «Sürekli azabı tadın.» denilir. Nitekim başka bir âyette şöyle buyurulur : cO gün cehennem ateşine itildikçe itilirler. Yalanlayıp durduğunuz ateş işte budur. Bu bir büyü müdür, yoksa siz görmüyor musunuz? Girin oraya! Sabretseniz de, sabretmeseniz de artık birdir. Çünkü siz, ancak işlediklerinizin karşılığına çarptırılıyorsunuz, denirj) (Tur, 13-16).[27]

53 — O gerçek mi? diye senden haber sorarlar. De ki: Rabbıma andolsun ki o, muhakkak gerçektir. Elbette siz O'nu âciz bırakacaklar değilsiniz.

54 — Yeryüzünde bulunan her şey, nefsine zulmeden kimsenin olsaydı, onu fidye verirdi. Azabı gördükleri zaman içlerinden pişmanlık duyarlar. Halbuki onlar haksızlığa uğratılmadan aralarında adaletle hükmolunmuştur.

Allah Teâlâ buyurur ki: Onlar sana; dönüşün, cisimler toprak olduktan sonra kabirlerden kalkmanın, gerçek olup olmadığını sorarlar. Onlara de ki: «Evet, Rabbıma andolsun ki o, muhakkak gerçektir. Siz O'nu âciz bırakacaklar değilsiniz. Sizin toprak olmanız, sizi yoktan yaratmış olan Allah'ı sizi tekrar döndürmekten âciz bırakacak değildir.» «O'nun emri, bir şeyi murâd ettiği zaman, sâdece ona «ol» demektir. O da oluverir.» (Yâsîn, 82).

Bu âyetle beraber üç âyet dışında Allah Teâlâ'nm elçisine âhireti (âhiret yurdunda Allah'a cEönüşü) inkâr edenlere karşı kendi ismiyle yemîn etmesini emrettiği başka bir âyet daha yoktur. O iki âyetin birisi Sebe', diğeri de Teğâbün sûresinde olup şöyledir ; «Küfredenler dediler ki: Kıyamet saati bize gelmeyecektir. De ki: Hayır, gaybı bilen Rabbıma andolsun ki, o saat muhakkak size gelecektir.» (Sebe', 3), «O küfredenler öldükten sonra kat'iyyen diriltilmeyeceklerini ileri sürdüler. De ki : Evet, Rabbıma andolsun ki, muhakkak diriltileceksiniz ve sonra yaptıklarınız size bildirilecektir. Ve bu, Allah'a göre pek kolaydır.» (Tegâbün, 7).

Sonra Allah Teâlâ, kıyamet koptuğunda kâfirin keşke yeryüzü dolusu altınla bunları fidye olarak vermek suretiyle Allah'ın azabından kurtulmuş olmasını isteyeceğini, haber verir. Azabı gördükleri zaman pişmanlık gösterirler. Onlar haksızlığa uğratılmadan aralarında doğrulukla ve adaletle hükmolunmuştur.[28]

55 — Dikkat edin, göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah'ındır. Dikkat edin, Allah'ın va'di şüphesiz bir gerçektir. Fakat onların çoğu bunu bilmezler.

56 — Dirilten ve öldüren O'dur. O'na döneceksiniz.

Allah Teâlâ göklerin ve yerin mâliki olduğunu, va'dinin gerçek ve mutlaka olacağını, dirilten ve öldüren olduğunu, onların dönüşünü kendisine olduğunu, bütün bunlara kadir olduğunu, dağılan cisimleri ve yeryüzünün diğer ülkelerinde deniz ve çöllerinde parçalanıp dağılan şeyleri en iyi bilen olduğunu haber veriyor.[29]

57 — Ey insanlar, size Rabbınızdan bir öğüt, göğüslerde olanlara bir şifâ, mü'minîer için bir hidâyet ve rahmet gelmiştir.

58 — De ki: Bunlar Allah'ın lutfu ve rahmeti iledir. Sâdece bunlarla sevinsinler. O, bütün toplayıp yığdıklarından daha hayırlıdır.

Allah Teâlâ yaratıklarına, şerefli elçisine Kur'an-ı Azîm'i indirmek suretiyle ihsanda bulunduğunu haber veriyor. Ey insanlar, size Rabbınızdan kötülüklerden men'eden bir Öğüt, göğüslerde olan şüphe ve tereddüdleri, onlardaki pislikleri gideren bir şifâ, mü'minîer, tasdik edenler ve içindekileri iyice anlayanlar için Allah'tan bir hidâyet ve rahmet gelmiştir. Nitekim Allah Teâlâ, başka âyetlerde şöyle buyurur : «Kur'an'dan mü'minîer için rahmet ve şifâ olanı indiririz. Zâlimler için ise ancak hüsranı arttırır.» (İsrâ, 82), «De ki: Bu, îmân edenlere hidâyet ve şifâdır. îmân etmemiş olanların ise kulaklarında ağırlık vardır. Ve bu; onlara kapalıdır. Sanki bunlara uzak bir mesafeden sesleniliyor da anlamıyorlar.» (Fussilet, 44).

Allah Teâlâ : «De ki: Bunlar Allah'ın lutfu ve rahmeti iledir. Sâdece bunlarla sevinsinler. O, bütün toplayıp yığdıklarından daha hayırlıdır.» buyurur. Onlar, Allah'tan kendilerine gelen hidâyet ve hak dine sevinsinler. Zîrâ o, sevinecekleri şeylerin en üstünüdür. O, bütün toplayıp yığdıklarından, dünya menfaatlarından, mutlaka gidecek fâ-nî güzelliklerinden, nimetlerinden daha hayırlıdır. İbn Ebu Hatim bu âyetin tefsirinde der ki: Bakiyye İbn Velîd'den anlatıldığına göre; Saf-vân İbn Amr, Eyfâ İbn Abd el-Kelâî'nin şöyle dediğini işitmiş : Irak'ın haracı Ömer (r.a.) e geldiğinde Ömer ve bir kölesi çıkmıştı. Ömer, develeri saymaya başladı. Bir de gördü ki gelmesi beklenenden fazladır. Ömer : Allah'a hamdolsun, demeye başladı. Kölesi ise : Allah'a yemin olsun ki bu, Allah'ın inayet ve rahmetindendir, diyordu. Ömer şöyle dedi: Yalan söyledin. Bu, o değildir. Bu, ancak Allah Teâlâ'nm : «De ki: Bunlar Allah'ın lutfu ve rahmeti iledir. Sâdece bunlarla sevinsinler. O, bütün toplayıp yığdıklarından daha hayırlıdır.» buyurduğudur. Bu ise, onların toplayıp yığdıklanndandır. Hafız Ebu'l-Kâsım et-Tabe-rânî, hadîsi müsned olarak Ebu Zür'a ed-Dimaşkî kanalıyla... Bakiy-ye'den rivayetle zikretmiştir.[30]

59 — De ki: Allah'ın size gönderdiği, sizin de bazılarını haram, bazılarını da helâl kıldığınız rızıklar hakkında ne dersiniz? De ki: Allah mı size izin verdi, yoksa Allah'a iftira mı ediyorsunuz?

60 — Allah'a karşı yalan uyduranlar, kıyamet gününü ne sanıyorlar? Doğrusu Allah, insanlar hakkında lütuf sahibidir. Fakat onların çoğu şükretmezler.

İbn Abbâs, Mücâhid, Dahhâk, Katâde ve Abdurrahmân İbn Zeyd İbn Eşlem bu âyetin, «Onlar; Allah için, O'nun yarattığı ekin ve davarlardan bir pay ayırdılar...» (En'âm, 136) âyetinde olduğu gibi kulağı kesik develeri, adak develerini ve vasile develerini [31] haram veya helâl kılmaları konusunda müşriklere bir redd makamında nazil olmuştur, derler.

İmâm Ahmed der ki: Bize Muhammed İbn Ca'fer'in.,. Ebul-Ah-vas Avf İbn Mâlik İbn Nadle'den, onun da babasından rivayetine göre, şöyle demiştir : Allah Rasûlü (s.a.) ne geldim. Üstüm başım temiz ve düzenli değildi. Malın var mı? diye sordu, ben; evet, dedim. Hangi maldan? diye sordu. Ben : Bütün mallardan : Deve, köle, at ve koyundan, diye cevab verdim. Allah Teâlâ sana mal verdiği zaman senin üzerinde görülsün, buyurdu ve şöyle devam etti: Senin kavminin develeri kulakları sağlam olarak doğarlar, kavmin eline bir ustura alıp kulaklarını keser ve : Bu beş defa doğurmuş ve beşincisi dişi olmuştur ve bu adaktır, deyip kulağını yarar veya derisini yarar da : Bunun kulağı kesik, deyip kendisine ve ailesine onu haranı kılar. Öyle değil mi? O; evet, diye cevab verdi. Allah Rasülü (s.a.) şöyle buyurdular: Allah'ın sana verdiği helâldir. Allah'ın pazusu senin pazundan daha güçlü, Allah'ın usturası seninkinden daha keskindir. Ve Râvî, hadîsin tamâmını zikretti. İmâm Ahmed hadîsi ayrıca Süfyân İbn Uyeyne kanalıyla Ebu'l-Ahvas'dan; Sehl İbn Esed kanalıyla da... Ebu'l-Ahvas'dan rivayet etmiş olup hadîsin isnadı kuvvetlidir ve ceyyid bir hadîstir.

Allah Teâlâ hiç bir delilleri, hiç bir dayanakları olmaksızın mü-cerred kendi ve indî zayıf görüşleriyle Allah'ın helâl kıldığını haram, haram kıldığım helâl kılanları ayıplayıp bu yaptıklarından ötürü onları kıyamet günü ile tehdîd edip şöyle buyurur : «Allah'a karşı yalan uyduranlar, kıyamet gününü ne sanıyorlar? Kıyamet günü Bize döndükleri günde kendilerine ne yapılacağını sanıyorlar?»

«Doğrusu Allah, insanlar hakkında lütuf sahibidir.» âyeti hakkında İbn Cerîr der ki: Allah Teâlâ dünyada onlara hemen azâb etmemek suretiyle insanlar hakkında lütuf ve inayet sahibidir.,

Ben de derim ki: Allah. Teâlâ, dünyada yarattığı menfaatleri in7 sanlara mübâh kılmak, sâdece dünyalarında veya dinlerinde kendile'-rine zararlı olanları üzerlerine haram kılmakla insanlar hakkında lu-tuf ve inayet sahibidir. Âyetten bu anlamın kasdedilnıesi de mümkündür.

«Fakat onların çoğu şükretmezler.» Aksine Allah'ın kendilerine vermiş olduğu nimetleri haram kılarlar, dini kendilerine daraltırlar, bazısını helâl, bazısını haram kılarlar. Nitekim müşrikler, kendileri için koydukları kanunlarda bunu yapmışlar, kitab ehli de dinlerinde bu tür şeyler uydurmuşlardır. İbn Ebu Hatim bu âyetin tefsirinde der ki: Bize babamın... Mûsâ İbn Sabâh'tan rivayetine göre; o, «Doğrusu Allah, insanlar hakkında lütuf sahibidir.» âyeti hakkında şöyle demiştir: Kıyamet günü olunca, Allah'ı sevenler getirilir ve Allah'ın huzurunda üç sınıf olarak dururlar. Birinci sınıftan birisi getirilir ve : Niçin amel ettin? diye sorar. Kul: Ey Rabbım, cenneti, ağaçlarını, meyvelerini, ırmaklarını, hurilerini, nimetlerini ve Sana itaat edenler için hazırladıklarını yarattın. Onlara iştiyakımdan gecemi uykusuz, gündüzümü susuz geçirdim, der. Allah Teâlâ : Ey kulum, sen sâdece cennet için amel ettin. İşte cennet, gir oraya. Sana olan lutfumdan olarak seni ateşten âzâd ettim. Yine sana bir lutfum olarak cennetime koydum, buyurur. O ve yanındakiler cennete girer. Sonra ikinci sınıftan birisi getirilir ve : Ey kulum, niçin amel ettin? diye sorar. Kul: Ey Rabbım, cehennemi yarattın. Cehennemin bukağılarını, ateşini, kavurucu rüzgârlarını, kapkara dumanlarını ve düşmanlarınla Sana âsî gelenlere hazırladıklarını yarattın. Onlardan korkumdan gecelerimi uykusuz, gündüzlerimi susuz geçirdim, der. Ey kulum, sen sâdece ateşimden korkundan dolayı amel ettin. Ben seni ateşten âzâd ettim. Sana lutfumdan olarak seni cennetime koyuyorum, buyurur. O ve beraberindekiler cennete girer. Sonra üçüncü sınıftan birisi getirilir ve : Ey kulum, niçin amel ettin? diye sorar. Kul : Rabbını, Senin sevginden ve Sana iştiyakımdan. İzzetine yemîn olsun ki Sana iştiyakım ve sevgimden dolayı gecemi uykusuz, gündüzümü susuz geçirdim, der. Rab Teâlâ : Ey kulum, sen ancak Bana sevgi ve iştiyakından dolayı amel ettin, buyurur. Rab Teâlâ ona tecellî eder ve şöyle buyurur : İşte ben O'yum. Bak bana. Sonra şöyle buyurur : Sana lutfumdan olarak seni ateşten âzâd ediyor, cennetimi sana mübâh kılıyor, meleklerime seni ziyaret ettiriyor ve bizzat Ben sana selâm veriyorum. O ve yanındakiler cennete girerler.[32]

61 — Ne işte bulunsan, Kur'an'dan. ne okusan ve siz ne iş yaparsanız; yaptıklarınıza daldığınızda mutlaka Biz üzerinizde şahidiz. Yerde ve gökte hiç bir zerre Rabbın-dan gizli değildir. Bundan daha küçüğü de, daha büyüğü de şüphesiz apaçık kitabtadır.

Allah Teâlâ peygamberi (s.a.) ne onun, ümmetinin, bütün yaratıkların her saatte, her an ve lâhzada bütün durumlarını bildiğini haber verir. Hiç bir şey O'nun ilmine ve görmesine gizli değildir. Göklerde ve yerde bütün küçüklüğüne rağmen zerre ağırlığı, ondan daha küçüğü ve daha büyüğü yoktur ki apaçık bir kitabda olmasın. Allah Teâlâ başka bir âyette şöyle buyurmaktadır : «Gaybın anahtarları O'nun katmdadır. O'ndan başka kimse bilmez. Karada ve denizde olanı da O bilir. Bir yaprak düşmez ki; onu bilmesin. Yerin karanlıkları içindeki tek bir dane, yaş ve kuru müstesna olmamak üzere her şey apaçık bir kitabtadır.» (En'âm, 59). Allah Teâlâ : «Yerde yürüyen hiç bir hayvan ve iki kanadıyla uçan hiç bir kuş yoktur ki; onlar da sizin gibi birer ümmet olmasınlar. Biz kitabda hiç bir şeyi eksik bırakmadık. Sonra onlar Rablanna toplanırlar.» (En'âm, 38), «Yeryüzünde yürüyen hiç bir canlı yoktur ki; nzkı Allah'a âit olmasın. Onların durup dinlenecek ve saklanacak yerlerini de bilir. Hepsi apaçık kitabdadır.» (Hûd, 6) âyetlerinde de ağaçlar ve diğer câmid şeylerin hareketlerini bildiğini haber verir. Gezip dolaşan hayvanlar da böyledir. Şayet Allah'ın ilmi, bu eşyanın hareketleri hakkında böyle ise O'na ibâdetle emrolunmuş mükelleflerin hareketlerini bilmesi nasıldır? Başka bir âyette şöyle buyurmaktadır : «Azîz, Rahîm'e tevekkül et. Görür o seni (namaza) kalktığında. Secde edenler arasında bulunduğunda.» (Şuarâ, 217-219). Bu sebepledir ki burada da : «Ne işte bulunsan, Kur'an'dan ne okusan ve siz ne iş yaparsanız; yaptıklarınıza daldığınızda mutlaka Biz üzerinizde şahidiz.» Sizi görüyoruz ve sizi işitiyoruz, buyurmuştur. Allah Ra-sûlü (s.a.) Cibril kendisine ihsanı sorduğunda şöyle buyurmuştu : Sanki O'nu görüyormuşsun gibi Allah'a ibâdet etmendir. Eğer sen O'nu görmüyorsan muhakkak ki O seni görüyor.[33]

62 — Dikkat edin, Allah dostlarına hiç bir korku yoktur. Onlar, mahzun da olacak değillerdir.

63 — Onlar ki îmân edip takvaya ermişlerdir.

64 — Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır. Allah'ın sözleri değişmez. Bu, büyük kurtuluşun kendisidir.

Allah'ın Dostlarına Korku Yoktur

Allah Teâlâ haber veriyor ki, O'nun dostlan —ki onlar Rablarının da açıkladığı gibi îmân edenler ve sakınanlardır ve her kim muttaki ise; Allah'ın dostudur— na ilerde karşılarına çıkacak olan kıyametin korkularından hiç bir korku yoktur. Ve onlar, dünyada arkalarında bıraktıklarına mahzun da olacak değillerdir. Abdullah İbn Mes'ûd, îbn Abbâs ve seleften bir çokları derler ki: Allah'ın dostları; görüldükleri zaman Allah'ın hatırlandığı, anıldığı kimselerdir. Bu mânâ, merfû' bir hadîste şöyle ifâde edilir : Bezzâr der ki: Bize Ali İbn Harb er-Râzî'-nin... İbn Abbâs'tan rivayetine göre; o, şöyle demiştir: Bir adam: Ey Allah'ın elçisi, Allah'ın dostları kimlerdir? diye sormuştu, şöyle buyurdu : Görüldüklerinde Allah'ın hatırlandığı kimselerdir. Bezzâr bu hadîsin Saîd'den mürsel olarak da rivayet edildiğini söyler. İbn Cerîr der ki: Bize Ebu Hişâm er-Rifâî'nin... Ebu Hüreyre (r.a.) den rivayetine göre, Allah Rasûlü (s.a.) şöyle buyurmuştur : Allah'ın kullarından öyle kullar vardır ki peygamberler ve şehîdler onlara gıbta eder. Ey Allah'ın elçisi, kimdir onlar? Olur ki onları severiz, denildi de şöyle buyurdu : Onlar öyle bir kavimdir ki mal ve neseb için değil, Allah için birbirlerini severler. Yüzleri nurdur. Nurdan minberler üzerindedirler. Bütün insanların korkacağı zamanda onlar korkmayacaklar, insanların mahzun olacağı zamanda onlar mahzun olmayacaklardır. Sonra : «Dikkat edin, Allah dostlarına hiç bir korku yoktur. Onlar mahzun da olacak değillerdir.» âyetini tilâvet buyurdu. Hadîsi İbn Cerîr ve Ebu Dâ-vûd, Cerîr kanalıyla... Ömer İbn Hattâb (r.a.) dan, o ise Hz. Peygamber (s.a.) den yukardakine benzer şekilde rivayet etmişlerdir. Bunun da isnadı ceyyid olmakla birlikte Ebu Zür'a ile Ömer İbn Hattâb arasında kopuktur. En doğrusunu Allah bilir.

İmâm Ahmed'in Ebu Nadr kanalıyla... Ebu Mâlik el-Eş'arî'den rivayetine göre; Allah Rasûlü (s.a.) şöyle buyurmuştur : Uzak kabilelerden ve bilinmeyen insanlardan öyle bir kavim gelecek ki, onları akrabalık bir araya getirmiş değildir. Onlar, Allah için birbirlerini severler. Allah için bir safta toplanırlar. Allah Teâlâ kıyamet günü onlar için nurdan minberler koyacak ve bunların üzerine onları oturtacaktır. İnsanlar korkacak ve onlar korkmayacaklar. Onlar hiç bir korkuları olmayan ve mahzun da olmayacak olan Allah'ın dostlarıdırlar. Hadîs uzundur.

İmâm Ahmed der ki: Bize Abdürrezzâk'ın... Ebu Derdâ (r.a.) dan, onun da Hz. Peygamber (s.a.) den rivayetine göre; o, «Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır.» âyeti hakkında şöyle buyurmuştur : Bu müjde müslümanın gördüğü veya ona gösterilen sâlih rü'yâdır. İbn Cerîr der ki: Bana Ebu es-Sâib'in... Ebu Derdâ'dan «Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır.» âyeti hakkındaki rivayetinde şöyle demiştir : Bir adam Ebu Derdâ'ya bu âyeti sormuştu. Şöyle dedi: Öyle bir şey sordun ki birisinin Allah Rasûlüne sorduğundan bu yana kimsenin bunu sorduğunu işitmedim. O buyurmuştu ki: Müslüman kişinin gördüğü veya kendisine gösterilen sâlih rü'yâdır. Bu, dünya hayatındaki nıüjdesidir. Âhiretteki müjdesine gelince; o da cennettir. İbn Cerîr'in Süfyân kanalıyla... Mısır halkından birisinden rivayetine göre; of Ebu Derdâ'ya bu âyeti sormuş ve İbn Cerir hadîsi yukardaki şekilde rivayetle zikretmiştir. Yine İbn Cerîr'in Müsennâ kanalıyla... Ebu Salih'ten rivayetine göre; o, şöyle demiştir : Ebu Derdâ'yı İşittim. Ona : «Onlar ki îmân edip, takvaya ermişlerdi. Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır...» âyetini sormuşlardı... Ve İbn Cerîr yukardakine benzer şekilde hadîsi zikretti. İmâm Ahmed der ki: Bize Affân'm... Ubâde İbn Sâmit'den rivayetine göre; o, Allah Rasûlü (s.a.) ne sormuş ve şöyle demişti: Ey Allah'ın elçisi, Allah Teâlâ'nın : «Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır.» kavlini görür müsün? (Allah Teâlâ'nın bu sözü hakkında ne buyurursun?) Allah Rasûlü şöyle buyurdular : Bana öyle bir şey sordun ki, ümmetimden kimse senden önce onu sormamıştı. O, sâlih kişinin gördüğü veya kendisine gösterilen sâlih rü'yâdır. Ebu Dâvûd et-Tayâlisî'nin İmrân el-Kattân kanalıyla... Ebu Seleme'den rivayetine göre; o, şöyle demiştir : Bize haber verildiğine göre; Ubâde İbn Sâmit, Allah Rasûlü {s.a.) ne bu âyeti sormuş... ve râvî hadîsi zikretmiştir. İbn Cerîr der ki: Bana Ebu Humeyd el-Hımsî'nin... Humeyd İbn Abdullah el-Müzenî'den rivayetine göre; o, şöyle demiştir: Bir adam Ubâde İbn Sâmit'e gelip dedi ki: Allah'ın kitabında bir âyet var ki sana onu soracağım. Allah Teâlâ'nın : «Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır.» âyeti. Ubâde dedi ki : Senden önce bunu bana kimse sormadı. Onu Allah'ın peygamberine sordum da bunun bir benzeri olarak : Senden önce bunu bana kimse sormadı. Mü'min kulun rü'yâsında gördüğü veya ona gösterilen sâlih rü'yâdır, buyurdu. Yine İbn Cerîr in Mûsâ İbn Ubeyde kanalıyla... Ubâde İbn Sâmit'den rivayetine göre; o, Allah Rasûlü (s.a.) ne demiş ki: «Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır.» Âhiret müjdesinin cennet olduğunu bildik, fakat dünya müjdesi nedir? Allah Rasûlü buyurmuş ki: Kulun gördüğü veya kendisine gösterilen sâlih rü'yâdır ve o, peygamberliğin kırk dört veya yetmiş parçasından bir parçadır. Ahmed İbn Hanbel der ki: Bize Behz'in... Ebu Zerr'den rivayetine göre o : Ey Allah'ın elçisi, kişi bir amel işlerse; insanlar bu işinden dolayı onu över ve ona senada bulunur, demiş de Allah Rasûlü (s.a.) şöyle buyurmuş : İşte bu, mü'minin âcil müjdesidir. Hadîsi Müslim rivayet etmiştir.

Yine İmâm Ahmed der ki: Bize Hasan'ın... Abdullah İbn Amr'-dan, onun da Allah Rasûlü (s.a.) nden rivayetine göre O, şöyle buyurmuş : «Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır.» Mü; minin müjdelendiği sâlih rü'yâ, peygamberliğin kırk dokuz parçasından bir parçadır. Kim bunu görürse, onu haber versin. Kim de bunun dışında bir şey görürse, muhakkak o şeytândan olup, onu üzmek içindir. Bu durumda üç kere soluna üflesin, tekbîr getirsin ve kimseye bunu haber vermesin. Bu hadîsi tahrîc etmemişlerdir. İbn Cerîr der ki :

Bana Yûnus'un... Abdullah İbn AmrMan, onun da Allah Rasûlü (s.a.) nden rivayetine göre şöyle buyurmuş : «Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır.» Mü'minin müjdelendiği sâlih rü'yâ, peygamberliğin kırk altı parçasından birisidir. Yine İbn Cerîr'in Muham-med İbn Hatim el-Müeddeb kanalıyla... Ebu Hüreyre'den, onun da Hz. Peygamber (s.a.) den rivayetine göre; o, «Onlar için dünya hayatında da, âhirette de müjde vardır.» âyeti hakkında şöyle buyurmuş : O, dünyada kulun gördüğü veya kendisine gösterilen sâlih rü'yâ; âhirette ise cennettir. Yine İbn Cerîr'in Ebu Küreyb kanalıyla... Ebu Hüreyre'den rivayetine göre o : Güzel rü'yâ, Allah'tan müjdedir ve o müjdecilerdendir, demiştir. İbn Cerîr'in bu kanaldan rivayeti mevkuftur. Yine İbn Cerîr der ki: Bize Ebu Küreyb'in... Ebu Hüreyre'den rivayetine göre Allah Rasûlü (s.a.) : Müslümanın gördüğü veya kendisine gösterilen güzel rü'yâ müjdedir, buyurmuştur.

İbn Cerîr der ki: Bana Ahmed İbn Hammâd ed-Devlâbî'nin... Üm-mü Kürz el-Kâ'biye'den rivayetine göre; o, Allah Rasûlü (s.a.) nü şöyle buyururken işitmiş: Peygamberlik gitti ve müjdeciler kaldı. İbn Mes'ûd, Ebu Hüreyre, İbn Abbâs, Mücâhid, Urve İbn Zübeyr, Yahya İbn Ebu Kesîr, İbrâhîm en-Nehaî ve Ata İbn Ebu Rebâh'dan rivayet edildiğine göre; onlar, bunu sâlih rü'yâ ile tefsir etmişlerdir.

Bundan maksadın, mü'min kişinin ölüm halinde melekler tarafından cennet ve bağışlanma ile müjdelenmesi olduğu da söylenmiştir. Nitekim bir âyet-i kerîme'de şöyle buyurulur : «Muhakkak ki, «Rabbı-mız Allah'tır.» deyip, sonra dosdoğru yolda yürüyenlerin üzerlerine melekler iner, onlara : Korkmayın, üzülmeyin; size va'dolunan cennetle sevinin, derler. Biz dünya hayatında da âhirette de sizin dostlannızız. Burada canlarınızın çektiği şeyler sizedir. Ve burada size umduğunuz her şey var. Gafur, Rahîm olanın ikramı olarak...» (Fussilet, 30-32). Berâ hadîsinde şöyle buyurulur : Mü'min kişi, ölüm halinde iken kendisine beyaz yüzlü, beyaz elbiseli melekler gelir ve : Ey temiz rûh, rahat ve reyhana, öfkeli olmayan bir Rabba çık, derler de rûh onun ağzından su kabından damlanın aktığı gibi çıkıverir.

Onların âhiretteki müjdesine gelince; Allah Teâlâ başka âyetlerde bu hususta şöyle buyurur : «O, en büyük korku bile onları tasalandırmaz. Melekler onları: Size söz verilen gün, işte bu gündür, diye karşılarlar.» (Enbiyâ, 103), «O gün ki, erkek mü'minlerle kadın mü'minle-ri, önlerinden ve sağlarından nurlarını koşarken görürsün. Müjde, bugün içlerinden ırmaklar akan ve içinde ebediyyen kalacağınız cennetler sizindir, denilir. İşte bu, büyük kurtuluşun kendisidir.» (Hadîd, 12).

Allah Teâlâ : «Allah'ın sözleri değişmez.» buyurur ki Allah'ın bu vaadi değişmez, bu vaaddan dönülmez ve değiştirilmez. Bilakis o kararlaştırılmış, sabit olup, mutlaka yerine gelecektir. «Bu, büyük kurtuluşun kendisidir.»[34]

İzahı

İyi bil ki; biz bu âyetin tefsirinde, önce velî adının kime uygun düştüğünü, kimlerin velî olduğunu açıklamak zorundayız. Biz deriz ki: Velî adının kime verilmesi gerektiği konusunda bilginler ihtilâf etmişlerdir. İbn Abbâs bu âyetin tefsirinde der ki: Velîler; Allah Te-âlâ'yı göreceklerini Allah'ın bizzat zikrettiği kimselerdir. Taberî kendi senediyle mürsel olarak Saîd İbn Cübeyr'den nakleder ki; o, Ra-sûlullah (s.a.) a Allah'ın evliyasının sorulduğunu ve Rasûlullah'ın da onların Allah'ı görünce zikredenler olduğunu, söylediğini bildirir. İbn Zeyd ise velîlerin; imân edip takva sahibi olan kimseler olduğunu söyler. Takvâsız îmânın kabul edilmeyeceğini bildirir. Bazıları da dediler ki: Velîler; Allah için sevişenlerdir. Hattâb oğlu Ömer (r.a.) den nakledilen bir hadîs de buna delâlet eder. Nitekim bu hadîste Rasûlullah (s.a.) buyurur ki: Muhakkak Allah'ın insanlardan öyle kullan vardır ki; onlar peygamber değildirler, şehîd de değildirler, ancak peygamberler ve şehîdler kıyamet günü Allah katındaki makamlarından dolayı onlara imrenirler. Orada bulunanlar dediler ki: Ey Allah'ın Ra-sûlü, onların kim olduğunu bize haber verir misin? Rasûlullah (s.a.) buyurdu ki: Onlar; aralarında akrabalık bulunmadığı ve alış-veriş ettikleri malları olmadığı halde, Allah için sevişen bir topluluktur. Allah'a andolsun ki, onların yüzü nurdur ve kendileri nûr üzeredirler. İnsanlar korktukları zaman onlar korkmazlar. İnsanlar üzüldükleri zaman onlar üzülmezler. Sonra Rasûlullah (s.a.) : «Dikkat edin, Allah dostlarına hiç bir korku yoktur. Onlar, mahzun da olacak değillerdir.» âyetini okudu. Ebu Dâvûd, Ebu Hüreyre'den naklen bildirir ki Rasûlullah (s.a.) şöyle demiş : Allah Tebâreke ve Teâlâ kıyamet günü : Sevişenler nerededir? buyurur. Celâlime andolsun ki Benim gölgemden başka bir gölgenin bulunmadığı bu günde onları gölgemde gölgelendiririm.

Müslim'in tahrîc ettiğine göre, Muâz İbn Cebel Rasûlullah (s.a.) in şöyle buyurduğunu duymuştur: Allah Teâlâ buyurur ki: Benim celâlim için sevişenlerin nurdan minberleri vardır. Peygamberler ve şehîdler onlara gıbta ederler. Tirmizî, bu hadîsi tahrîc etmiştir. Beğa-vî ise kendi isnâdıyla Ebu Mâlik el-Eş'arî'den nakleder ki; o, şöyle demiş : Ben, Hz. Peygamber'in yanında bulunuyordum. Rasûlullah dedi ki: Allah'ın öyle kullan vardır ki; ne peygamberdirler, ne de şehîd-dirler. Ancak kıyamet günü Allah katındaki makamlarından ve Allah'a yakınlıklarından dolayı peygamberler ve şehîdler onlara gıbta ederler. Ebu Mâlik el-Eş'arî dedi ki: Halkın bir tarafında bir bedevi oturmuştu. İki dizi üstü kalkarak elini yanına salıverdi sonra şöyle dedi: Ey Allah'ın Rasûlü, bize onlardan bahset, kimdir onlar? Ebu Mûsâ el-Eş'arî der ki: Ben, Rasûlullah (s.a.) in yüzünde bir muştu alâmeti gördüm. Buyurdu ki: Onlar, Allah'ın kullarından bazı kullardır. Muhtelif ülkelerden ve değişik kabilelerdendirler. Buluşacakları bir akrabalık bağı yoktur. Sarfedecekleri dünyevî menfaatları yoktur. Ama yine de Allah'ın rızâsı için sevişirler. Allah onların yüzünde bir nûr halkeder. Ve Rahmân'm huzurunda onlara inciden minderler koyar. Halk dehşete düşerken, onlar dehşete düşmezler. Halk korkarken onlar korkmazlar.

Rasûlullah (s.a.) dan rivayet edilir ki: O, Allah Tebâreke ve Teâ-lâ'nın şöyle buyurduğunu bildirmiştir : Benim kullarımdan öyle velîlerim vardır ki; onlar, beni anarak zikrederler, ben de onları anarak, zikrederim. Beğâvî de senedsiz olarak aynı şekilde rivayet etmiştir. Taberî ise kendi senediyle Ebu Hüreyre'den rivayet eder ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuş : Allah'ın kulları arasında öyleleri vardır ki peygamberler ve şehîdler onlara imrenirler. Onlar kimdir ey Allah'ın Rasûlü? Belki biz onları görürsek severiz, denildiğinde; buyurdu ki: Onlar; mal ve neseb bağı olmaksızın Allah için sevişenlerdir. Yüzleri nurludur. Nurdan minderler üzerindedirler. İnsanlar korktukları zaman onlar korkmazlar. İnsanlar üzüldükleri zaman onlar üzülmezler. Rasûlullah (s.a.) daha sonra : «İyi bilin ki; Allah'ın velîleri için korku yoktur. Onlar üzülecek de değildirler.» âyetini okudu. İmrenmek, bir nevi kıskanmaktır. Ancak kıskanma kötülenmişken, imrenme övülmüştür. İmrenme ile kıskanma arasında şu fark vardır : Kıskanç kişi, kıskandığı kişinin üzerindeki nimetin zevalini ister. İmrenen kişi ise, imrendiği kişideki nimetin onun üzerinden kalkmadan kendisine de verilmesini ister.

Ebu Bekr el-Hasan der ki: Allah'ın velîleri, Allah'ın hidâyetlerini kendi üzerine aldığı kimselerdir. Onlar da Allah'a kulluğu ve Allah yoluna daveti yerine getirme hakkını üstlenmiş olanlardır. Velînin aslı kelimesinden olup yakınlık ve yardım anlamına gelir. Allah'ın velîsi, kendisinin üzerine farz kılınan her şeyde Allah'a yaklaşan kişidir. O, kalbi Allah'ın celâlinin nuru ile dolu olarak kendini Allah'a verir. Gördüğü zaman, Allah'ın kudretinin delillerini görür. Duyduğu zaman; Allah'ın âyetlerini duyar. Konuştuğu zaman; Allah'a hamd ü sena eder. Hareket ettiği zaman; Allah'a itaat için hareket eder. Çalıştığı zaman; kendisini Allah'a yaklaştıracak şeyler için çalışır. Allah'ın zikrinden hiç uzak kalmaz. Kalbiyle Allah'tan başkasını asla görmez. İşte Allah'ın velîlerinin nitelikleri bunlardır. Kul böyle olunca; Allah da onun velîsi ve yardımcısı olur. Onu destekler. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır : «Allah, îmân etmiş olanların ve-lîsidir.»

Kelâmcılar' dediler ki: Allah'ın velîsi; delile dayalı olarak gelmiş olan sahîh inançlara bağlanıp şeriatta vârid olduğu şekilde sâlih amelleri işleyenlerdir. İşte bu âyette «Onlar ki inanmış ve takvaya ermişlerdir.» buyruğu da buna işaret etmektedir. îmân bütünüyle inanç ve amellerin üzerine dayanmalıdır. Takva makamı ise; kulun, Allah'ın yasakladığı her şeyden sakmmasıdır. Allah Teâlâ'mn, «Onlar için korku yoktur» buyruğu âhirette başkalarının korktuğu zamanda onların korkmayacağını belirtmektedir. «Onlar üzülecek değillerdir» buyruğu da dünya nimet ve zevklerinden kaybettikleri hiç bir şeye üzülmezler, demektir. Bazı muhakkikler dediler ki: Allah'ın velîlerinden korku ve üzüntünün zail olması, ancak âhirette söz konusudur. Çünkü dünya diyarında üzüntü, keder ve sıkıntıdan uzak olmak mümkün değildir. Ariflerden bazıları dediler ki: Velayet, Allah'a yaklaşmak ve Allah ile devamlı hemdem olmaktan ibarettir. Kul, bu durumda olunca hiç bir şeyden korkmaz, hiç bir şeye üzülmez. Çünkü velayet ve bilgi makamı onun korkup üzülmesini engeller. [35]

Bu âvet-i kerîme, Allah'ın velîlerinin açıklanması konusunda bir esâstır. Allah Teâlâ Kitâb-ı Kerîm'inde, Rasûlü de sünnet-i seniyye'-^inde şeytânın dostları olduğu gibi, insanlardan da Allah'ın dostlarının bulunduğunu belirtmiştir. Nitekim İmâm Takıyyüddîn İbn Tey-miyye merhum «Rahmân'ın Velîleri ile Şeytânın Velîlerinin Arasını Avırma» adıyla bir eser yazmıştır. Üzerinde durulması gereken bazı bölümleri oradan iktibas edelim. Çünkü velî ve evliya konusunda dillerde çok şeyler dolaşıyor. İbn Teymiyye merhum der ki: İnsanlar arasında Rahmân'ın velîleri ile şeytânın velîleri bulunduğu bilindiğine göre; bunların arasını Allah ve Rasûlünün ayırdığı gibi ayırmak gerekir. Allah'ın velîleri, bu âyette olduğu gibi mü'min ve müttakî olanlardır. Buhârî'nin ve başkalarının Ebu Hüreyre tarîkıyla Rasülul-lah'dan rivayet ettikleri hadîste Hz. Peygamber buyurur ki: Allah Teâlâ şöyle buyurdu : Kim, Benim bir velîmi kendine düşman edinirse; Bana karşı savaşa çıkmış olur. Veya Ben ona savaş ilân etmiş olurum. Bu hadîs, velîler konusunda rivayet edilen hadîslerin en sahîhidir. Bu da gösteriyor ki kim Allah'ın velîsine düşmanlık ederse; Allah'a karşı savaş açmış olur.

Bir başka hadîste de; nasıl arslan intikam hırsıyla atılırsa ben de velîlerimin intikamını öylece alırım, buyuruluyor. Yani onlara düşmanlık edenlerden intikam alırım, tıpkı arslanın savaşta intikamını aldığı gibi. Bunun sebebi şudur: Allah'ın velîleri; Allah'a inanmış ve O'nu dost edinmiş olanlardır. Onlar; Allah'ın buğz ettiğine buğz etmiş, hoşnûd olduğundan hoşnûd olmuş, gazab ettiğine gazab etmiş, emrettiğini yerine getirmiş ve nehyettiğinden kaçınmışlardır. Allah'ın verilmesinden hoşlandığı kimselere vermişler, verilmemesinden hoşlandığı kimslere de vermemişlerdir.

Velilik, düşmanlığın zıddıdır. Velayetin aslı, mehabbet ve yaklaşmadır. Allah'ın velîlerinin en afdalı peygamberleri, nebileridir. Nebilerinin en afdalı da onlar arasından gönderilmiş olan rasûllerdir. Ra-sûllerin en afdalı ise, Hâtem'ül-Enbiyâ olan Muhammed Aleyhisse-lâm'dır. O, müttakîlerin önderidir. Allah onu kitablarmın en önemlisi ile göndermiştir. Şeriatlarının en değerlisi ile onun dinini va'zet-miştir. Kendi nebileri ile düşmanlarının arasında ayırıcı olarak onu göndermiştir. Öyleyse ancak Allah'a inanan onun velîsi olur. Onun Allah'tan getirdiği emre zahir ve bâtın olarak bağlananlar onun dostu olabilirler. Kim Allah'ın sevgilisi ve velîsi olduğunu iddia edip de peygamberlere tâbi olmazsa; o, Allah'ın velîlerinden değil, Allah'a muhalefet eden Allah düşmanlarından ve şeytânın dostlanndandır. İnsanlardan bir çokları, kendilerinin veya başkalarının Allah'ın velîleri olduklarını iddia etseler de gerçekte onun velîsi değildirler. Nitekim yahûdîler ve hıristiyanlar da, kendilerinin Allah'ın dostları ve velîleri olduklarını söylüyorlardı. Bunun için Allah Teâlâ, onlar hakkında şöyle buyuruyor: «De ki öyleyse neden sizi günâhlarınızdan dolayı azâb-landırıyor? Bilakis sîz, Allah'ın yarattıkları kimseler gibi birer beşersiniz.» (Mâide, 18)- Arap müşrikler de, kendilerinin Allah'ın ehli olduklarını iddia ediyorlardı. Mekke'de oturdukları ve Allah'ın evine komşu oldukları için Allah'ın ehli olduklarını söylüyorlardı. Bunun üzerine Allah Teâlâ onlar Allah'ın dostları değildirler. ((Allah'ın dostları ancak müttakîlerdir.» (Enfâl, 34) buyurdu. Keza kâfirlerden bir kısmı da kendilerinin Allah'ın velîleri olduklarım iddia ediyorlardı. Ancak onlar Allah'ın velîsi değil düşmanı idiler. Açıktan müslüman olduklarını söyleyen ve kelime-i şehâdet getiren fakat gizliden gizliye buna ters düşen inançlara sahip olan münafıklar da böyledirler. Çünkü onlar, derûnî olarak Peygamber'in risâletini kabul etmiyorlardı. Onun, yalnız insanları kendi görüşüne boyun eğdiren ve peşinden sürükleyen bir hükümdar olduğunu diğer hükümdarlar gibi gücünün yettiğini söylüyorlardı. Veya Hz. Peygamber'in yalnızca ümmîle-re hâs bir peygamber olduğunu bildiriyorlardı. Ya da onun avam kitlesi için gönderilmiş bir peygamber olduğunu, Allah'ın velayetinin ise halka değil, kendilerine âit olduğunu söylüyorlardı... Allah'ın velîleri ancak Allah'ın kitabında tavsif ettiği gibi olanlardır. Dikkat edin, Allah'ın dosttan için korku yoktur, onlar üzülecek de değillerdir. Onlar ki îmân edip takvaya ermişlerdir. îmân sahibi olabilmek için; Allah'a, meleklerine, kitablarma, peygamberlerine ve âhiret gününe inanmak gerekir. Hz. Peygamberin, insan ve cinlere gönderildiğine inanmak gerekir. Hz. Peygamber'in getirdiği her şeye inanmayan mü'min sayılmaz. Nerde kaldı ki o kişi, Allah'ın müttakî velîleri arasında bulunsun. Hz. Peygamberin getirdiklerinden bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr eden de mü'min değil, kâfirdir. Hz. Peygamber'e îmânın bir gereği de; onun, Allah ile mahlûkâtı arasında Allah'ın emir ve yasaklarını azâb ve tehdîdlerini, haram ve helâllarını teblîğ etmek üzere tavassut etmiş olduğuna inanmaktır. Helâl; Allah ve Rasûlünün helâl kıldıklandır. Haram ise; Allah ve Rasûlünün haram kıldı&ı şeylerdir. Din; Allah ve Rasûlünün koyduğu şeriattır. Kim, Hz Muham-med'e tâbi olmaksızın herhangi bir evliyanın peşinden giderek Allah'a ulaşılacağına inanırsa; o, kâfirdir ve şeytânın dostlanndandır... Ayrıca bir kişi bilgi, zühd ve ibâdetle ulaşabileceği mertebelerin en üstününe ulaşsa, ama Hz. Muhammed'in getirmiş olduğu gerçeklerin heo-sine inanmasa o, mü'min değildir ve Allah ile onun dostlu&u olamaz. Yahûdî ve Hıristiyan hahanılarıyla bilginleri bunlar arasındadır. Keza Arap, Türk, Hind ve diğer milletlerin putperestlerinden kendilerini ilim ve ibâdete adayanlar da beyledirler. Nitekim Hind ve Türk hakimlerinden bilgi ve zühd sahibi kimseler vardı. Dinlerinde âbid idiler, ama Hz. Peygamberin getirdiği hakîkatlara inanmamış oldukları için onlar da kâfirdiler, Allah'ın düşmanlarıdırlar. İsterse bir erup; onlann, Allah'ın dostlan olduklarını iddia etsin. İran'daki Mecûsî hakimlerinin kâfir oldukları gibi. Keza Aristo ve benzeri Yunanlı hakimler de kâfirdirler. Onlar müşrik idiler. Putlara ve yıldızlara taparlardı. Bu ffibi müşrikler arasında ilim, zühd ve irâde konusunda ileri gitmiş ve çaba sarfetmiş olanlar vardır. Ama bunlar, peygamberlere inanmadıkları, onların getirdikleri gerçekleri doğrulamadıklan ve onların emrine itaat etmedikleri için mü'min sayılmazlar. Allah'ın dostları da değildirler. Bunlar ancak şeytânlara yaklaşırlar. Onlara ancak şev-tânlar geliverir. İnsanlara bazı konulan bu sayede açıklayabilirler. Sihir cinsinden bazı fevkalâde tasarruftan olur. Bunlar; kendilerine şeytânların indiği kâhinler ve büyücüler cinsindendir...

Allah'ın velîleri, mü'minler ve müttakîler olduğuna göre; onun îmânı ve takvası nisbetinde de velayeti olur. Kimin îmânı ve takvası daha mükemmel ise; onun Allah'a dostluğu da daha mükemmeldir. İnsanlar îmân ve takvadaki üstünlüklerine göre Allah'a dostlukta da üstündürler. Keza küfür ve nifâkdaki derecelerine göre de Allah'a düşmanlıkta ileri derecededirler.

Allah'ın velîleri iki tabakadır. «Birisi Sâbikûn ve Mukarrebûn (önden giden ve Allah'a yaklaştırılmış olanlar) dır. Diğeri de iktisâd yapan sağcılardır.» Allah Teâlâ Kitab-ı Kerîm'inin birçok yerinde bunlardan bahsetmiştir. İyiler sağcılardır. Bunlar farzları îfâ ederek Allah'a yaklaşırlar ve Allah'ın emrettiklerini yapar, haram kıldıklarını terkederler. Bunlar kendilerini mendûblarla sorumlu tutmadıkları gibi mubahların fuzûlîlerinden de alıkoymazlar. Sâbikûn ve Mukarrebûn zümresinden olanlar ise; farzlardan sonra nafile ibâdetlerle Allah'a yaklaşırlar. Hem vâcibeleri hem de müstehablan îfâ ederler. Hem haramları hem de mekruhları terkederler. Onlar, bütün sevgileriyle güçleri yettikçe Allah'a yaklaştıkları zaman, Allah da onları tâm olarak sever. Nitekim Kudsî hadîste; kul, Bana nafilelerle yaklaşmaya devam eder ve nihayet Ben onu mutlak mânâda severim, buyuruluyor. Sonra kul, mü'min ve müttakî olunca Allah'a dost olur. Binâenaleyh kâfir ve münafıklardan bir kimse Allah'a dost olmaz. Keza îmân ve ibâdeti doğru olmayan da —günahsız dahi olsa— Allah'a dost olmaz. Kâfirlerin çocukları gibi ve kendilerine ilâhî davetler ulaşmamış olanlar gibi. Her ne kadar onlara peygamber gönderilinceye kadar azâb edilmeyeceği söylenirse de, onlar yine de ancak mü'min ve müttakî olunca Allah'ın velîleri olabilirler. Keza iyilikleri yapmayarak kötülükleri işleyerek Allah'a yaklaşmak isteyen kimse de Allah'ın velîsi olamaz. Deliler ve çocuklar da böyle. Çünkü Hz. Peygamber; üç şeyden kalem kalkmıştır : Ayılıncaya kadar deliden, ihtilâm oluncaya kadar çocuktan, uyanmcaya kadar uyuyandan, buyurmuştur. Bu hadîsi Sünen ehli, Hz. Âişe'den rivayet etmişlerdir. Ve ma'rifet ehli de onu kabulde ittifak etmiştir. Mümeyyiz olan çocuğun ibâdeti sahîh olur ve ulemânın cumhuruna göre bundan dolayı sevâb elde eder. Hakkında kalem kalkmış olan deliye gelince; ulemânın ittifakıyla onun ibâdetlerinden hiç birisi sahîh olmaz. Ne îmânı, ne küfrü, ne namazı ne de diğer ibâdetleri sahîh olur. Genellikle akıl sahipleri katında hiç bir dünya işinde selâhiyyeti, olmaz. Ticâret ve san'atta ehil sayılmaz. Bezzaz veya attâr veya demirci veya marangoz olmaya ehil değildir. Ulemânın ittifakıyla onların akidleri de sahîh olmaz. Ne alışı, ne verişi ne evlenmesi, ne nikâhı, ne boşaması, ne ikrarı, ne şehâdeti ve daha buna benzer hiç bir sözü sahîh kabuledilmez. Bütün sözleri manasızdır, ona sevâb ve ceza terettüb etmeyeceği gibi, şerl hükümlere de konu olmaz. Mümeyyiz olan çocuğun durumu ise bundan farklıdır. Çünkü icmâ ve nassa göre; bazı yerlerde onun sözü muteberdir. Bazı yerlerde ise tartışma konusudur. Delinin îmânı ve takvası farz ve nafilelerle Allah'a yaklaşması doğru olmadığına ve kabul edilmediğine göre; Allah'ın velîsi olması da imkânsız olur. Öyleyse bir kimsenin, delinin Allah'ın velîsi olmasına inanması caiz değildir. Bilhassa deliden duyduğu bir mükâşefeye dayanarak veya delinin bir adamı gösterdiğini ve o adamın da delirdiğini veya öldüğünü görmek gibi bir tasarrufa dayanarak onun Allah'ın velîsi olduğuna inanmak caiz değildir. Bilindiği gibi kâfirlerin, münafıkların ve müşriklerle ehl-i kitabın da, bazı mükâşefeleri ve şeytânı tasarrufları vardır. Müşriklerin ve ehl-i kitabın âbidleri sihirbazları ve kâhinleri böyledir. Öyleyse onların bu halinden dolayı Allah'ın velîsi olduklarına hükmetmek caiz değildir. (...) Meselâ bir kimse; peygambere zahirî ve bâtinî olarak itti-bâ etmenin vâcib olduğuna inanmadığını, aksine şeriatın bâtinî hakî katma değil de zahirine tâbi olduğunu belirtirse veya Allah'ın velîlerinin Allah'a gitmek için peygamberlerden ayrı bir yol tuttuklarını kabul ederse veya peygamberlerin yollan zorlaştırdıklarını veya peygamberlerin avamın önderleri olduklarını, havasın önderleri olmadıklarını söylerse veya buna benzer sözleri söyleyip de kendisinin velî olduğunu açıklarsa; o kimsenin Allah'ın velîsi olması şöyle dursun, îmâna ters düşen tavırları sebebiyle küfür içerisindedir. Böyle kimseden fevkalâde bir durumun sâdır olduğunu görüp de velî olduğunu sanan kimse, yahûdî ve hıristiyanlardan daha sapıktır. Deli de böyledir. Çünkü delinin deli oluşu onun îmân ve ibâdetinin —ki bunlar velî olmanın şartıdır— sahîhliği ile çelişir. Zaman zaman delirip, zaman zaman ayılan kimse; ayılmış iken Allah'a ve Rasûlüne îmân eder farzları yerine getirir ve haramlardan sakınırsa; delirdiği takdirde delirmesi; onun akıllı iken îmân ve takva üzere olmasından dolayı Allah'ın sevabına nail olmasına engel değildir. Ayık iken yapmış olduğu amellerden dolayı Allah'ın velîsi olabilir. Keza îmân ve takva sahibi olduktan sonra deliren bir kimseyi de Allah Teâlâ daha önceki îmân ve takvasından dolayı sevaba nail eder. Kendi fiilinin neticesi olmaksızın delilik haline dûçâr olmuş bir kimsenin daha önceki emelleri karşılıksız bırakılmaz. Ancak delirdiği anda kalem kalkar.

Buna göre; farzları îfâ etmeksizin haramlardan sakınmaksızın, Allah'ın emrine ters düşen fiilleri işleyen bir kişi, velî olduğunu iddia etse de onun Allah'ın velîsi olduğunu söylemeye kimsenin hakkı yoktur. Çünkü böyle bir kimse eğer deli değilse, aklını yitirmiş veya bu-namıştır. Ya da zaman zaman delirmekte, zaman zaman ayılmaktadır. Şayet farzları îfâ etmez ve peygambere tâbi olmanın gereksizliğini söylerse kâfirdir. Açık veya gizli olarak delirmişse onun hakkında kalem kalkar ve kâfirlerin çarptırılacağı cezaya çarptırılmazsa da îmân ve takva ehli gibi Allah Azze ve Celle'nin lutfuna da nail olmaz. Her iki takdirde de onların velî olduğuna inanmak doğru değildir. Fakat bir kişi ayıldığı anda mü'min ve muttaki ise bu takdirde ayık iken Allah'ın velîsi olabilir. Veya bir kişi küfür ve nifak halinde iken delirir-se; o, küfür ve nifâkdan dolayı cezasını çeker. Deliliği, onun ayık iken sâhib olduğu küfür ve nifak durumunu ve bunun cezasını ortadan kaldırmaz.

Zahirde Allah'ın velîleri için diğer insanlardan ayrı olarak mübâh kılınmış hiç bir şey yoktur. Bir elbiseyi giyip diğerini giymemek, saçı kesmek veya kısaltmak veya örmek gibi eğer mübâh bir davranış içe-ıisindeyse bunlardan herhangi birini ayırd edici bir özellik olarak kullanma diye bir şey yoktur.(...) Velîler Muhammed ümmetinin her sınıfı arasında bulunurlar. Yeter ki açıkça bid'at ve fücur ehli olmasınlar. Kur'an ehli ve ilim ehli arasında velî bulunabilir. Cihâd ve savaş ehli arasında velî bulunabilir. Ticâret, san'at ve zirâat ehli arasında velî bulunabilir. Selef-i Sâlihîn, din ve ilim ehline kurrâ adını veriyorlardı. Bunlar arasında âlim ve nâsikler bulunuyordu. Sonra sûfiyye ve fukara ismi ortaya çıktı. Sûfiyye ismi, yünden elbise giymeye nis-bet edilerek sûfdan türetilmiştir. Bu doğru olandır. Fakîhlerin safve-tine veya saffa veya Arap kabilelerinden zühd ve ibadetiyle tanınmış bir kabile olan Savfe İbn Edde mensûb olanlara verilmiş bir isim olduğu söylenmiştir. Safvet veya Suffe ehline isim olarak verildiği de söylenmiştir. Allah'ın huzurunda ön safta bulunanlara bu ismin verildiği de söylenmiştir. Bütün bu sözler zayıf kavillerdir. Çünkü eğer bu sözler doğru olsaydı, onlara safî, safâî, sâffî denirdi de sûfî denmezdi. Keza suîûk ehline de fakirler adı verilmiştir. Bu da sonradan meydana gelmiş bir örftür. İnsanlar, sûfî adını vermenin mi yoksa fakır demenin mi daha iyi olduğu konusunda tartışmışlardır. Keza şükreden zengin mi, yoksa sabreden fakîr mi daha üstündür? diye münakaşa etmişlerdir. Halbuki bütün bunlarda Allah Teâlâ'nın buyurmuş olduğu şu hüküm en doğrusudur: «Ey insanlar, doğrusu Biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Sizi milletlere ve kabilelere böldük ki tayaha takvadan başka üstünlüğü yoktur. Yine Allah Rasûlü buyurur ki; Allah Teâlâ sizden câhiliyyet dönemindeki övünme kibir ve gururu kaldırmıştır ve atalarla iftiharı yok etmiştir. İnsanlar iki kişidirler ya mü'min, muttaki veya fâsık, şakı.

Allah velîsinin yanılmaz, şaşırmaz bir ma'sûm olması şart değü- dir. Aksine bazı şeriat bilgilerinden haberdâr olmaması caizdir. Hattâ Allah'ın emrettikleriyle nehyettiği konulan birbirine karıştırması caizdir. Bazı hârikaların; Allah ve velîlerinin kerametleri sanılıp da aslında derecesi düşük olduğu için şeytanın aldattığı şeyler olması da caizdir. Derecesinin düşük olması nedeniyle o, bunların şeytândan olduğunu bilmeyebilir. Bunlar onu Allah'ın velîsi olmaktan çıkarmaz. Çünkü Allah Teâlâ bu ümmetin hatâ, unutma ve zorlanarak yaptığı şeylerden vazgeçmiştir. Hz. Peygamber yanılan müçtehidi günahkâr saymamış ve aksine içtihadından dolayı ona mükâfat vaadetmiş, hatâsını bağışlamıştır. Bunun için Allah velîsinin hatâ etmesi caizdir. Ayrıca peygamber dışında insanların velî olduklarını sandıkları kimselerin her sözüne inanmaları gerekmez... [36]

Evliya hakkında rivayet edilen hadîsler :

Bazı müfessirler, bu âyeti tefsîr meyâmnda bir takım hadîsler rivayet etmekte iseler de, bunların hiç biri sahîh değildir, râvî zinciri Ra-sûlullah (a.s.) a kesintisiz olarak ulaşmamaktadır. Bu müfessirlerin evliya hakkında rivayet ettikleri sofilerin bu konudaki anlayışlarına en uygun hadîs Ebu Hüreyre'nin merfû' olarak rivayet etmiş olduğu şu hadîstir: Allah'ın bazı kulları vardır ki; peygamberler ve şehîdler onlara gıbta ederler. Onlar kimlerdir? ya Rasûlallah, diye soruldu. Ra-sûlullah: Onlar; bir menfaat ve mevki gözetmeden, sâdece Allah için birbirlerini sevenlerdir. Bunlann yüzü nurludur ve nurdan yapılmış minderler üzerinde otururlar. İnsanlar korktuğu zaman onlar korkmaz, üzüldüğü zaman da üzülmezler, buyurdu ve «İyi bil ki, Allah'ın velîlerine korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir.» âyetini okudu. Bu hadîsi İbn Cerîr, hocası Ebu Hâşim er-Rufâî'den rivayet etmiştir. Bu-hârî; hadîs âlimlerinin, bu hadîsin zayıf olduğu konusunda ittifak ettiklerini gördüğünü söylemiştir. Aynı hadîsi Ebu Dâvûd Ömer İbn Hat-tâb (r.a.) dan İbn Cerîr'inkine benzer bir râvî zinciri ile rivayet etmişse de bu râvî zinciri Ebu Zür'a ile Amr arasında kopukluğa uğramaktadır. Bazıları, bu hadîsi Hâkim'in de rivayet ettiğini ve; bu hadîs sahihtir, dediğini söylemişse de, biz onun el-Müstedrek isimli eserinde böyle bir şey göremedik. Şu da var ki; Hâkim'in «sahihtir» dediği her hadîs sahîh değildir. Ayrıca bu hadîs, anlaşılması zor bir hadîstir. Çünkü, evliyanın peygamberlerden daha üstün olduğu mânâsına gelmektedir. Ki bu, müslüman âlimlerin görüşüne ters düşmekte, bazı şeytânı evliyanın (şeytân dostlarının) görüşlerine uymaktadır. Bu şeytân dostları, bir velînin peygamberden daha üstün olduğunu, bir peygamberin veliliğinin peygamberliğinden önemli olduğunu söylemektedirler ki; bu, şeytânı bir te'vîlden başka bir şey değildir.

Ebu Mâlik el-Eş'arî'nin merfû' olarak rivayet ettiği şu hadîs de böyledir : İnsanlar içerisinde bir takım kimseler gelecek. Aralarında akrabalık bulunmayan bunlar birbirlerini Allah için sevecek, Allah için bir araya gelecekler. Allah, kıyamet günü bunlar için nurdan yapılmış minberler kurar ve onları bu minberlerin üzerine oturtur. İnsanların korktuğu gün, onlar korkmazlar. Onlar; Allah'ın korkmayacak ve üzülmeyecek olan dostlarıdır. Ahmed İbn Hanbel'in Şehr İbn Havşeb'den rivayet etmiş olduğunun tamâmı uzundur. Ancak bu Şehr eleştirilmiş, Hâftz'm et-Takrîb'de belirttiği gibi pek makbul sayılmamıştır.

Dünyada insana verilen müjdeyi; müslümanm gördüğü veya kendisine gösterilen gerçek rü'yâ olarak açıklar mâhiyette, bir takım hadîsler rivayet edilmiştir. İbn Mes'ûd, Ebu Hüreyre, İbn Abbâs gibi sa-hâbîler; Mücâhid, Urve İbn Zübeyr, Yahya İbn Ebu Kesîr, İbrâhîm en-Nehaî, Atâ İbn Ebu Rebâh ve diğerleri bu görüştedirler. Bazıları da bunu, daha önce tefsiri ile beraber zikrettiğimiz Hâ Mîm secde âyeti ile tefsir etmişlerdir. Ayrıca İbn Abbâs v.b. lerinin evliyanın; Allah (c.c.) ı gördüğü zaman, Yüce Allah'ın da onlann bu görmesini andığını söylediği rivayet edilmektedir. Bazı zâtların da merfû' olarak rivayet ettiği bu hadîs zayıftır. Ebu Hanîfe ve Şafiî'nin de : Eğer ulemâ; Allah (c.c.) m evliyası değillerse; evliya diye bir şey yoktur, dedikleri rivayet edilmektedir. Nevevî ise; âyette geçen evliyanın, ilmiyle amel eden kimseler olduğunu söylemiştir. Bu âyetin tefsiri meyânında rivayet edilen hadîs ve görüşlerin özeti böyledir.

Sahîh hadîsler arasında evliya ile ilgili olarak sofiyyenin anlayışına en yakın hadîs olarak şu hadîs-i kudsîden başkasını bulabilmiş değiliz : Benim bir velîme düşmanlık eden kimseye savaş ilân ederim. Bu hadîsi, sâdece Buhârî rivayet etmiştir. Fakat metni gibi râvî zincirinde de tuhaflık olduğu meydandadır. Bu hadîsin râvî zincirinde Hâlid el-Katavanî, Ahmed İbn Hanbel, Zehebî, Hafız İbn Receb gibi zevat tarafından tenkid edilmiş, hadîsinin yazılabileceğini ancak kendisiyle istidlal edilemeyeceğini söylemişlerdir. Ahmed İbn Hanbel, onun rivâ yet etmiş olduğu bu hadîsi Müsned'ine almamış, Ezdî de bu zâtın baz hadîslerinin tenkid götürdüğünü söylemiştir. İbn Sa'd da bu zâtın müf rit bir şiî olduğunu ileri sürmektedir.

Bu hadîsde metin bakımından da bir takım garîblikler bulunmaktadır. Hadîsin devamında şöyle denmektedir : Kulum nafilelerle bana yaklaşmaya devam eder, tâ ki, Ben onu sevinceye kadar. Artık, Ben kulumu sevdiğim zaman, onun kendisiyle duyduğu kulağı olurum. Hadis, bu minval üzere devam ediyor. Bazıları bu hadîsle «hulul» ve «it-tihâd» inancına istidlal ediyorlar. Âlimler bu hadîsi te'vîl etmişlerdir. Biz de bu kitabımızda, Allah sevgisi ile ilgili açıklamalarımız arasında bize en uygun gelen te'vîli beyân etmiş bulunuyoruz.

Hayâl ve Şeytân Evliyaları

Buraya kadar bu iki âyeti, aynı mânâya gelen âyetleri örnek göstererek açıklamış bulunuyoruz. Kur'an-ı Kerîm'i en güzel ve en doğru açıklayan müfessir yine Kur'an'dır. Kur'an'a uymayan her tefsir bâtıldır. Ayrıca açıklamamızı, bu mânâda rivayet olunan bazı hadîslerle de desteklemiş bulunuyoruz. Bizim inandığımız şudur: Allah (c.c.) in kendine dost olduklarını ilân ettiği evliyası müttakî, sâlih mü' minlerdir. Fakat selef asrından sonra müslümanlar arasında evliyaların, akıl erdirilemeyen hayâlı bir âlem olduğu yaygın hale gelmiştir. Bundan itibaren evliyaların; gayb âleminde bir takım özellikleri, yer ve göklerde Allah (c.c.) in kitabında ve peygamberinin (a.s.) Sünnet' inde peygamberlere tanınan yetkinin üstünde bir yetkileri vardır. Hattâ bunlar, putperestlerin Allah (c.c.) tan başka bir ilâh bildiği putlarının da üstünde bir yetkiye sahiptirler.

Bu iddialar; kimi tarihte adı geçen velî diye meşhur olmuş bazı kimselerden, bazan da sâdece mutasavvıf ve ehl-i tarikat denen kimselerden, bundan sonra vereceğimiz örneklerde de görüleceği gibi şirk kokan hurâfevarî iddialarını te'yîd eder mâhiyette anlatılan hikâyelerdir.

Herhangi bir muhaddis veya müfessir, bu zâtların yukarıda naklettiğimiz görüşlerini Rablarının kitabına ve peygamberlerinin hadi sine dayanarak reddetse ona : Bu sapıktır, kerameti inkâr eden bir sa-pıtıcıdır. Kur'an'a muhaliftir, gibi karalamalarla saldırır ve hemen «İyi bil ki, Allah (c.c.) in dostlarına (evliyalarına) korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir.» âyetini okurlar. Halbuki bu âyet, yüce Allah (c.c.) in şu ve daha Önce örnek verdiğimiz âyetlerin mânâsından başka ne mânâ ifâde eder ki... «Şüphesiz îmân edenler : yahûdîler, hiristiyanlar ve Sâbiîler, bunlardan kim ki, Allah (c.c.) a ve âhiret gününe inanır, iyi bir iş yaparsa elbette onlara Rablan katında mükâfat vardır; onlara korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir.» Evet iyi iş yapan bu müminler şüphesiz yüksek mevkilerdedirler. Ki, biz, bu dereceleri en aşağısı ve en yükseğine daha önce kitabımızda (X, 24) işaret etmiş bulunuyoruz.

Tasavvufçular, kendi ürünleri olan bu hayalî velayete önce şeriat kılıfı girdirmişler, şeriata paralel bir kavram, «hakîkat» ihdas etmişlerdir. Bu hakikati, zaman içinde şeriatla iyice karıştıran tasavvufçular, bid'atta aşırılıkları ve şeriattan uzaklaşmaları ile orantılı olarak İslâm'ın rûh ve mânâsından uzak düşmüşlerdir. Bunlar, kendilerinden önceki tabakadan Haris el-Muhasibî, Sirrî es-Sekatî, Mansûr, îbn Ammâr, Cüneyd, Şiblî, bütünüyle Kuşeyrî risalesinde zikri geçen ta-savvufçuların Ebu İsmâîl el-Herevî ve bunlardan sonra gelmiş geçmiş olan sûfı zevatın yolundan gittiklerini söylemişlerdir. Çünkü adım verdiğimiz bu zâtların çoğu; hadîs rivayet etmiş, dinî bilgilerde ileri seviyelere ulaşmışlardı; Kurban ve Sünnet'e sarılmayı şiar edinmiş, mürid-lerini bid'atlardan sakındırmış, sahabe, tabiîn, ehl-i beyt imamları, ha-dîsçiler ve dört mezheb imâmı gibi selefe uymaya teşvik etmişlerdi. Şayet bu durum olmasaydı, ortaçağın a§ın tasavvufçulan ve daha sonra gelen o bid'atçı hurâfeci sapık tasavvufçular ile bu zevat arasında Brahman mistisizmi ile' İslâm, Elyeda ile Kur'an arasındaki durum olurdu.

Şimdi Şa'rânî'nin Tabakat'ül-Kübrâ'sina bakalım. Burada hadîs ve fıkıh imamlarının yaşayışı ile tasavvuf imamlarının yaşayışı arasında ibâdet, takva, ilim ve hikmet bakımından büyük bir fark göremeyiz. Bir de bunlardan sonraki Ortaçağ ve daha sonrasına bakalım da, düşünelim ve karşılaştıralım. İşte buralarda deliler; başlarında, sakallarında ve çürüyünceye kadar hiç yıkamadıkları veya ancak senede bir kez yıkadıkları o kokuşan elbiselerinin üzerinde haşerât dolaşan hırpanîler görürüz. Ve bunlar, bütün bu hallerine rağmen kendilerini peygamberlerden üstün görmektedirler. Bunların içinde Allah (c.c.) la birleştiği veya Allah olduğunu iddia edenler de göze çarpmaktadır.

Şa'rânî'nin, tasavvufçulann «Aktâb-ı Erbaa» adını verdikleri kimselerin hayatları hakkında yazdıklarına bakalım. İçlerinde Abdülkâdir Geylânî'den başka, halka şeriat İlimleriyle faydalı olan herhangi birini bulamayız. İşte Ahmed er-Rufâî. Çağdaşı âlimlerce tenkid edilmekte, deccâl lakabı ile anılmakta, kadınlarla erkekleri bir araya getirmekle suçlanmaktadır. Desukî hakkında ise; bu zâtın farşça, süryânîce, ib-rânîce, kuş ve hayvanların dilini bildiğini yazar. Aynı müellif, bu zâtın bu dillerden biriyle yazdığı ve müridlerden birine gönderdiği, aslında saçma sapan şeylerle dolu olan bir kitab ve hacılardan biriyle Ra-sûlullah (a.s.) a gönderdiği mânâsız, faydasız, aynı saçmalıkta bir selâmdan bahsetmektedir.

Aynı müellif, bu zât gibi tasavvufçulardan sudûru normal olan faydalının yanında böylelerinin evliyalığına inananların dinini bozan bir takım sözler nakletmektedir. Kitabda şöyle deniyor: Hazret şöyle derdi: Ben, münâcâtmda Mûsâ (a.s.) hamlelerinde Ali (r.a.) idim. Ben yeryüzündeki velîlerin her biriyim. Ben onu elimle yarattım. Onlardan dilediğimin şekline girerim. Ben Allah <c.c.) ı gökte gördüm, O «kürsî» üzerinde iken O'nunla konuştum. Cehennem kapılan benim elimdedir, onları kapattım; Firdevs cenneti de elimdedir, onu açtım. Kim, beni ziyaret ederse; onu Firdevs cennetine koyarım.

Ve işte bu âyetin tefsiri ile ilgili sözleri: Bil ki, ey oğul, Allah'ın evliyaları; korku ve üzüntüleri olmayan Allah ile birleşmiş olanlardır. Allah (c.c) ile birleşen her bir velî Mûsâ (a.s.) nın Allah (c.c.) a mü-nâcât ettiği gibi nıünâcât eder. Her bir velî Hz. Ali (r.a.) gibi, küf fara hamle yapar. Ben ve Allah'ın diğer evliyaları, ezelde Allah'ın ve Ra-sûlullah (a.s.) in huzurunda yaslı halde bulunuyorduk. Allah (c.c.) beni, Hz. Peygamber (a.s.) in nurundan yarattı ve bütün velîlere kendi elimle giydirdim. Rasûlullah (a.s.) bana, ey İbrahim, dedi, sen bunların reisisin. Ben Rasûlullah (a.s.) ile beraberdim. Benim arkamda kardeşim Abdülkâdir, onun da arkasında Rufai'nin oğlu vardı. Sonra Rasûlullah (a.s.) a döndüm. Bana, ey İbrâhîm, dedi, Mâlik'e git, Cehennemi kapamasını söyle, Rıdvan'a git, Cennetleri açsın. Mâlik ve Rıdvan emirleri yerine getirdiler.

Şa'rânî, bu zâtın çok konuştuğunu zîrâ «istîtâle» makamı denen bu mertebede, kişinin çok konuşacağını yazıyor. Ona göre; Abdülkâdir Geylânî ve diğerleri de, bu nevi konuşmalar yaptıklarını bunlara ancak açık «nass» ile karşı çıkılabilir.

Biz diyoruz ki: Açık nassa ihtiyâcı olan; gayb âleminden Allah (c.c.) a, meleklerine, en büyük peygamberine (a.s.), cennet ve cehenneme âit bir takım asılsız iddialarda bulunandır, onları inkâr eden değil. Çünkü bu gibi iddialar, ancak kesin delil (nass) ile sabit olur. İlerde bu iddiaların dini bozma ve milyonlarca müslümanm sapıttmlma-sı gibi sonuçlarına ayrıca temas edeceğiz.

Rufâî tarikatına âit kitablarda zikredildiğine göre; Ahmed er-Ru-fâî bir balığa eliyle dokunmuş, müridleri bu balığı pişirmek istediğinde ona ateş te'sîr etmemiş. Durum kendisine iletilen hazret şöyle demiş : Rabbım bana, bu fakirin elinin dokunduğu bir şeyi dünyada da âhirette de ateşin yakmayacağını va'detti. Yine bu kitablarda şöyle ifâdelere yer verilir: Efendimiz Rufâî, canlıları öldürebilir ve ölüleri de diriltebilirdi, saadet ve şekavet fakirlik ve zenginlik verirdi. O, yedi kat göklerin ayaklarında bir halhal gibi olduğu bir makama vâsıl olmuştur. el-Bahçe adlı eserde ise; efendilerinin bazı kimselere cennette bahçeler sattığı, hattâ onun dört sınırını belirlediği yazılıdır.

Abdülkâdir Geylânî'nin mertebelerine âit yazılmış olan bazı ki-tablarda ise şunlar yazılıdır : Bir gün Hazretin müridlerinden biri ölür. Merhumun çok üzülen annesi gelir, ağlayarak ona yalvarır ve oğlunu kendisine tekrar döndürmesini ister. Buna üzülen imâm, ölüm meleği göklere çıkmakta iken onun peşinden göklere doğru uçarak ona yetişir. Bu esnada melek o gün kabzettiği ruhları, bir zenbil içinde taşımaktadır. Ondan müridinin ruhunu kendisine iade etmesini ister. Melek, isteğini kabul etmeyince de zenbili tutup çekerek zenbilin içinde, bulunan ruhların dökülüp âit oldukları cesedlere dönmesi üzerine melek, Allah (c.c.) m huzuruna çıkarak Abdülkâdir Geylânî'yi O'na şikâyet eder. Ve Cenâb-ı Allah (c.c.) m buna verdiği cevabı burada zikretmeye edebimiz elvermemektedir.

Bu mealde zikredilen hurafeler zincirinden bir halka daha zikredelim : Hindistan'da müslümanlara va'zetmekte olan bir zât Abdülkâdir Geylânî'nin bir menkabesini anlatır. Menkabe şöyledir: Karganın biri Abdülkâdir Geylânî'nin doğum gününde —putlara kesilen kurbânlar gibi— kesilen kurbânın etinden bir parça kapar. Sonra karga o etin kemiğini bir mezarlığa düşürür. Bunun üzerine Cenâb-ı Allah Abdülkâdir Geylânî'nin hürmetine o mezarlıkta yatan bütün mevtaları affeder. İşte bu gibi hurafeleri inkâr edenlerin vay haline! Bunları inkâr edenler (onlara göre) Allah (c.c.) m, «İyi bil ki, Allah'ın velîlerine korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir.» âyetini ve kerameti inkâr ediyorlar.

Onların iddiasına göre; inkârı kabil olmayan kerametlerden biri de, evliyalara vahiy gelmesi iddiasıdır. Yine onlara göre; bu kerametlerin Kur'an'a ters düşmesi, şeytâna tapmış olma, bunun gayb ilmine girmesi, farzları bırakıp kötülükleri irtikâb etmiş olmak kerametlerin vukuu açısından önemli değildir. Çünkü onlara göre bu gibi haller, hattâ açıkça küfür demek olan bir takım iş ve sözler, Allah (c.c.) in bu dostlanndan ancak bir maslahattan dolayı zahirî olarak meydana gelmektedir. Bu noktada birkaç örnek verelim :

Birinci Örnek: İblisin ulûhiyyetine inanan sapık bir velînin kerametleri hakkındadır.

Şa'rânî Şeyh Muhammed el-Hudrî'nin hayatı hakkında şunları zikreder: Bu zât, Cediy'nin dostlanndan biri idi. Normal halinde iken ilim ve ma'rifetin ince meselelerinden bahseden bu zât, cezbe haline girdiği zaman peygamberler v.b. hakkında sarfettiği sözleri dinlemeye kimse tahammül edemezdi. Şeyh efendi bir anda birkaç yerde görü- nürdü. Şeyh Ebu'I Fadl'ın anlattığına göre, bir cum'a günü onu görmüşler. Kendisinden hutbe okuması ricası üzerine minbere çıkmış, Allah (c.c.) a hamd ve sena ettikten sonra şöyle devam etmiş : Sizin, şeytândan başka bir ilâhınız olmadığına şâhidlik ederim. Tüm insanlar kâfirdirler. Bundan sonra kılıcım çekerek aşağıya inmiş. Fakat bütün cemâat câmi'den kaçmışmış. İkindiye kadar orada bekledikten sonra ayrılıp gitmiş. Sonra komşu köylerden insanlar gelmiş ve her bir köy halkı, aynı gün kendi köylerinde de namaz kıldırıp hutbe okuduğunu söylemişler. Belki otuz köy halkı o gün aynı şeyi anlatmış.

Şeyh Ahmed el-Kalaî'nin anlattığına göre; Sultan Kayıtbeg, bu zâtı yolda gördüğünde, kendisiyle karşılaşmaktan çekindiği için yolunu değiştirirmiş. Şeyh efendi birini beğenmediği zaman sakalını tutar, iyice hırpalaymcaya kadar yüzüne tükürürmüş. Onun dayağından kurtulan insan çok az olurmuş. Bu zât şöyle dermiş : Benim gözümde dünya, önümde yemek yediğim kap gibidir. İnsanların bedenleri ise, cam şişeler gibidir. Ben onların içlerini görürüm.

Bana göre bu gibi saçmalıkları konuşabilen delilerin yeri tımarhanedir. Ancak bu şekilde bunların küfür ve şerrinden emîn olunabilir.

İkinci Örnek: Fahişelerin dostu ve sapık bir velînin kerameti hakkındadır.

Yine Şa'rânî, Ali Vahhiş Efendi dediği bir zât hakkında da şunları yazmaktadır : Hazret, meczûb ve ehl-i kerametin ileri gelenlerinden idi. Şehir şehir dolaşan bu zâtın birçok kerameti vardır. Şeyh Muhammed Tannihî bana bu zâtla ilgili şöyle bir hatırasını anlattı: Şeyh Vahhiş, bizim mahallede fahişelerin kaldığı bir handa kalırdı. Onların yanından çıkan herkese dur derdi, sana şefaat edeyim. Yanında bunun için alıkoyduğu kimseleri bir iki gün bırakmadığı olurdu. Birgün handa kalan fahişelere: Hanı boşaltın, han yıkılacak, demiş. İçlerinden sadece biri ona inanıp çıkmış. Han, kalanların üzerine yıkılmış. Hepsi ölmüşler... Bu zâtın garip halleri vardı. Bu durumları, Muhammed İbn A'nan efendiye anlattım. Efendi hazretleri bunların gerçek olmadığını, bu gibi işlerin hayâlini gösterdiklerini söyledi. Fahişelerle zina eden günahkârlara şefaat ettiğini söyleyerek bağışlanma garantisi va'det-mekle fahişelere kavatlık eden şu delinin kerametini gördünüz, değil mi? Bunun kerametinin çığırtkanlığım yapan hurâfeci "âlimler ise ondan daha sapıktırlar.

Üçüncü Örnek: Küfür ve hezeyânlariyla Kur'an'a karşı çıkan bir delinin evliyalığı hakkındadır.

Şa'rânî, meczûb Şeyh Şa'bân'ın tercüme-i halinde de şöyle demektedir : Mısır'da olay ve varlıkları, dilediği gibi idare edebilen bir kimşeydi. Şeyh Ali el-Havvâs'ı Allah (c.c.) in yılbaşında o sene olacak her şeye muttali' kıldığını anlatırdı. Ayrıca bu zâtın câmi'lerde Kur'an'da bulunmayan bazı sûreler okuduğunu, kimsenin bunlara karşı çıkmadığını âyetlere olan benzerliğinden dolayı ümmî bir kimsenin bunları Kur'an zannettiğini de söylerdi...

Bu zât dâima çıplak gezer, sâdece ön ve arkasını bir deri veya bir paçavra ile örterdi. Çünkü, bunların ötesindeki dünya nimetlerini haram sayardı. Şa'rânî bundan sonra şöyle devam ediyor : Herkes ona son derece i'tirnâd ederdi. Onun herhangi bir halini kınayan hiç bir kimseyi görmedim. Hattâ halk, onu görmeyi bir bayram telâkki ederdi.

Ben diyorum ki: Eğer Şa'rânî Ezher ulemâsının en büyüklerinden ise, bu deli de Allah'ın evliyalarından ve sözüne güvenilen, şeyhinden bahsederken anlattıklarına inanılan bir kimse kabul edilebilir. Bu zâtın ve benzerlerinin, evliyalık ve kerametine şâhidlik edenlerin her birinin deli kimseler olduğunu söylesek hatâ mı ederiz? Onun asnnda akıl, ilim ve dinin ne kıymeti vardı? Bu zâtın deliliklerinin ilâhî bir cezbe değil de, şeytanî bir hastalık olduğuna Şa'rânî'nin duyduğu, gördüğü ve rivayet ettiği saçmalıklarla Kur"an'a karşı gelmesinden daha iyi delil olur mu?

Ticânî diye bilinen bir zâtla ilgili birkaç örnek :

Mağrib'te XIII. hicrî asırda Şeyh Ebu'l-Abbâs Ahmed et-Ticânî adında biri vardı. Bu zât Mağrib'ten Sudan, Cezayir, Tunus ve Mısır'a kadar yayılan bir tarikat kurmuştu. Bu tarikatın yüzbinlerce mensubu vardı. Tarikat, bir dizi hurafe ve bid'atlarla doluydu. Burada tarikatın şeyhi, kendisinden önce gelmiş geçmiş tüm kutublardan, hattâ peygamberlerden daha üstün sayılırdı. Meselâ, şeyhin tüm usûl, fürû' ve mürîdlerine ve şeyhe yemek ile de olsa ikramda bulunan herkese herhangi bir hesâb ve cezaya tâbi tutmadan Rasûlullah (a.s.) m yanında en yüksek mertebeyi kesinlikle sağlayacağı, çünkü şeyhin hatırı için tüm günâhlarının bağışlanacağı inancı vardı. Görülüyor ki bu zât, tarikatını sanki bütün tarikatların hilâfına insanların malım yemek ve onlar nezdinde nüfuz te'mîn etmek için kurmuştur. Bu zâtın mürîdle-rinden biri onun menkabeleri, kerametleri ve virdleri hakkında kendisinin kaleminden ve ağzından aldığını söylediği bir kitab yazarak Allah (c.c.) m kitabı ve Rasûlullah (a.s.) m sünnet'ini altüst etmiştir. Şeyh efendinin iddia ettiği Cevâhir'ül-Meânî adlı bu kitabdan birkaç örnek verelim :

Dördüncü Örnek: Ticânî ile ilgisi olan herkesin hesâbsız ve cezasız olarak cennete girme te'mînâtı ile ilgilidir.

Müellif, birinci babın ikinci faslında şöyle diyor :

Rasûlullah (a.s.), rü'yâda değil uyanık bir halde iken bana dedi ki: Sen ve seni görüp de îmân ile ölen herkes kurtulmuşlardansınız. Sana hizmet v.s. ile yardım eden, sana yemek yediren herkes cennete hesâb ve ceza görmeden girerler.

Rasûlullah (a.s.) m beni sevdiğini görünce dostlarımı, bana iyiliği dokunanları, bana hizmet edenleri hatırladım, çoğunun; eğer sen göre göre cehenneme girersek Allah (c.c.) in huzurunda senden davacı oluruz, dediklerini duyuyor, ben de onlara bu konuda hiç bir şey yapamayacağımı söylüyordum. Hz. Peygamber (a.s.) in beni sevdiğini görünce; bana dost olan bana düşmanlık etmeyip çok az bir şeyle de olsa bir iyilikte bulunan, bana yiyecek ikram eden herkesi benim için bağışlamasını rica ettim. Hepsi cennete hesâbsız girecekler, buyurdu.

Ve benden el alan herkesin geçmiş gelecek tüm günâhlarının bağışlanmasını, iyiliklerini kabul etmesini, Allah'ın onlardan uhrevî hesabı kaldırmasını, ölüm anından cennete girinceye kadar Allah (c.c.) in azabından emîn olmalarım, hesâbsız olarak ilk Önce cennete girenlerden olmalarını, cennetin en yüce makamlarında Rasûlullah (a.s.) m yanında benimle beraber bulunmaları için niyazda bulundum. Bana bunların hepsine te'mînât verdiğini söyledi.

Müellif, bunların Ticânî'nin kendisine yazdırdığı sözler olduğunu, şunları da şeyhin notlan arasında bulduğunu söylüyor :

Peygamber ©fendimiz (a.s.) den kendimin, annemin, babamın, bütün dede ve ninelerinin, onlardan doğan onbirinci batna kadar kadın -erkek, küçük-büyük herkesin, bana çok az da olsa iyilikte bulunanların, aramızda ilim, zikir ya da sır bakımından bir şeyhlik ilişkisi olan herkesin —bana düşmanlık etmemesi şartıyla— beni seven, beni dost edinen, ziyaret eden, hizmet eden, bir ihtiyâcımı karşılayan, bana duâ eden herkesin, bunların babası, anası ve çocuklarının cennete hesâbsız olarak girmelerini istedim. Kendimin ve bunların her birinin îmân üzere ölmemizi, Allah'ın beni ve bunların hepsini azâb ve felâketlerinden, ölümle cennet arası sıkıntılardan emîn kılmasını, gelmiş geçmiş tüm günâhlarımızı bağışlamasını, tüm haksızlıklarımızı bağışlamasını, kıyamet gününü hesâb, suâl ve rahatsız edici hallerinden korumasını, Arş'ımn gölgesinde gölgelendirmesini, sırat üzerinden meleklerin kanatları üzerinde en sür'atli biçimde geçmemizi, Rasûlullah (a.s.) m havzından su içmemizi, cennete hesâbsız olarak ilk grup içinde girmemizi sağlamasını, bu konuda güvence vermesini istedim. Rasûlullah (a.s.) bunların tümü için te'mînât verdiklerini söylüyor.

Sonra efendi hazretleri, Rasûlullah (a.s.) la yapılan bu konuşmanın uyanıklık halinde olduğunu tekrar ederek şunları söyledi: Siz ve bütün dostlarım, beni görmeniz gerekmez. Bana dost olmayanlar yani benden el almayan ve yemeğini yemediklerim buna muhtaçtırlar. Benim dostlarım için, beni görme şartı olmaksızın yukardakilere dâir te' mînât verildi.

Ticânî devamla şöyle diyor: Beni sâdece görüp de gayesi hesâb ve cezasız cennete girmek olan kimse eğer saydığımız kimselerden, dostlarımız, bize iyilik eden, bizden el alanlardan ise bizimle beraber cennetlerde kalır. Rasûlullah (a.s.) bu konuda bana garanti verdi, söz verdi. O, sözünden dönmez. Ancak ben, bize dost olup iyilik ettikten sonra düşman olanları bu listeden çıkardım. Bunlar cenneti ummasınlar. Eğer bizim dostluğumuza sanlırsanız size haber verdiklerimle müjdelenirsiniz. Çünkü bunlar kesinlikle olacaktır.

Müellif bu noktada bu büyük kerametin, daha önce hiç bir velîye müyesser olmadığını söylüyor. Biz buna ilâve olarak diyoruz ki; Hz. Peygamber (a.s.) hayatta iken ne ehl-i beytinden herhangi biri, ne de ashabının ileri gelenlerinden biri için, hattâ kendilerini cennetle müjdelediği kimseler için Ticânî'nin iddia ettiği gibi usûl ve fürûu mürid-leri içine alacak ölçüde bir te'minât vermemiştir. Hattâ onun getirdiği dinde, Allah (c.c.) m kendisine böyle bir şey. için izin verdiğini gösteren herhangi bir şey de yoktur. Onun getirdiği dinin kuralı; ücretin, külfetle olduğu tarzındadır.

Sahih olarak anlatıldığına göre, «Yakın akrabam sakındır.» âyeti indirildiği zaman, onları toplayan Rasûlullah (a.s.) in söylediklerinden biri de : Dinin gereklerini yapınız. Ben Allah (c.c.) nezdinde sizin için hiç bir şey yapamam, hadîsidir. Hz. Peygamber (a.s.) bu cümleyi amcası, halası, kızı Fatıma ve eşi Hatice (r.a.) için söylemiştir. Ticânî ise tüm kendisine uyanların, yakınları ve dostlarının, kendisine iyilik edenlerin cennette peygamberlerin ümmetlerinin de üstünde bir yerde olacaklarını açıkça söylüyor. Bu; kendisinden önce kimsenin cür'et edemediği bir yalandan başka bir şey değildir.

Beşinci Örnek: Ticânî'nin uydurma virdlerinin, hadîslerle nakledilen tüm nafile ibâdetlerden daha üstün olduğuna dâirdir.

Müellifin «Fâtih» dediği ve uyanık bir halde iken Rasûlullah (a.s.) m emrettiğini söylediği şu salavâta bakalım : Allah'ım, kapattığı zaman açan daha öncekilerin sonu olan, hakka hak ile yardım eden, senin doğru yolu gösteren Muhammed efendimize onun akrabalarına rahmet et. Bu zâtın anlattığına göre; Şeyhi Ticânî bunu okurmuş, sonra onu bir defa okumaya bedel Delâil-i Hayrât'ı yetmiş bin defa hatmetmek üzere bırakmış. Bunun üzerine Hz. Peygamber, Delâil-i Hay-rât'ı bırakıp o salavâta dönmesini emretmiş. Bu konu kitabta şöyle anlatılmaktadır :

Peygamber efendimiz (s.a.) bu duayı okumamı emrettiler. Bunun üzerine onu okumanın faziletini sordum. Peygamber efendimiz (s.a.) bu duayı bin kere okumanın, altı defa Kur'an'ı hatmetmeye denk olduğunu buyurdu. Bir defasında da bu duayı bir defa okumanın, dünyada çekilen bütün teşbihlere küçük büyük tüm zikirlere, altı bin kere Kur'an'ı okumaya denk olduğunu açıkladılar.

Dualardan biri de seyfi duasıdır. Onu bir defa okumanın sevabı; Ramazân orucunun, kadir gecesini ihya etmenin ve bir senelik ibâdetin sevabına denktir. Rasûlullah (a.s.) bana böyle spyledi.

«Ya men azhare...» diye başlayan duâ ise, bu seyfi duasından daha büyüktür. Bu duâ, Cebrail (a.s.) in Peygamber (a.s.) e hediyesidir. Onun Hz. Peygamber (a.s.) e haber verdiğine göre; yedi kat göklerin melekleri, bu duanın faydalarını anlatmaya çalışsalar kıyamete kadar anlatıp bitiremezler. Bu duâ hakkında Allah Teâlâ şöyle buyu-rurmuş : Bu duayı edene yedi kat göklerde, cennet ve cehennemde, Arş ve Kürsî'de yaratmış bulunduğum varlıklar kadar, yağmur damlaları denizler, kum ve çakılların sayısı kadar sevâb veririm. Yine Allah Teâlâ, bu duayı okuyana yetmiş tane büyük peygamber sevabı verir. Bu; Ömer İbn Şuayb'm defterinde bulunmaktadır. Babası, dedesi ve Rasûlullah (a.s.) senedi ile rivayet edilmektedir. Sahîh olan bu hadîsin sıhhatini Hâkim doğrulamaktadır.

Müellif, baştan sona tamamen yalandan ibaret olan bu sözleri' kendisine şeyhi Ticânî'nin yazdırdığını söylemektedir. Müellif şeyhinden nakillere şu ifâdelerle devam ediyor :

Kendisine Fâtih Salavâtını sordum. Altı yüz bin rek'at namaza denk olduğunu söylediler. Her bir salavâtta bu sevâb olur mu? diye sordum. Evet, dediler...

Sonra kendisine : Ona salavât getirmenin her biri dört yüz defa haccetmeye denk olan dört yüz defa cihâd etmeye denk olduğu mealinde rivayet edilen hadîsin sahîh olup olmadığım sordum. Sahihtir, buyurdular. Kendisine Fâtih salâvatını da sordum. O, salavâtın her biri dört yüz bin defa cihâd etmek değerinde olan altı yüz bin rek'at namaza denk olduğunu buyurdu. Bu salavâtı bir defa okuyan kimse için meleklerin, cinlerin ve insanların dünya kurulandan beri kılmış olduğu namazın altı yüz bin kat sevabı bir hûrî, on günâhın silinmesi, on sevâbm yazılması, kendisine on derecenin verilmesi, Allah (c.c.) ve meleklerinin kendisine on defa rahmet göndermesi, istiğfar etmesi gibi mükâfatlar vardır. (Şeyh efendi şöyle dedi":) Bunu kalbinle düşünürsen bu salavâta denk bir ibâdet olmadığım görürsün. Şimdi bir de onu çok defalar okuyan kimsenin Allah (c.c.) katında ne kadar mükâfatlar alacağını düşün.

Müellif bundan sonra, kendi aklının da ermediği ve aslında bunu aklın kavrayamayacağını söylediği yukarıda zikrettiğimizden daha aşırı olan mübalâğalara yer vermektedir. Milyonlarca insan ve meleğin sevabına denk saydığı ve İsm-i A'zam ile yapılan duadan başka bütün dualardan üstün tuttuğu şeklinde ifade ettikleri duâ bu cümledendir.

Kitabın yüz ikinci sayfasında müellif şöyle diyor: Faide, Efendi hazretleri dedi ki: Hz. Peygamber (a.s.) e bir defa salavât getirildiği zaman, onu getiren için Allah (c.c.) a tesbîh etmesi ve bunun duası o salavâtı getirene olması için Allah (c.c.) m yaratacağı yetmiş bin kanatlı meleğin dillerinin sayısı 1.400 bindir. Her bir dil, bir anda Allah (c.c.) ı 70.000 lisân ile tesbîh eder. Bütün bunların sevabı, Hz. Peygamber (a.s.) e bir defa salavât getiren için verilir. Bu salavât-ı Fâtih için değildir. Onun için Allah (c.c.) yukarıdaki özelliklere sahip 600.000 kuş yaratır.

Altıncı Örnek : Ticânî'yi sevmeyen onu tenkid eden kimsenin kâfir olarak öleceği hakkındadır.

Bu kitapta tümüyle selef akidesine, muhaddis, fıkıh imâmı, mü-fessir ve kelâm âlimlerinin îmânlarına ters inanışlar vardır ki; bu tür inançlar Bâtmiyye, İttihâdiyye v.s. aşın mutasavvifeden sudûruna alışmış olduğumuz şeylerdir.

Ticânî mürîdlerini, kendisine itiraz etmek ve reddetmekten men'e-derken aşırılığa kaçmaktadır. Onun iddiasına göre onun yaptığı bir işi beğenmeyen, sözünü yanlış bulan, onu kınayan suçlayan ve sevmeyen kimse kesinlikle kâfir olarak ölür. Bu iddia da bütün mürîdlerinin, usûl ve furûunun kesinlikle cennete gireceği iddiası gibi bâtıldır. Çünkü bunlar, gayba âit bilgilerdir ve bunları ancak Allah (c.c.) bilir. Ulemâ, muayyen bir kimsenin kesinlikle cennete veya cehenneme gireceğine hükmetmenin Allah (c.c.) tarafından bildirilmedikçe caiz olmadığı meselesinde ittifak etmişlerdir. Ancak kesin olan şudur ki; îmân ile ölen kimse cennete, şirk ve küfür üzere ölen ise cehenneme girecektir. Ölüm anını ise Allah (c.c.) tan başka kimse bilmez.

Eğer bu zâtın Mısır ve Mağrib topraklarında mürîdleri olmasaydı; bu sayfalan, hurafeleri ile karalamayacaktık. Bana bu zâtın batıl id-diâlan ile ilgili bazı fetvalar sorulduğunda, onlann bâtıl olduğunu söyledim ve görüşlerimi el-Menâr mecmuasında neşrettim. Sonra bu tarî-katm mensûblanndan bazılan, aynı meseleleri el-Ezher meşîhat-ı İs-lâmiyyesinin Nûr'ul-İslâm adlı mecmuası müelliflerine götürmüşler. Bu makamın müftüsü, toprağın peygamberlerin bedenlerini çürütmeyeceğini, onlann mezariannda diri olarak bulunduklarını, kendilerine selâm verenlerin selâmlarını karşıladıklarını ileri sürerek onların iftiralarını tasvîb eder bir fetva vermiştir.

Gerçek şu ki: Şühedâ ve peygamberlerin ölüm sonrası hayatlarına dâir rivayet edilen haberler; gayba âit meseleler olup bunlara başkaları kıyâs olunamaz, bu konuda nakillerin dışına çıkılamaz. Ulemâ, bu noktada icnıâ' etmiştir.

Bunlara ilâve olarak şunu ifâde edelim ki: Ticânîy'ye tarikatının Mağrib ve Sudan'da Sünûsiyye ve Kâdiriyye gibi, İslâm düşmanı sömürgecilik ve hıristiyanlaştırma hareketine karşı koyma noktasında lehinde puanları olduğunu biliyoruz. Fakat bu tarikat mensûblannm temel kitabı mâhiyetinde olan Cevâhir'ul-Maânî kitabı, İslâm'ın kesin ve temel konularını bilen herhangi bir nıüslümanın kabul edemeyeceği yanlış ve bâtılları onların üzerine yüklemiş durumdadır.[37]

65 — Onların sözleri seni üzmesin. Çünkü izzet, bütünüyle Allah'ındır. O, Semî'dir, Alîm'dir.

66 — Dikkat edin; göklerde ve yerde kim varsa, hepsi Allah'ındır. Allah'tan başkasına tapanlar, gerçekte Allah'a koştukları ortaklara tâbi olmuyorlar, onlar bir takım zanlara uyuyor ve ancak yalan söylüyorlar.

67 — O'dur size geceyi dinlenesiniz diye karanlık ve gündüzü çalışasmız diye aydınlık kılan. Kulak veren bir kavim için bunlarda âyetler vardır.

Allah Teâlâ, elçisi (s.a.) ne hitaben buyurur ki: «Bu müşriklerin söylemiş oldukları sözler seni üzmesin. Onlara karşı Allah'tan yardım iste ve O'na tevekkül et. Bütün izzet muhakkak ki Allah'ın, Rasûlünün ve mü'minlerindir. O, kullarının sözlerini en iyi işiten ve onların durumlarını en iyi bilendir.» Sonra Allah Teâlâ, göklerin ve yerin mâliki olduğunu, müşriklerin ne zarar ve ne de bir faydalan olmayan putlara taptıklarım, onların putlara tapınmalarında bir delilleri olmadığını, aksine onların sâdece zanlanna, iftira ve yalanlarına tâbi olduklarını haber verir. Ve yine haber verir ki; hareketlerinden, yorgunluk ve zahmetlerinden istirahat etsinler diye kullan için geceyi yaratan O'dur. Gündüzü de onlann geçimleri, çalışmaları, seferleri ve faydalan için aydınlık olarak O yaratmıştır. Kulak veren, bu hüccet ve delilleri işiterek onlardan ibret alan, bunlarda onları yaratanın, takdir edenin ve idare edenin azametine delil bulanlar için âyetler vardır.[38]

68 — Allah çocuk edindi, dediler. Hâşâ, Allah bundan münezzehtir. O, müstağnidir. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O'nundur. Bu hususta hiç bir deliliniz yok. Allah hakkında bilmediğiniz şeyi mi söylüyorsunuz?

69 — De ki: Allah hakkında yalan uyduranlar hiç şüphesiz felah bulmayacaklardır.

70 — Dünyada biraz faydalanma vardır. Sonra dönüşleri Bizedir. Sonra Biz de küfreder olmalarından dolayı onlara şiddetli azabı tattıracağız.

Allah'a Çocuk İsnâd Edenler

Allah Teâlâ, kendisinin çocuğu olduğunu iddia edenlerin iddialarını reddederek buyurur ki: «Hâşâ, Allah bundan münezzehtir, yücedir. O'nun dışındaki her şeyden müstağnidir. Her şey O'na muhtaçtır. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O'nundur. O'nun yarattıklanndan bir çocuğu nasıl olabilir? Her şey O'nun malı ve her şey O'nun kulu iken bu nasıl mümkün olabilir? Bu hususta hiç bir deliliniz yok. Söylediğiniz yalan ve iftiraya dâir yanınızda herhangi bir delil yok. Bilmediğiniz şeyi mi söylüyorsunuz?» Bunlar kuvvetli bir vaîd, inkâr ve şiddetli bir tehdîddir. Nitekim Allah Teâlâ başka bir âyette şöyle buyurmaktadır : «Bir kısım kimseler: Rahman çocuk edindi, dediler. Andol-sun ki, ortaya çok kötü bir şey attınız. Neredeyse gökler paralanacak, yer yarılacak ve dağlar göçecekti. Rahmân'a çocuk isnâd etmelerinden ötürü. Oysa Rahmân'a çocuk edinmek yaraşmaz. Çünkü göklerde ve yerde olan her şey Rahmân'a mutlaka kul olarak gelecektir. Andolsun ki, ilmi onları kuşatmış ve teker teker saymıştır. Kıyamet günü hepsi O'na tek olarak gelecektir.» (Meryem, 88-95).

Sonra Allah Teâlâ kendisini yalanlayan, iftira eden, kendisinin çocuğu olduğunu sananları tehdîdle onların dünyada ve âhirette kurtuluşa ermeyeceklerini haber verir. Dünyada onlarm küfürlerini derece derece arttırır, onlara mühlet verir. Ve onları az bir miktar faydalandırır. Sonra onları, şiddetli bir azaba dûçâr kılar. Nitekim şöyle buyurur : «Dünyada biraz kısa bir müddet faydalanma vardır. Sonra kıyamet günü dönüşleri Bizedir. Sonra Biz de küfreder olmalarından dolayı, Allah'a karşı iddia etmiş oldukları iftira ve yalanlarında; yalanları, iftirâlan sebebiyle onlara en şiddetli azabı tattıracağız.»[39]

71 — Onlara Nuh'un haberini oku. Hani Nuh, kavmine demişti ki: Ey kavmim, aranızda kalmam, Allah'ın âyetlerini hatırlatmam, onlarla öğüt vermem size ağır geliyorsa; ben Allah'a tevekkül ettim. Siz ve ortaklarınız toplanıp ne yapacağınızı karârlaştırm, içinizde ne tasarlıyorsanız açığa çıkarın, sonra bana mühlet de vermeyerek yapacağınızı yapın.

72 — Yüz çevirirseniz; zâten ben sizden öğütlerimin karşılığı olarak bir ücret istemedim. Benim ücretim ancak Allah'a aittir. Ben, müslümanlardan olmakla emro-lundum.

73 — Onu yalanladılar; ama Biz, onu ve gemide beraberinde bulunanları kurtardık. Bunları yeryüzünün halîfeleri yaptık. Âyetlerimizi yalanlayanları ise suda boğduk. Bir bak uyarılanların sonu nice oldu.

Hz. Nuh'un Haberi

Allah Teâlâ peygamberi (s.a.) ne hitaben şöyle buyurur : Seni yalanlayan ve sana muhalefet eden Mekke kâfirlerine Nuh'u ve kendisini yalanlayan kavmi ile olan haberini anlat, haber ver, Allah Teâlâ sonuncularına varıncaya kadar onların topunu suda boğma ile nasıl helak edip köklerini kazımıştır. Belki bu suretle onların başına gelen helak ve yok olmanın kendi başlarına gelmesinden sakınırlar. Nuh kavmine : «Ey kavmim, aranızda kalmam, Allah'ın âyetlerini, hüccet ve burhanlarını sizlere hatırlatmam, onlarla öğüt vermem size ağır geliyorsa; ben (ancak) Allah'a tevekkül ettim. (Size bunun ağır gelip gelmemesi beni ilgilendirmez ve ben bu davetimden asla vazgeçmem.) Siz ve (Allah'ın dışında tapagelmekte olduğunuz putlardan olan) ortaklarınız toplanıp ne yapacağınızı karârlaştırın. İçinizde ne tasarlıyorsanız açığa çıkarın. (Benimle durumunuzu açığa vurup halledin. Eğer kendinizin doğru ve gerçekçi olduğunu sanıyorsanız, üstüme yürüyüp hakkımdan gelin.) Sonra bana mühlet de vermeyerek (Bir an bile benim hakkımda) yapacağınızı (geciktirmeyip, gücünüz neye yetiyorsa onu) yapın.» Ben size aldırmıyorum, sizden korkmuyorum. Zî-râ siz hiç bir şekilde hak üzere değilsiniz. Nitekim Hûd (a.s.) da kavmine şöyle demiştir : «Doğrusu ben, Allah'ı şâhid tutuyorum. Siz de şâhid olun ki, sizin Allah'tan o başka şirk koştuğunuz şeylerden ben uzağım. Hepiniz birlikte tuzak kurun bana, sonra da hiç müsâade etmeyin. Ben sâdece benim de, sizin de Rabbı-nız olan Allah'a dayanıp güvendim. Yürüyen hiç bir canlı yoktur ki, O alnından tutmasın. Elbette doğru yoldadır benim Rabbım.» (Hûd, 54-56).

«Yüz çevirirseniz; (ve itaat etmez, yalanlarsanız) zâten ben sizden öğütlerimin karşılığı olarak bir ücret istemedim. Benim ücretim ancak Allah'a aittir. Ben, müslümanlardan olmakla emrolundum. (Emrolun-muş olduğum Allah'a teslim olmaya sımsıkı yapışırım.)» İslâm; her ne kadar şeriatları ve metodlan müteaddit olsa da, ilklerinden sonuncularına varıncaya kadar bütün peygamberlerin dinidir. Nitekim Allah Teâlâ bir âyette şöyle buyurur: «Sizden her biriniz için bir yol, bir şeriat kıldık.» (Mâide, 48). İbn Abbâs, bu âyetteki ve kelimelerini yol ve sünnet olarak açıklamıştır. Bu cümleden olarak Nûh (a.s.) şöyle demişti: «Ben müslümanlardan olmakla emrolundum.» (Nemi, 91). Allah Teâlâ İbrahim Halil'in şöyle dediğini haber verir : «Hani Rabbm ona : Teslim ol, buyurduğu zaman o da: Âlemlerin Rabbına teslim oldum, demişti. İbrahim bunu oğullarına da tavsiye etti. Ya'kûb da : Ey oğullarım, Allah sizin için dinini seçti. Onun için siz de yalnız müslüman olarak can verin,'dedi.» (Bakara, 131-132), Yûsuf (a.s.) demiştir ki: «Rabbım bana Sen mülk verdin ve sözlerin te'vîlini öğrettin. Ey göklerin ve yerin yaratanı, Sen dünyada da, âhi-rette de benim velîmsin. Müslüman olarak canımı al. Ve beni sâlihlere kat.» (Yûsuf, 101). Mûsâ (a.s.) : «Ey kavmim, eğer siz gerçekten Allah'a îmân etmişseniz ve teslim olmuşsanız O'na güvenin.» (Yûnus, 84) demiş; sihirbazlar: «Rabbımız; üzerimize sabır yağdır ve bizi müslüman olarak öldür.» (A'râf, 126) demişler, Belkıs : «Rabbım, şüphesiz ben kendime zulmetmişim. Süleyman'la beraber âlemlerin Rabbı olan Allah'a teslim oldum.» (Nemi, 44) demiştir. Allah Teâlâ, başka âyetlerde de şöyle buyurur : «Doğrusu Tevrat'ı Biz indirdik. Onda hidâyet ve nûr vardır. Kendilerini Allah'a teslim etmiş peygamberler... onunla hükmederlerdi.» (Mâide, 44), «Hani ben, Havarilere : Bana ve peygamberime îmân edin, diye vahyetmiştim de; inandık, şâhid ol ki biz, müs-lümanlanz, demişlerdi.» (Mâide, 111). Rasûllerin sonuncusu ve beşe-riyyetin efendisi de şöyle demiştir: «Muhakkak benim namazım, ibâdetlerim, hayatım ve ölümüm, âlemlerin Rabbı olan Allah içindir. O' nun hiç bir ortağı yoktur. Ben böylece emrolundum ve ben müslüman-ların ilkiyim.» (En'âm, 162-163). Yine bu sebepledir ki kendisinden rivayeti sabit olan bir hadîste Hz. Peygamber : Biz peygamberler topluluğu; baba bir, analar ayrı kardeşleriz, dinimiz birdir, buyurmuştur ki o da; her ne kadar şeriatları çeşitli olsa dahi tek ve ortağı olmaksızın

Allah'a ibâdettir. Hz. Peygamberin hadîsinde geçen kısmının anlamı; baba bir, değişik annelerden olma erkek kardeşlerdir.

«Onu yalanladılar; ama Biz, onu ve gemide beraberinde bulunan {onun dinindeki) lan kurtardık. Bunları yeryüzünün halîfeleri yaptık. Âyetlerimizi yalanlayanları ise suda boğduk. (Ey Muhammed.) uyanlanların (söz dinlemeyenlerin) akıbetlerinin nasıl olduğuna bir bak; (inananları nasıl kurtardık ve yalanlayanları nasıl helak ettik.)»[40]

74 —Sonra onun arkasından peygamberleri kavimlerine gönderdik. Onlara apaçık âyetler getirdiler. Fakat önceden yalanladıkları için inanmadılar. Aşırı gidenlerin kalblerini işte böylece mühürleriz.

Allah Teâlâ buyurur ki: Sonra Nuh'un arkasından peygamberleri kavimlerine gönderdik. Onlar getirdiklerinin doğruluğuna hüccetler, deliller, burhanlar getirdiler. Fak*^ önceden yalanladıkları için inanmadılar. Ümmetler kendilerine ilk gönderileni yalanlamaları sebebiyle peygamberlerinin kendilerine getirdiklerine inanmadılar. Allah Teâlâ başka bir âyette şöyle buyurur : «Biz, onların kalblerini ve gözlerini çeviririz de ona ilk defa îmân etmedikleri gibi azgınlıkları ifcinde kör ve şaşkın bırakırız.» (En'âm, 110).

Allah Teâlâ : «Aşın gidenlerin kalblerini işte böylece mühürleriz.» buyuruyor. Nasıl ki Allah Teâlâ onların kalblerini nıühürlemiş ve önceki yalanlamaları sebebiyle îmân etmemişlerse aynı şekilde Allah Teâlâ onlardan sonraki benzerlerinin kalblerini de mühürler. Ve acıtıcı azabı görünceye dek îmân etmezler. Burada kasdedilen şudur: Allah Teâlâ, peygamberleri yalanlayan ümmetleri helak buyurmuş, onlara îmân edenleri ise kurtarmıştır. Bu, Nuh (a.s.) dan sonradır. İnsanlar Âdem'in zamanından itibaren, Nûh'dan önce putlara tapmayı ihdas edinceye kadar İslâm üzere idiler. Allah Teâlâ onlara Nûh (a.s.) u gönderdi. Bu sebepledir ki kıyamet günü mü'minler ona : «Sen Allah Te-âlâ'nın yeryüzü halkına göndermiş olduğu ilk peygambersin.» diyeceklerdir. İbn Abbâs der ki: Âdem ile Nûh arasında on nesil vardır ve hepsi de İslâm üzeredir. Allah Teâlâ başka bir âyette : «Nuh'tan sonra nice nesilleri yok etmişizdir. Kullarının günâhları için Habîr ve Basîr olarak Rabbın yeter.» (İsrâ, 17). buyurur ki bu,-peygamberlerin ve rasûl-lerin sonuncusu ve rasûllerin efendisini yalanlayan müşrik araplar için büyük bir tehdîddir. Bu peygamberleri yalanlayanların başlarına Allah Teâlâ'nın zikretmiş olduğu azâblar gelmişse, onlardan daha büyüğü irtikâb eden, işleyenler hakkında ne düşünürler?[41]

75 — Bunlardan sonra Müsâ ile Harun'u âyetlerimizle Firavun'a ve erkânına gönderdik. înanmayı kibirlerine yediremediler. Zâten günahkâr bir topluluktular.

76 — Tarafımızdan kendilerine hak geldiği vakit; doğrusu bu, apaçık bir büyüdür, dediler.

77 — Mûsâ dedi ki: Hak size geldiğinde mi böyle söylersiniz? Bu mudur büyü? Halbuki büyücüler felah bulmazlar.

78 — Dediler ki: Siz ikiniz; bizi, babalarımızı üzerinde bulduğumuz yoldan çevirmek ve yeryüzünün büyükleri olmak için mi geldiniz? Biz size inanmıyoruz.

Hz. Mûsâ ve Hârûn

Allah Teâlâ buyurur ki: «Bunlardan (rasûllerden) sonra Mûsâ ile Harun'u âyetlerimiz (hüccet ve burhanlarımız) le Firavun'a ve erkânına gönderdik. İnanmayı, (hakka tâbi olup boyun eğmeyi) kibirlerine yediremediler. Zâten günahkâr bir topluluktular. Tarafımızdan kendilerine hak geldiği vakit; doğrusu bu, apaçık bir büyüdür, dediler.» Sanki onlar, —Allah onları kahretsin— söylediklerinin yalan ve iftira olduğunu bile bile bu hususta yemîn de ettiler. Nitekim Allah Teâlâ, başka bir âyette şöyle buyurur : «Gönülleri, kesin olarak kabul ettiği halde zulüm ve kibirle bunları bile bile inkâr ettiler. Bozguncuların sonunun nasıl olduğuna bir bak.» (Nemi, 14). Onlan inkâr sadedinde olmak üzere Mûsâ kendilerine : «Size gelen hakka dil mi uzatıyorsunuz? Bu sihir midir? Sihirbazlar zâten felah bulmazlar.» dedi. Onlar : «İkiniz; bizi, babalarımızı üzerinde bulduğumuz dinden çevirmek ve yeryüzünün büyükleri olmak, (büyüklük ve riyaset size olması) için mi geldiniz? Biz size inanmıyoruz, dediler.»

Allah Teâlâ Azız Kitabı'nda Hz. Mûsâ (a.s.) ile Firavun kıssasını birçok kez zikretmiştir. Zira o, kıssaların en şaşırtıcısıdır. Firavun Mû-sâ'dan şiddetle korkutulmuş ve fakat kader onu hükmü altına almış, şiddetle korkutulduğa Hz. Musa'yı yatağında, sofrasında çocuğu gibiy-mişçesine terbiye etmiştir. Sonra Mûsâ büyümüş, yetişmiş ve Allah Teâlâ bir sebep yaratarak onu onların arasından çıkarıp ona peygamberlik, risâlet ve Allah ile konuşma nimeti bahşetmiş; onu Firavun'un hükümranlık ve saltanatında yüce olduğu bir zamanda Firavun'u Allah'a ibâdete ve Allah'a dönmeye çağırmak üzere peygamber olarak göndermiş, Mûsâ ona Allah'ın risâletini getirmiştir. Onun, kardeşi Hâ-rûn (a.s.) dışında bir veziri ve yardımcısı da yoktu. Firavun büyüklen-miş, inâdla isyan etmiş, hamiyyetine ve baş kaldıran habîs nefsine kapılmış, çağrıya uymamakta diretmiş ve Musa'nın böyle bir şeye hakkı ve salâhiyeti olmadığı iddiasıyla açıkça Allah'a karşı gelmiş, büyüklen-miş, haddi aşmış ve îsrâiloğullarından îmân ehlini tahkir etmiştir. Allah Teâlâ ise elçisi Mûsâ ve kardeşi Harun'u inayeti ile korumuş, uyumayan gözüyle onları gözetmiştir. Mücâdele devam etmiş; mucizeler, akıl sahiplerini dehşete düşürüp âciz bırakacak ve karşı durulamaya-cak bir şekilde ve ancak Allah tarafından te'yîd edilmiş bilişince getirilecek şekilde birer birer Musa'nın ellerinde ortaya konulmuştur. Her bir âyet, ancak bir öncekinden daha büyük olarak zuhur etmiş, ama fakat Firavun ve taraftarları —Allah onları çirkinleştirsin— bütün bunları yalanlama, inkâr, inâd ve büyüklenmekte ısrar etmişler, sonunda Allah Teâlâ onlara geri çevrilemeyecek gücünü, azabını göndermiş, onları bir sabah vakti toptan suda boğup helak etmiştir. «Ve böylece zulmedenler güruhunun kökü kesilmişti. Hamd, âlemlerin Rabbı olan Allah'a mahsûstur.» (En'âm, 45).[42]

79 — Firavun: Bütün bilgin büyücüleri bana getirin, dedi.

80 — Sihirbazlar gelince, Mûsâ onlara : Atacağınızı atın, dedi.

81 — Onlar atacaklarını atınca; Mûsâ dedi ki: Bu sizin yaptığınız sihirdir, Allah onu boşa çıkaracaktır. Allah, elbette fesâdçüarın işini düzeltmez.

82 — Ve suçlular istemese de Allah, hakkı sözleriyle gerçekleştirir.

Allah Teâlâ, Hz. Mûsâ (a.s.) mn sihirbazlarla olan kıssasını A'râf sûresinde zikretmiştir. Bu husustaki açıklamalar orada geçmişti. Kıssa; bu sûrede, aynca Tâhâ ve Şuarâ sûrelerinde de zikredilir. Firavun —Allah ona la'net etsin— insanların zihinlerini karıştırmak, Mûsâ (a.s.) mn getirmiş olduğu apaçık gerçeğe sihirbazların ve gözbağcıla-rm saçmalıklarıyla karşı durmak istemiş ve fakat kurduğu düzen tersine dönüp Firavun'un arzuladığının yerine o büyük ve genel toplantıda ilâhî burhanlar zuhur etmiş, ona galebe çalmıştır. «Bunun üzerine büyücüler secdeye kapandılar. Dediler ki: Biz, âlemlerin Rabbına inandık. Mûsâ ve Harun'un Rabbına.» (Şuarâ, 46-48). Firavun bütün sırları bile Allah'ın elçisine sihirbazlarla gâlib geleceğini sanmış, ancak hüsrana düşüp cenneti kaybetmiş ve ateşi kendine vâcib kılmıştır.

«Firavun : Bütün bilgin büyücüleri bana getirin, dedi. Sihirbazlar gelince, Mûsâ onlara : Atacağınızı atın,» dedi. Hz. Mûsâ sihirbazlara bu sözü söylemiştir, zîrâ onlar Firavun tarafından bol hediyyeler ve kendisine yakınlardan kılınma va'dini almış olarak saf tuttuklarında : «Dediler ki: Ey Mûsâ, sen at, ya da ilk atanlar biz olalım. O da: Hayır, siz atın, dedi.» (Tâhâ, 65-66). Hz. Mûsâ, insanlar onların yaptıklarını görsünler, sonra kendisi onların peşinden hakkı getirip bâtılı izâle etsin diye başlamanın onlar tarafından olmasını istemiştir. Bu sebepledir ki: «Atınca; halkın gözlerini büyülediler, onlara korku saldılar ve büyük bir sihir getirmiş oldular.» (A'râf, 116), «Bunun için Mûsâ, içinde bir korku hissetti. Korkma, muhakkak sen üstünsün, dedik. Sağ elindekini at da onların yaptıklarını yutsun... Yaptıkları başarı kazanamaz.» (Tâhâ, 67-69). İşte onlar attıklarında Hz. Mûsâ : «Bu sizin yaptığınız sihirdir, Allah onu boşa çıkaracaktır. Allah, elbette fe-sâdçılarm işini düzeltmez. Ve suçlular istemese de Allah, hakkı sözleriyle gerçekleştirir, demiştir.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Muhammed İbn Ammâr İbn Haris' in... Leys İbn Ebu Süleym'den rivayetine göre; o, şöyle demiştir: Bana ulaştığına göre; bu âyetler, Allah'ın izniyle sihre şifâdır. İçinde su olan bir kaba okunur, sonra sihir yapılmış olanın başına bu su dökülür. Bu âyetler Yûnus sûresinden : «Onlar atacaklarını atınca; Mûsâ dedi ki: Bu sizin yaptığınız sihirdir, Allah onu boşa çıkaracaktır. Allah, elbette fesâdçıların işini düzeltmez. Ve suçlular istemese de Allah, hakkı sözleriyle gerçekleştirir.)» âyeti, «Böylece hak yerini buldu ve onların yapmakta oldukları şeyler de boşa gitti.» (A'râf, 118) âyeti ve sonraki dört âyet, ve ((Yaptıkları sâdece sihirbaz düzenidir. Nerede olursa olsun, sihirbaz asla başarı kazanamaz.» (Tâhâ, 69) âyetidir.[43]

83 — Firavun ve erkânının kendilerine fenalık yapmasından- korktuklarından, kavminin bir kısım gençleri dışında kimse Musa'ya îmân etmedi. Çünkü Firavun, yeryüzünde çok ululanan ve gerçekten aşırı gidenlerdendi.

Allah Teâlâ, getirmiş olduğu apaçık âyetler, kesin hüccetler ve parlak burhanlara rağmen Hz. Mûsâ (a.s.) ya Firavun kavminden Firavun ve erkânı kendilerini eskiden içinde bulundukları küfre yeniden döndürür korkusuyla bu kavmin gençlerinden çok azı dışında kimsenin îmân etmediğini haber veriyor. Zîrâ Firavun zâlim, inâdçı, isyan ve haddi tecâvüzde aşın idi. Satvetli, heybetli olup tebeası ondan şiddetle korkardı.

Avfî, «Firavun ve erkânının kendilerine fenalık yapmasından korktuklarından, kavminin bir kısım gençleri dışında kimse Musa'ya îmân etmedi.» âyeti hakkında İbn Abbâs'ın şöyle dediğini nakleder : İsrâilo-ğullan dışında Musa'ya îmân eden gençler, Firavun kavminden az sayıda kimselerdir. Firavun'un karısı, Firavun ailesinden birisi, Firavun' un hazinedarı ile hazinedarın karısı bunlardandır. Yine İbn Abbâs'tan rivayetle Ali İbn Ebu Talha, «Kavminin bir kısım gençleri dışında kimse Musa'ya îmân etmedi.» âyetinde İsrâiloğullarmın kasdedildiğini söyler. İbn Abbâs, Dahhâk ve Katâde'den rivayete göre; âyette geçen kelimesi, az anlamındadır. Mücâhid, «Kavminin bir kısım gençleri dışında kimse Musa'ya îmân etmedi.» âyeti hakkında der ki: Bunlar, Musa'nın kendilerine gönderildiği kimselerin çocuklarıdır. Uzun bir süre geçmiş ve babaları ölmüştü. İbn Cerîr, zamirin âyette kendinden önce zikredilenlerin en yakınma dönmesi suretiyle âyette kasdedilen gençlerin, Firavun kavminden olmayıp, İsrâiloğullanndan olduğu şeklindeki Mücâhid'in sözünü tercih etmiştir. Ancak bu, şüphelidir. Zîrâ Mücâhid, zürriyet kelimesi ile yeni yetme gençleri ve bunların İsrâiloğullarmdan olduğunun kasdedildiğini söylemiştir. Halbuki bilinen; İsrâiloğuUanmn bütününün, Mûsâ (a.s.) ya îmân etmiş olduğudur. Onlar, Mûsâ ile müjdelenmişlerdi. Geçmiş kitablarında Hz. Musa'nın sıfatlarını, niteliklerini, Allah'ın Hz. Mûsâ ile kendilerini Fi-ravun'un esaretinden kurtarıp ona gâlib getireceğini biliyorlardı. Bu sebepledir ki bu, (Hz. Musa'nın yapacakları) Firavun'a ulaştığında son derece korkmuş ve fakat bu korkusu ona bir fayda sağlamamıştı. Hz. Mûsâ geldiğinde; Firavun, İsrâiloğullarına ağır eziyyetler etmiş ve onlar : «Sen; bize gelmezden önce de, geldikten sonra da eziyyet edildi' » demişler. Hz. Mûsâ (a.s.) da : «Rabbınızm, düşmanınızı yok etmesi ve yeryüzünde sizi onların yerine getirmesi umulur. Ve o zaman nasıl davranacağınıza bakacaktır.» (A'râf, 129) demişti. Bu, kesin olduğuna göre; gençlerin, İsrâiloğulları olan Musa'nın kavminden olması nasıl kas-dedilebilir?

Allah Teâlâ buyurur ki: «Firavun ve erkânının kendilerine fenalık yapmasından korktuklarından...» Firavun kavminin eşrafının, onları fitneye düşürmesinden korkuyorlardı. İsrâiloğullanndan Kârûn dışında Firavun'un kendisini îmânı sebebiyle fitneye düşürmesinden korkan kimse olmamıştır. Kârûn, Musa'nın kavminden idi ve onlara karşı gelmişti. Aynı zamanda o, Firavun'a yakın ve onunla ilişki halinde olup onun ipine sarılmıştı.(...)[44]

84 — Mûsâ dedi ki: Ey kavmim, eğer siz gerçekten Allah'a imân etmişseniz ve müslüman olmuşsanız artık O'na tevekkül edin.

85 — Onlar da dediler ki: Biz, Allah'a tevekkül ettik. Ey Rabbımız; bizi, o zâlimler güruhu ile sınama.

86 — Merhametinle o kâfirler güruhundan bizi kurtar.

Allah Teâlâ, Hz. Musa'nın İsrâiloğullanna şöyle dediğini haber verir : «Ey kavmim, eğer siz gerçekten Allah'a îmân etmişseniz ve müs-lüman olmuşsanız artık O'na tevekkül edin.» «Allah, kendine güvenip tevekkül edenlere yeter. Allah kuluna yetmez mi?» (Zümer, 36), «Kim Allah'a tevekkül ederse; O, kendisine yeter.» (Talâk, 3).

Allah Teâlâ, bir çok yerde ibâdet ile kendine tevekkülü birlikte zikreder. Şu âyetlerde durum böyledir : «Öyleyse O'na ibâdet et. Ve O' na güven.» (Hûd, 123), «De ki: O, Rahmân'dır. Biz O'na inandık ve O'na dayanıp güvendik.» (Mülk, 29), «Doğunun da Batının da Rab-bıdır. O'ndan başka ilâh yoktur. Öyleyse O'nu vekîl edin.» (Müzzem-mil, 9). Ayrıca Allah Teâlâ, mü'minlere bütün namazlarında defalarca : «Ancak Sana ibâdet eder ve ancak Senden yardım dileriz.» demelerini emretmiştir. İsrâiloğulları bu emre uymuşlar ve : Biz Allah'a tevekkül ettik. Ey Rabbımız; bizi, o zâlimler güruhu ile sınama. Onları bize muzaffer kılma, onları bizim üzerimize musallat etme. Eğer bize karşı muzaffer olurlarsa kendilerinin hak üzere bizim de bâtılda olduğumuzu sanır ve buna aldanır, bununla fitneye düşerler, demişlerdir. Bu açıklama, Ebu Miclez ve Ebu Duhâ'dan rivayet edilmiştir. İbn Ebu Necîl ve bir çokları Mücâhid'den rivayetle burayı şöyle açıklar: Bizi, ne Firavun kavminin elleriyle ve ne de katından bir azâbla azâblan-dırma. Eğer böyle yaparsan, Firavun kavmi : Eğer hak üzere olsalardı, azaba dûçâr kalmaz ve biz onların üzerine musallat kılınmazdık, derler ve bizim yüzümüzden fitneye düşerler. Abdürrezzâk'm İbn Uyey-ne kanalıyla Mücâhid'den rivayetine göre; o, «Ey Rabbımız; bizi, o zâlimler güruhu ile sınama.» âyeti hakkında şu açıklamayı getirir*: Onları bizim üzerimize musallat kılıp, bizi onlarla sınama.

«Merhametinle, ihsanınla o hakkı inkâr eden, örtüp gizleyen o kâfirler güruhundan bizi kurtar.» Muhakkak ki biz, sana îmân ve tevekkül etmişizdir, dediler.[45]

87 — Mûsâ ve kardeşine de vahyettik ki: Mısır'da kavminiz için evler hazırlayın; evlerinizi namazgah edinin namaz kılın; ve mü'minlere müjdele.

Allah Teâlâ İsrâiloğullannı Firavun ve kavminden kurtarmasının sebebini ve İsrâiloğullannı onlardan nasıl kurtardığını zikrediyor. Allah Teâlâ, Hz. Mûsâ ve kardeşi Harun'a Mısır'da kavimleri için evler edinmelerini emretmişti. Müfessirler, «Evlerinizi namazgah edinin.» âyetinin anlamında ihtilâf etmişlerdir. Sevrî ve başkalarının Husayl kanalıyla... İbn Abbâs'tan rivayetlerine göre; o, «Evlerinizi namazgah edinin.» âyeti hakkında : Evlerini mescid haline getirmekle (evleri mescidler edinmekle) emrolundular, demiştir. Yine Sevrî'nin Mansûr' dan, onun da İbrahim'den rivayetine göre; o, «Evlerinizi namazgah edinin.» âyeti hakkında şöyle demiştir: Onlar korkuyorlardı da evlerinde namaz kılmakla emrolundular. Mücâhid, Ebu Mâlik, Rebî' İbn Enes, Dahhâk, Abdurrahmân İbn Zeyd İbn Eşlem ve babası Zeyd İbn Eşlem de böyle söylemişlerdir. En doğrusunu Allah bilir ama Firavun ve kavminin, onlara olan işkencesi artıp onları iyice sıkıştırdıklarında namazı çoğaltmakla emrolunmuşlardır. Nitekim Allah Teâlâ bir âyet-i kerîme'de: «Ey îmân edenler, sabır ve namazla Allah'tan yardım isteyin.» (Bakara, 153) buyurmuştur. Bir hadîste zikredildiğine göre; Allah Rasûlü (s.a.) herhangi bir sıkıntıya dûçâr kaldığında namaz kılardı. Hadîsi, Ebu Dâvûd tahrîc etmiştir. Yine bu sebepledir ki Allah Teâlâ bu âyet-i kerîme'de : «Evlerinizi namazgah edinin, namaz kılın; ve mü'minlere (sevâb ve yakın bir zaferi) müjdele.» buyurmuştur. Bu âyetin tefsirinde Avfî, İbn Abbâs'm şöyle dediğini nakleder : İsrâilo-ğulları Firavun'un kendilerini bir araya getiren (cemâatin toplandığı) kiliselerde öldürmesinden korktuklarında evlerini kıbleye doğru mescidler haline getirmek ve oralarda gizlice namaz kılmakla emrolundular. Katâde ve Dahhâk da böyle söylemiştir. «Evlerinizi namazgah edinin.» âyetini Saîd İbn Cübeyr : Birbirlerine karşı (mukabil) hale getirin, şeklinde açıklamıştır.[46]

88 — Mûsâ dedi ki: Rabbımız, doğrusu Sen Firavun'a ve erkânına bu dünya hayatında süsler ve mallar verdin

Rabbımız; Senin yolundan insanları saptırsınlar diye mi? Rabbımız; mallarını yok et, onların kalblerini sık. Çünkü onlar, elim azabı görmedikçe îmân etmezler.

89 — Allah : İkinizin de duası kabul olundu. İkiniz de doğru yolda devam edin ve sakın bilmezlerin yolunu tutmayın, buyurdu.

Allah Teâlâ burada Hz. Musa'nın, Firavun ve erkânına isyan, kibir, büyüklenme ve haksızlık ile sapıklıklarında, küfürlerinde, inâd ve inkârla devam edip hakkı kabul etmemekte direttikleri zaman nasıl beddua ettiğini haber veriyor. O, şöyle demişti: «Rabbımız, Firavun'a ve erkânına bu dünya hayatında süsler ve mallar verdin. Rabbımız; Senin yolundan insanları saptırsınlar diye mi? (Onların benimle gönderdiğine îmân etmeyeceklerini bildiğin halde, katından onların küfürlerini derece derece arttırmak üzere onlara bunları verdin.) Bu anlam, âyetteki kelimesinin ilk harfini fetha ile okuma halindedir. Allah Teâlâ başka bir âyette : «Onlardan bazılarını denemek için...» (Tâhâ, 131) buyurmuştur. Diğerleri ise, bu kelimenin ilk harfini zamme ile okumuşlardır. Buna göre anlam şöyle oluyor : «Onlara verdiğinle kullarından dilediklerin sapıtıp fitneye düşsün, senin saptırdığın kimseler onlara bu malları onları sevdiğin ve onlarla alâkalandığın için verdin sansınlar için.»

«Rabbımız, mallarını yok et.» âyet-i kerîme'sindeki kelimesini İbn Abbâs ve Mücâhid, «Helak et.» şeklinde anlamışlardır. Dahhâk, Ebu'l-ÂIiye ve Rebî' İbn Enes : Allah Teâlâ, onları (mallarını) eskiden oldukları şekil üzere nakışlı taşlar kılmıştır, derler. Katâde der ki: Bize ulaştığına göre; onların ekinleri, taşa dönüşmüştü. Mu-hammed İbn Kâ'b el-Kurazî burayı; Onlann şekerlerini taş haline getir, şeklinde açıklar.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize îsmâîl İbn Ebu Harisin... Muhammed tbn Kays'dan rivayetine göre; Muhammed İbn Kâ'b, Ömer îbn Abdül-azîz'e Yûnus sûresinden : «Mûsâ : Rabbımız, doğrusu Sen Firavun'a ve erkânına bu dünya hayatında süsler ve mallar verdin... Rabbımız, mallarını yok et.» âyetini sonuna kadar okumuştu. Ömer ona : Ey Ebu Hamza, yok etme, silme hangi şeydir? diye sordu. Muhammed İbn Kâ'b: Bütün mallan taşa dönüşmüş, dedi. Ömer İbn Abdülazîz kölesine : Bana bir kese getir, dedi de köle keseyi getirdi. Bir de baktılar ki içinde kesilmiş, taşa dönüşmüş, taş kesilmiş nohut ve yumurtalar var.

Allah Teâlâ buyurur ki: «Onların kalblerini sık. —İbn Abbâs'a göre; kalblerini mühürle.— Çünkü onlar, can yakıcı azabı görmedikçe îmân etmezler.») Hz. Mûsâ (a.s.), Firavun ve erkânına bu şekilde Allah için ve Allah'ın dini için öfkelenerek beddua etmiştir. Onun için iyice anlaşılmıştır ki onlarda hiç bir hayır yoktur ve onlardan bir hayır da gelecek değildir. Nitekim Hz. Nûh (a.s.) da beddua etmiş ve : «Rab-bım, kâfirlerden yeryüzünde yurt tutan hiç kimse bırakma. Çünkü Sen onları bırakırsan, kullarını yoldan çıkarırlar. Kötüden ve öz kâfirden başka da evlâd doğurmazlar.» (Nûh, 26-27) demişti. Bu sebepledir ki Allah Teâlâ, Hz. Mûsâ (a.s.) nın onlar hakkındaki bu bedduasını kabul buyurmuştur. Kardeşi Hârûn da bu duaya âmîn demişti. Bunun için Allah Teâlâ: «İkinizin de duası kabul olundu.» buyurmuştur. Ebu'1-Âli-ye, Ebu Salih, İkrime, Muhammed İbn Kâ'b el-Kurazî ve Rebî' îbn Enes derler ki: Mûsâ duâ etmiş ve Hârûn da âmîn demişti. Buranın anlamı şöyledir: Firavun ailesinin helaki hususunda ikinizin de dileğine icabet ettik.

İmâma uyanın Fâtiha'nın okunmasında âmîn demesi, onu okumuş olması mesabesindedir, diyenler bu âyeti delil getirirler. Zîrâ Mûsâ duâ etmiş, Hârûn da âmîn demiştir.

Allah Teâlâ buyurur ki: «İkinizin de duâası kabul olundu. Nasıl ki duanıza icabet olunmuşsa, siz de doğru yolda ve benim emrim üzere devam edin.» İbn Abbâs'tan rivayetle îbn Cüreyc âyetteki kelimesini: Emrime uyun, emrimi yerine getirin, şeklinde anlamışlardır ki; bu, istikâmet üzere olmaktır. İbn Cüreyc der ki: «Firavun'un bu bedduadan sonra kırk sene kaldığı (yaşadığı) söylenir. Muhammed îbn Ali İbn Hüseyin ise Firavun'un bu bedduadan sonra sâdece kırk gün yaşadığını söyler.[47]

90 — İsrâiloğullarını denizden geçirdik. Firavun ve askerleri haksızlık ve düşmanlıkla ardlanna düştüler. Firavun boğulacağı anda: İsrâiloğullarınm îmân ettiğinden başka tanrı olmadığına inandım. Artık ben de müslüman-lardanım, dedi.

91 — Şimdi mi inandın? Daha önce baş kaldırmış ve bozgunculardan olmuştun.

92 — Senden sonrakilere âyet olman için bu gün sâdece senin cesedini kurtaracağız, dedik. Doğrusu insanların çoğu âyetlerimizden gafildirler.

İsrâiloğullarının Denizi Geçişi

Allah Teâlâ Firavun ve ordusunu denizde nasıl boğduğunu haber veriyor. İsrâiloğulları Mısır'dan Hz. Mûsâ ile birlikte çıktıklarında söylendiğine göre, gençler dışında altı yüz bin muhârib imişler ve kıptîler-den birçok zînet eşyasını emânet olarak almış, onları da yanlarında çıkarmışlardı. Buna son derece öfkelenen Firavun, şehirlere toplayıcılar göndermiş ve ülkesinin her tarafından ordularını toplayıp getirmişler; Firavun büyük bir azamet ve korkutucu bir ordu içinde onların peşlerine düşmüştü. Zîrâ Allah Teâlâ, onlar hakkında murâd buyurduğunu mutlaka infaz edecekti. Memleketinin şâir yerlerinde devlet ve saltanatının uzandığı yerlerdeki herkes geri kalmayıp, orduya katıldı. Nihayet güneş doğarken İsrâiloğullarına yetiştiler. «İki topluluk karşı karşıya geldiğinde Musa'nın arkadaşları dediler ki: Gerçekten biz yakalandık.» (Şuarâ, 61). İsrâiloğulları deniz sahiline varıp Firavun peşlerinden yetiştiğinde, İki ordunun savaşmasından başka 'bir çâre kalmayınca; Mûsâ (a.s.) nın ashabı, içinde bulundukları durumdan nasıl kurtulacaklarını ısrarla sormaya başladılar. Hz. Mûsâ (a.s.) ise : «Buraya gelmekle emrolundum. Hayır, muhakkak ki Rabbım benimledir. Bana doğru yolu gösterecektir.» (Şuarâ, 62) diyordu. İş ne zaman da-ralsa, genişler, fehvasınca Allah Teâlâ Hz. Musa'ya asasını denize vurmasını emretti. Hz. Mûsâ asasını denize vurdu da deniz koca dağ gibi yarıldı. «Her parçası yüce bir dağ gibi oldu.» (Şuarâ, 63). Ve her bir İsrâiloğulları kolu için bir yol olmak üzere on iki yol haline geldi. Allah Teâlâ rüzgâra emretti de, rüzgâr yanlan yerlerin toprağını kuruttu. «Denizde onlara kuru bir yol aç. Batmaktan ve düşmanların yetişmesinden korkma, endîşe etme.» (Tana, 77). Yollar arasında her bir kavim diğerlerini görüp de helak olduklarını sanmasın için sular pencere şeklinde yarıldı. İsrâiloğullaıı denizi geçtiler. Onların sonuncuları da denizden çıkmıştı ki; Firavun ve ordusu, deniz sahiline ulaştı. Ordunun diğer sınıfları dışında Firavun'un etrafında yüz bin süvârî vardi. (Denizin yarılıp İsrâiloğullannın geçmesini) gördüğü zaman korktu, durdu ve geri dönmek istedi. Fakat heyhat! Artık kaçacak yer yoktu. Kader yerini buldu ve Hz. Musa'nın duasına icabet olundu. Cibril (a.s.) bir kısrak üzerinde geldi. Cibril'in kısrağı Firavun'un atının yanından geçip ona kişnedi. Cibril ilerleyip denize atıldı ve içine girdi. Firavun'un atı da onun peşinden ileri atılıp denize girdi. Kendine hâkim olamayan Firavun yiğitlendi de kumandanlarına cesur görünmeye çalıştı ve : İsrâiloğulları denize girip oradan geçmeye bizden daha lâyık değildirler, dedi. Sonuncularına varıncaya kadar hepsi birden ileri atıldı. Mikâîl ardlannda idi ve onlardan hiç birini bırakmayıp tamâmını önde yürüyenlere iltihâk ettirdi. Tamâmı deniz içinde toplanıp ilkleri oradan çıkmaya davranmca her şeye gücü yeten Allah Te-âlâ denize onların üzerine kapanmasını emretti. Deniz yüzerlerine kapandı da onlardan biri bile kurtulamadı. Dalgalar onları bir altına alıyor, bir yukarı fırlatıyordu. Dalgalar Firavun'un üstünde toplanıyordu. Nihayet sekerât-ı mevt kendini kapladığında bu durumdayken: aîsrâiloğullannm îmân ettiğinden başka tanrı olmadığına inandım. Artık ben de müslümanmı.» dedi. îmânın fayda vermeyeceği bir yerde îmân etti. «Baskınımızı görünce : Yalnız Allah'a inandık ve O'na ortak koştuğumuz şeyleri inkâr ettik, dediler. Ama Bizim baskınımızı görüp de öylece inanmaları kendilerine fayda vermedi. Bu, Allah'ın kanunudur. Ötedenberi kulları hakkında yürürlüktedir ve işte kâfirler burada hüsrana uğrayacaklar.» (Ğâfir, 84-85).

Firavun bu sözleri söylediğinde; Allah Teâlâ, ona cevaben şöyle buyurdu ; «Şimdi mi inandın? (Bu sözü şimdi mi söylüyorsun?) Halbuki daha önce (kendinle Allah arasındaki hususlarda Allah'a isyan etmiş) baş kaldırmış ve (yeryüzünde insanları saptıran) bozgunculardan olmuştun.», «Onları ateşe çağıran önderler kıldık. Kıyamet günü de yardım görmezler.» (Kasas, 41). Allah Teâlâ'nın Firavun hakkında naklettikleri bunlardır. Allah Teâlâ, Rasûlüne bunları gaybın sırları cümlesinden olarak hikâye buyurmuştur. İmâm Ahmed İbn Hanbel der ki: Bize Süleyman İbn Harb'ın... İbn Abbâs'tan rivayetine göre; Allah Rasûlü (a.s.) şöyle buyurmuştur : Firavun : «İsrâiloğuIIarınm îmân ettiğinden başka tanrı olmadığına inandım.» dediğinde Cibril bana dedi ki: Ey Muhammed, beni bir görecektin; denizin kara çamurundan almış, rahmet kendisine yetişir korkusuyla bunları Firavun'un ağzına dolduruyordum. Hadîsi Tirmizî; İbn Cerir ve İbn Ebu Hatim tefsirlerinde Hammâd İbn Seleme kanalıyla tahrîe etmişlerdir. Tirmizî, hadîsin hasen olduğunu söyler. Ebu Dâvûd et-Tayâlisî der ki : Bize Şu'be'nin... İbn Abbâs'tan rivayetine göre; Allah Rasûlü (a.s.) şöyle buyurmuştur : Cibril bana dedi ki: Beni bir göreydin; denizin kara çamurundan almış, rahmet kendine yetişiverir korkusuyla bunu Fira-vun'un ağzına dolduruyordum. Hadîsi Ebu îsâ et-Tirmizî ve İbn Cerîr de değişik bir şekli ile Şu'be'den rivayet etmişler; Tirmizî hadîsin ga-rîb, hasen, sahîh olduğunu söylemiştir. Hadîsin İbn Cerîr'deki bir rivayetinde Muhammed İbn Müsennâ kanalıyla... Atâ ve Adiyy'den, onlar da Saîd'den, Saîd ise İbn Abbâs'tan şeklinde bir isnâd zikredilir ki, buna göre Atâ ve Adiyy'den biri hadîsi merfû' olarak rivayet ederken, sanki öbürünün rivayeti merfû' değil gibidir. En doğrusunu Allah bilir. İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ebu Saîd el-Eşeec'in... İbn Abbâs'tan rivayetine göre; o, şöyle demiştir : Allah Teâlâ Firavun'u suda boğduğunda; o, parmağı ile işaret edip sesini yükselterek : «İsrâiloğullarınm îmân ettiğinden başka tanrı olmadığına inandım.» demişti. Cibril, onun hakkında Allah'ın rahmetinin öfkesini geçeceği korkusundan kanadıyla denizin kara çamurundan almaya ve bununla onun yüzünü sıvayıp örtmeye başlamıştı. Hadîsi İbn Cerîr de Süfyân İbn Vekî' kanalıyla Ebu Hâüd'den mevkuf olarak rivayet etmiştir. Bu husus Ebu Hü-reyre hadîsinde de rivayet edilmiş olup, bu hadîs şöyledir : İbn Cerîr'in îbn Humeyd kanalıyla... Ebu Hüreyre (r.a.) den rivayetine göre; Allah Rasûlü (a.s.) şöyle buyurmuştur : Cibril bana dedi ki: Ey Muhammed, beni bir görecektin; Allah'ın rahmeti kendisine erişecek de Firavun'u bağışlayacak korkusuyla ben onu suya daldırıyor ve ağzına çamur dolduruyordum. Hadîsin isnadında bulunan Kesîr îbn Zâzân hakkında İbn Maîn : Onu tanımıyorum, derken; Ebu Zür'a ve Ebu Hatim onun meçhul bir râvî olduğunu kaydetmişlerdir. Hadîsin isnadında bulunan diğer râvîler ise güvenilir kimselerdir. Bu hadîsi, seleften bir cemâat —Katâde, İbrahim et-Teymî ve Meymûn İbn Mihrân— mürsel olarak rivayet etmişlerdir. Dahhâk İbn Kays'dan nakledildiğine göre; o, bunu insanlara bir hutbesinde zikretmiştir. En doğrusunu Allah bilir.

Allah Teâlâ'nın : «Senden sonrakilere âyet olman için bugün sâdece senin cesedini kurtaracağız, dedik» âyeti hakkında İbn Abbâs ile seleften başkaları şunları anlatırlar: İsrâiloğullarmdan bazıları Fira-vun'un ölümünde şüphe ettiler. Allah Teâlâ da denize onun ruhsuz cesedini dışarı atmasını emretti. Üzerinde tanınan, bilinen zırhı vardı. Yüksek bir yere atılmıştı. Böylece îsrâiloğullan onun öldüğüne, helak olduğuna kesin olarak inanacaklardı. Bu sebepledir ki Allah Teâlâ : «Bugün sâdece senin cesedini kurtaracağım.» buyurmuştur. Yani seni

yüksek bir yere kaldıracağız. Âyette geçen kelimesini Mü-câhid : Senin cesedini kurtaracağız, şeklinde açıklarken; Hasan : İçinde ruh olmayan cismini kurtaracağız, açıklamasını getirir. Abdullah İbn Şeddâd ise : Tanısınlar ve kesin olarak inansınlar diye parçalanmamış, düzgün bir şekilde, demiştir. Ebu Sahr da : Zırhınla, açıklamasını getirmiştir. Daha önce de geçtiği üzere bu sözler arasında birbirine zıdlık yoktur. En doğrusunu Allah bilir.

Allah Teâlâ : «Senden sonrakilere âyet olman için...» buyurur ki, İsrâiloğullarına senin ölümün ve helakine, her canlının işinin Allah Te-âlâ'nın elinde olduğuna, öfkesi karşısında hiç bir şeyin kalmayacağına, her şeye gücü yeter olduğuna delil olması için... Bu sebepledir ki seleften bazıları burayı : (lilil». J> j^cj ) şeklinde okumuşlardır ki böylece anlam: Seni yaratanın bir âyeti olması için... Doğrusu insanların çoğu âyetlerimizden habersizdir, şeklinde olacaktır. Yani onlar, Bizim âyetlerimizden nasihat almaz ve onlardan ibret almazlar. Bu, Buhârî' nin de rivayet ettiği aşağıdaki hadîse göre aşûrâ günü olmuştur. Buhârî der ki: Bize Muhammed İbn Beşşâr'ın... İbn Abbâs'tan rivayetine göre; o, şöyle demiştir :

Hz. Peygamber (s.a.) Medine'ye teşrif buyurdu. Yahudiler âşûrâ günü oruç tutuyor ve : Bu gün Musa'nın Firavun'a gâlîb geldiği gündür, diyorlardı. Hz. Peygamber (s.a.) ashabına : Sizler Musa'ya onlardan daha lâyıksınız, (o gün) oruç tutunuz, buyurdu.[48]

İzahı

Şihâbüddîn el-Hafâcî; el-İnâye isimli eserinde der ki : Kişinin ümitsizlik ve ölüm halindeki îmânı kabul edilmez. Nitekim âyet-i kerime, buna serâhaten delâlet eder : «Bizim azabımızı gördükleri vakit, îmânları kendilerine fayda verecek değildir.» (Ğâfir, 85) Füsûs el-Hi-kem'de; Firavun'un îmânının sahih olduğu ve onun «İsrâiloğullarımn inandığından başka tanrı olmadığına inandım. Artık ben O'na teslim olanlardanım» sözünün Firavun'un Mûsâ Aleyhisselâm'a inandığı şeklinde yorumlanması nassa ve icmâa muhaliftir. Her ne kadar Ce-lâleddîn ed-Devvânî merhum âyetin zahirine kail olmuşsa da, ben ona âit bir risaleyi okumuş ve gerçekten hayret etmiştim. Nihayet Halebî merhumun Tarih'inde bu risalenin ona âid olmadığını, Muhammed İbn Hilâl en-Nahlî isimli bir adama âit olduğunu gördüm. Nitekim Kaz-vinî de, bu risaleyi reddetmiş ve onu kötülemiştir. Bu, hiç bilinmeyen bir adamın meşhur olmak için Mekke'ye geldiğinde zemzem kuyusunu kirletmesi gibidir. Muhalefet et, tanınırsın, sözünde olduğu gibi. İbn Hacer merhumun fetvaları arasında, fakîhlerimizden bir kısmının; Firavun'un îmân ettiğini söyleyenleri kâfir saydıkları bildirilmektedir. Bunun için de onun sözündeki Firavun'dan maksad, nefs-i em-mâredir, denilmiştir. Bütün bunlar hiç gereği olmayan şeylerdir. Ben derim ki: Şeyhimiz Attâr merhum Muhyiddîn'e itiraz edenlerin itirazını red konusunda Feth el-Mübîn isimli kitap yazmış ve bu konuda şöyle demiştir. Bu arif kişiye nisbet edilen Firavun'un îmân edip kurtulduğu sözünün sıhhatinin butlanı konusunda bir hatime. Sonra şöyle devam eder. İyi bilinsin ki: İlim ehli arasında Muhyiddîn hazretlerinin, Firavun'un îmân edip kurtulduğunu söylediğine dâir şayi' olan rivayet gerçekte böyle değildir. Nitekim ondan aktarılan bölümlerde bu görülecektir. Evet o, Firavun'un îmân ettiği ve Kur'an âyetlerinden alarak onun kurtulup kurtulmadığı konusunda söz etmiştir. Ancak bu mücerred bir söz ediştir. Yoksa başka bir şey değildir ve kesinlikle Firavun'un îmân ettiği konusunda söz söylememiştir. Muhyiddîn Firavun'un kurtuluşu ve îmânı meselesini kendisine göre iki esâsa dayandırmıştır ki, bu esâslarda bilginlerin meşhurlarından büyük bir topluluk da ona muvafakat etmişlerdir. Bu iki esâs şunlardır :

Birinci esâs : Ümitsizlik halindeki îmânın hakikati beyânındadır. Muhyiddîn İbn el-Arabî'nin ve bilginlerden büyük bir topluluğun yanında; ümitsizlik îmânı, azabı görme anındaki inanmadır. Ölmekten başka durumu olmayan kişinin hali gibi. Bu durumda îmân fayda vermez. İlim ehli arasında bu konu üzerinde ittifak vardır. Bazıları da demişlerdir ki: Ümitsizlik îmâna; dünyevî veya uhrevî azabın görüldüğü andaki îmândır. Bu iki halden herhangi birisinde îmân fayda vermez. Bu arif kişinin ve bir topluluğun kanâatma göre; dünyevî azabı görmek îmânın sıhhatini engellemez. Her ne kadar dünyada helak olmayı gerektirirse de. Çünkü bu azabı gören kişinin dünyada helak olacağı kesindir. Ancak îmân ederse âhiret azabından kurtulabilir. Sadece Yûnus peygamberin kavmi bunun müstesnâsıdır. Çünkü Allah Teâlâ, onları dünyevî helakten de kurtarmıştır.

İkinci esâs : Üzerine azâb hak olmuş kimse îmân lafzını inanmak kasdıyla söyleyemez. Söyleyecek olursa da inanmak kasdı gütmez. Binâenaleyh Allah'ın onu yalanlaması gerekir. Hattâ onun dilinden konuyu anlatırken bile, yalan olduğunu belirtmesi îcâb eder. Nitekim Allah Teâlâ, onlar şeytânlarıyla başbaşa kaldıklarında; biz sizinle beraberiz dediler, buyuruyor. (Bakara, 14) Ve yine; bedeviler inandık, dediler. De ki; inanmadınız. (Hucurât, 14) Yani Allah Teâlâ, bu iddialarında onları yalanlamîştır. İşte bu esâs Allah Teâlâ'nın : «Üzerlerine Rabbı'nın sözü hak olanlar inanmazlar. Onlara her türlü âyet gelse bile. Elem verici azabı görünceye kadar îmân etmezler.» (Yûnus, 96-97) kavlinin mealidir. Buradaki hattâ edatı, gaye içindir. Allah Teâlâ onların îmânını, elîm azabı gördükleri son ana bırakmaktadır. Bu da uhrevî andır, başka değil. Çünkü âhiret azabı elîm olarak nitelendirilir. Bundan önce îmân ettikleri iddiasını Allah Teâlâ reddetmektedir. Öyleyse âhiretten önce inanmalarının vukuu kasıdlı olur. Bu ise âyetin nassıyla imkânsızdır.

Bu iki esâsı belirttikten sonra derin âlimin Firavun konusunda Fütuhat el-Mekkiye ve Füsûs isimli eserlerinde söylediklerine dönelim : Fütûhât'ta cehennem ehlinin tabakalarını zikrederken der ki: Firavun, cehennem ehlindendir. Nitekim bu bahiste; Firavun ve benzerleri gibi, der. Ona ve benzerlerine cehennemde ebediyyen kalacakları özel bir kat ayırır. Ve yine şu hadîsi zikrederken Fütûhat'ın bir başka yerinde Firavun'un küfrüne işaret eder : Hadîs şudur : Senden sana sığınırım. Der ki: Rasûlullah (s.a.), Firavun'un üzerinde bulunduğu ittihâd makamından Allah'a sığınmıştır. Nitekim Firavun; ben sizin en yüce Rabbmızım, demişti. Bu işaretlere göre herkesin olduğu gibi Muhyiddîn İbn el-Arabî'nin yanında da Firavun kâfirdir. Bu konuda bir problem yoktur. Ve sözün uzatılmasına da gerek yoktur. Geriye delil bakımından Firavun'un kurtulup îmân ettiğiyle ilgili söz kalıyor. Bu, mücerred olarak onun küfrüne kânı' olanlarla yapılmış bir tartışmadır. Ancak bu konuda kesinlik yoktur. Çünkü Kur'an'dan alınan delil bunun hilafını gösteriyor. Allah Teâlâ buyuruyor ki: «Boğulacağı zaman; inandım, dedi.» Firavun burada üç kerre îmândan söz ediyor. İkisi Allah'ın huzurunda son anında söylenmiştir. Diğeri de Musa'ya îmândır.

Sonra şeyhimiz merhum dedi ki: Fütuhat da bu hususta özet olarak şöyle denilir : Firavun'un îmânı, .ümitsizlik anındaki îmân değildi. Bu ne onun mezhebine göre, ne ona uyanların mezhebine göre, ne de başkalarının mezhebine göredir. Birincisine gelince; onun îmânı, dünyevî azabı gördüğü andaki îmânıdır. Ölüm anındaki îmân değildir. Dünyevî azabın görüldüğü andaki îmân, ümitsizlik îmânı sayılmaz. Hem onun yanında hem de başka herkesin yanında böyledir. İkincisine gelince; Firavun'un sözü, dünyevî hayattan ümit kestiği anda olmamıştır. Çünkü o, Musa'ya ve onunla beraber kavminin inandığı şeylere inanan kimsenin mü'minler için açılmış olan yola iştirak anlamına geldiğini bilmektedir. Binâenaleyh îmânda onlara iştirak etmiştir. Onun zannına veya yakînine göre mü'minler için özel olan bu durum kendisinin gözüne görülmüştü. O bu durumda olan kimsenin muhakkak dünyevî helake düşeceği konusunda Allah'ın mevcûd olan kanununu bilmemiştir. Dünyada helak olmak ise, âhirette kur-tulmamaya delâlet etmez. Bu da açıktır. Öyleyse Firavun'un îmânı, her iki görüşe göre de yeis halindeki îmân değildir. Birincisi yakîn ile, ikincisi ortaya çıkan zahir iledir. Öyleyse kesin olarak kurtulduğundan ümitvar olmak da mümkün değildir, çünkü iştirak umûmîdir. Bu arifin mezhebi kendisine hâs olup ilâhî rahmetin genişliğine dayanmakta ve âyetlerin zahirini almaktan kaynaklanmaktadır.(...) İbn el-Arabi'nin; Firavun'un îmânı ve kurtuluşu konusundaki bahsini kesin bir ifâde olarak kullanmayıp Kur'an'ın zahirine dayandırdığı açıktır.[49]

93 — Biz İsrâiloğullarını güzel bir yere yerleştirmiştik. Onlara tertemiz şeylerden rızıklar verdik. Kendilerine ilim gelinceye kadar hiç ihtilâfa düşmediler. Şüphesiz Rabbm, kıyamet günü aralarındaki ihtilâflar hakkında hükmünü verecektir.

Allah Teâlâ, İsrâiloğullanna dinî ve dünyevî nimetler bahşettiğini ve onları «Güzel bir yere» yerleştirdiğini haber veriyor. Allah Teâlâ' nın onları yerleştirdiği güzel yerler Beyt-i Makdîs ve çevresi ile civarındaki Mısır ve Şam ülkeleridir. Allah Teâlâ, Firavun ve ordusunu helak ettiğinde; Musevî devleti Mısır ülkelerine tamamen hâkim oldu. Nitekim Allah Teâlâ başka âyetlerde şöyle buyurur : «Hor görülmüş o kavmi de, bereketlendirdiğimiz yerin doğularına ve batılarına mîrâsçı kıldık. Rabbmın isrâiloğullanna vuku bulan güzel sözü de sabretmelerinden dolayı yerini buldu. Firavun'un da, kavminin de yapmakta ve yükselmekte oldukları şeyleri harâb ettik.» (A'râf, 137), «Fakat Biz onları bahçelerden ve pınarbaşlanndan çıkardık. Hazînelerden ve şerefli makamlardan. Böylece onlara İsrâiloğullarını mîrâsçı kıldık. Güneş üzerlerine doğarken onları izlediler.» (Şuarâ, 57-60). Fakat İsrâ-iloğulları, Hz. Mûsâ (a.s.) ile beraber Beyt-i Makdîs ülkesine doğru yola devam ettiler. Orası Halîl (a.s.) in ülkesiydi. Hz. Mûsâ, yanındakiIerle birlikte Beyt-i Makdîs'e doğru yola devam etti. Orada Amâlika'-dan bir topluluk vardı. İsrâiloğulları, onlarla savaşmaktan korktular da, Allah Teâlâ onları kırk sene Tîh'de vatansız ve darmadağınık bir halde bıraktı. Orada önce Hârûn, sonra Mûsâ (a.s.) vefat ettiler. İsrâ-iloğulları, Hârûn ve Musa'dan sonra Yûşâ İbn Nûn ile beraber Tîh'den çıktılar ve Allah Teâlâ onlara Beyt-i Makdîs'in fethini nasîb etti. Buh-tunnasr onlardan burayı alıncaya kadar oraya hâkim oldular. Bir süre Buhtunnasr işgalinden sonra bu ülke tekrar onların eline geçti. Sonra Yunan kralları burayı ele geçirdiler. Uzun bir süre Yunan'lılann elinde kaldı. Bu sırada Allah Teâlâ, Hz. îsâ İbn Meryem (a.s.) i peygamber olarak gönderdi. Yahudiler —Allah onları kahretsin— îsâ (a.s.) ya karşı düşmanlıklarında Yunan krallarından yardım istediler. Bu sırada Beyt-i Makdîs, Yunan krallarının hükümranlığı altındaydı. Hz. îsâ'yı bu krallara gammazladılar, ve onun tebeayı kendilerine karşı kışkırttığını söylediler. Yunan kralı, Hz. îsâ'yı yakalamak üzere adamlar gönderdi de Allah Teâlâ onu kendi katına kaldırdı. Allah'ın dilemesi ve kaderi ile, Havarilerden birisi onlara îsâ gibi gösterildi de onu yakalayıp haça gerdiler ve haça gerdiklerinin îsâ olduğuna inandılar. «Kesin olarak onu öldürmediler ve asmadılar. Bilakis Allah, onu kendi katma yükseltmiştir. Allah Azîz'dir, Hakîm'dir.» (Nisa, 157-158). Me-sîh (a.s.) den yaklaşık üç yüz sene sonra Yunan krallarından birisi olan Konstantin hıristiyan dinine girdi. Bundan önce de bir filozof idi. Hıristiyanlık dinine girmesinin takvasından olduğu söylenir. Bir söylentiye göre ise, bu dini bozmak üzere hıristiyanlığa girmiştir. Onlardan (Yunanlılardan) piskoposlar onun için kanunlar, bir şeriat ve sonradan uydurdukları bid'atlar koydular. Konstantin, onlar için büyüklü küçüklü kiliseler, manastırlar, heykeller, ma'bed ve ibâdet yerleri inşâ ettirdi. İşte bu zamanda Hıristiyanlık dini yayıldı, içindeki tebdîlât, tağyîrât, tahrîb, yalan ve Mesîh dinine muhalif şeylerle birlikte şöhret buldu. Gayet az bir ruhban grubu dışmda gerçek Mesîh dini üzere kimse kalmadı. Onlar da kendileri için çöllerde, boş ve ıssız yerlerde manastırlar edindiler. Hıristiyanlar Şam, Cezire ve Rûm ülkelerini ele geçirdiler. Yukarda anılan kral; Konstantiniyye şehrini, Kumâme ve Beyt Lahm'i, Beyt-i Makdîs, Busrâ ve başkaları olmak üzere Havran şehirlerinin kiliselerini sağlam, büyük binalarını inşâ ettirdi. O zamandan başlayarak haça ibâdet ettiler, doğuya doğru namaz kıldılar, kiliselerini resimlediler, domuz etini helâl kıldılar, dinlerinin usûl ve fürû'unda bunlara benzer başka şeyler ihdas ettiler. Büyük emânet diye isimlendirdikleri küçük emâneti koydular. Onun için kanunlar tas-nîf ettiler. Bunu anlatmak oldukça uzun sürer. Nihayet onların devlet ve galebesi, sahabe —Allah onlardan razı olsun— bu ülkeleri alıncaya kadar devam etti. Beyt-i Makdîs'in fethi, mü'minlerin emîri Ömer İbn Hattâb (r.a.) eliyle olmuştur. Hamd ve minnet Allah'adır.

Allah Teâlâ buyurur ki: «Onları tertemiz, faydalı, tabiat ve şeriatça temiz, helâl nimetlerle besledik. Kendilerine ilim gelinceye kadar ihtilâfa düşmediler.» Onlar, meseleler hakkında ancak kendilerine ilim geldikten sonra ihtilâfa düşmüşlerdir. Halbuki ihtilâfa düşmemeleri gerekirdi. Zîrâ Allah Teâlâ, onlara bütün meseleleri beyân buyurmuş ve her türlü karışıklığı onlardan izâle etmiştir. Bir hadîste şöyle buyu-rulur : Yahudiler yetmiş bir fırka üzere ihtilâfa düştüler. Hıristiyanlar yetmiş iki fırkaya bölündüler. Bu ümmet ise yetmiş üç fırkaya bölünecektir. Onlardan bir tanesi cennette, yetmiş ikisi cehennemdedir. Onlar kimdir ey Allah'ın elçisi? diye soruldu da şöyle buyurdu : Benim ve ashabımın durumunda olanlar. Hadisi bu lafızla Hâkim, Müs-tedrek'inde rivayet etmiştir. Hadis Sünen ve Müsned'lerde mevcûddur. Bu konuyla ilgili olarak Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur : «Şüphesiz Rabbın, kıyamet günü aralarındaki ihtilâflar hakkında hükmünü verecektir.»[50]

94 — Sana indirdiklerimizden şüphe ediyorsan, senden önce indirdiğimiz kitabları okuyanlara sor. Andolsun ki, sana Rabbından hak gelmiştir. Sakın şüpheye düşenlerden olma.

95 — Sakın Allah'ın âyetlerini yalan sayanlardan olma, yoksa hüsrana uğrayanlardan olursun.

96 — Doğrusu, üzerlerine Rabbının sözü hak olanlar inanmazlar.

97 — Onlara her türlü âyet gelse bile. Elem verici azabı görünceye kadar.

Onlara Ne Kadar Mucize Gelse İnanmazlar

Katâde İbn Diâme der ki: Bize ulaştığına göre Allah Rasûlü (s.a.): Şüphe etmiyorum ve sormuyorum, buyurmuştur. İbn Abbâs, Saîd İbn Cübeyr ve Hasan el-Basrî de böyle söylemişlerdir. Bunda ümmet için sağlamlaştırma ve peygamberlerinin (s.a.) sıfatlarını kitab ehlinin ellerinde bulunan geçmiş kitablarda mevcûd olduğunu onlara bildirmek gayesi güdülmektedir. Nitekim Allah Teâlâ, başka bir âyette şöyle buyurur : «Onlar ki; yanlarındaki Tevrat'ta ve İncil'de yazılı bulacakları; okuma-yazma bilmeyen ve nebî olan Rasûle tâbi olurlar...» (A'râf, 157). Sonra onu kitablarında oğullarını bildikleri gibi bilmelerine rağmen durumu karıştırıyor, tahrif ediyor, değiştiriyor ve aleyhlerine delil konduğu halde îmân etmiyorlar. Bu sebepledir ki Allah Teâlâ : «Doğrusu, üzerlerine Rabbınm sözü hak olanlar inanmazlar. Onlara her türlü âyet gelse bile. Elem verici azabı görünceye kadar.» buyurmuştur. Onlar, kendilerine fayda verecek bir îmânla îmân etmezler. Bilakis onların îmânları, kişiye îmânının fayda vermediği bir Samandadır. Bu sebepledir ki Mûsâ (a.s.), Firavun ve taraftarlarına (kavminin ileri gelenlerine) beddua ettiğinde şöyle demişti: «Rabbımız, mallarını yok et, onların kalblerini sık. Çünkü onlar elim azabı görmedikçe îmân etmezler.» Allah Teâlâ diğer bir âyette de şöyle buyurur: «Eğer Biz, onlara gerçekten melekleri indirseydik, ölüler kendileriyle konuşsaydı ve her şeyi karşılarına toplasaydık, Allah dilemedikçe onlar yine de inanacak değillerdi. Fakat onların çoğu bilmediler.» (En'âm, 111).[51]

98 — îmân edip îmânı kendisine fayda sağlayan bir kasaba olsaydı ya? Yûnus'un kavmi müstesna. Onlar, îmân ettikleri zaman üzerlerinden bu dünya hayatında rüsvâylık azabını kaldırdık, bir zamana kadar da kendilerini faydalandırdık.

Allah Teâlâ buyurur ki: Kendilerine peygamberler gönderdiğimiz geçmiş ümmetlerden bir kasaba bütünüyle îmân etmiş olsalardı ya. Bilakis ey Muhammed, senden önce hiç bir peygamber göndermemişizdir ki kavmi veya kavminin çoğunluğu onu yalanlamış olmasın. Allah Teâlâ başka âyetlerde de şöyle buyurur : «Yazık şu kullara ki kendilerine bir peygamber gelmeyedursun, onu hemen alaya alırlardı.» (Yâ-sîn, 30), «İşte böyle. Onlardan öncekilere de herhangi bir peygamber geldiğinde sâdece «büyücüdür» veya «delidir.» dediler.» (Zâriyât, 52). «Senden önce de herhangi bir kasabaya bir uyarıcı gönderdiğimiz vakit, o kasabanın varlıklıları sâdece dediler ki: Doğrusu biz, babalarımızı bir din üzerinde bulduk ve onların izlerinde gitmekteyiz.» (Zuhruf, 23). Sahîh bir hadîste şöyle buyurulur. Peygamberler bana arzolundu. Bir peygamber geçiyor, yanında insanlardan bir cemâat var, bir peygamberin yanında bii adam var, bir peygamber yanında iki kişi var, bir peygamber yanında kimse yok. Sonra Allah Rasûlü, Mûsâ (a.s.) ya tâbi olanların çokluğunu, daha sonra da ümmetinin çokluğunu zikretmiştir ki; onlar, doğu ve batıyı kapatacak (dolduracak) bir çoklukta imişler.

Buradan maksad şudur : Geçmiş kasabalardan Yûnus'un kavmi dışında bütünüyle peygamberlerine îmân etmiş bir kasaba yoktur. Yûnus'un kavmi, Nînevâ halkıdır; Onların îmânı, peygamberlerinin sakındırdığı azabın kendilerine ulaşması korkusundandı. Ancak bu azâ-bm sebeplerini (alâmetlerini) gördükten ve peygamberi aralarından çıkıp gittikten sonra îmân etmiştiler. Peygamberleri aralarından çıkıp azabın alâmetlerini gördüklerinde Allah'a duâ ettiler, O'ndan imdâd dilediler, huzurunda yalvardılar, alçaldılar, çocuklarım, hayvanlarını hazır ettiler ve Allah Teâlâ'dan peygamberlerinin kendilerini sakındırdığı azabı üzerlerinden kaldırmasını dilediler. İşte o zaman Allah Te-âlâ, onlara rahmet buyurup azabı onlardan açtı ve te'hîr etti. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır: «Yûnus'un kavmi müstesna. Onlar îmân ettikleri zaman; üzerlerinden bu dünya hayatında rüsvâylık azabını kaldırdık, bir zamana kadar da kendilerini faydalandırdık.»

Onlardan dünya azâbıyla beraber âhiret azabı da kaldırıldı mı, yoksa sâdece dünya azabı mı kaldırıldı? Bu hususta müfessirler iki görüş ileri sürerler. Birincisine göre bu, sâdece dünya hayatmdadır. Nitekim âyette bu şekilde kayıdlanmıştır. İkinci görüş ise Allah Teâlâ' nın : «Ve onu yüz bin veya daha fazlasına peygamber olarak gönderdik. Nihayet ona inandılar. Biz de onları bir süreye kadar geçindirdik.» (Saffât, 147-148). âyetinin de delâleti ile hem dünyada ve hem de âhiret hayatında onlardan azâb kaldırılmıştır. Zîrâ Allah Teâlâ, bu âyette onlar için îmân kelimesini kullanmıştır. îmân ise âhiret azabından kurtarıcıdır. Bu, açıktır. En doğrusunu Allah bilir.

Bu âyetin tefsirinde Katâde der ki: Önce küfredip de azâb geldiğinde îmân edip, îmân kendisine fayda verip bırakılan Yûnus kavmi dışında hiç bir kasaba yoktur. Onlar, peygamberlerini kaybedip de azabın kendilerine yaklaştığım zannettiklerinde, Allah Teâlâ onların kalblerine tevbe ilham etti. Kıldan elbiseler giydiler, her bir hayvanı yavrusundan ayırdılar, sonra da tâm kırk gece Allah'a yüksek sesle yalvarıp yakardılar. Allah Teâlâ onların kalblerindeki sadâkati, tevbeyi ve geçmiş davranışlarından pişmanlığı bilip, azâb üzerlerine sarkıtıldıktan sonra onlardan azabı kaldırdı. Katâde der ki: Anlatıldığına göre Yûnus'un kavmi, Musul ülkesindeki Ninevâ'da idi. Bu açıklama; İbn Mes'ûd, Mücâhid, Saîd îbn Cübeyr ve seleften bir çoklarından rivayet edilmiştir. (...)

Ebu İmrân'm Ebu Celd (Ceylân İbn Ebu Ferve el-Esedî) den rivayetine göre; o, şöyle demiştir: Azâb onlara inip de başkalarının üzerinde kapkara gece parçaları gibi dolaşmaya başlayınca, âlimlerinden birisine gittiler ve : Bize bir duâ öğret de onunla duâ edelim; olur ki Allah Teâlâ bizden azabı kaldırır, dediler de onlara : Hiç bir dirinin olmadığı zamandaki diri, ey ölüleri dirilten, senden başka tanrı yok, deyiniz, dedi ve azâb onlardan kaldırıldı. Kıssanın tamâmı mufassal olarak inşâallah Sâffât sûresinde gelecektir.[52]

99 — Eğer Rabbm dileseydi, yeryüzündeki insanların hepsi îmân ederdi. Öyleyse sen mi insanları mü'min olmaları için zorlayacaksın?

100 — Allah'ın izni olmadan hiç kimse îmân edemez. Ve o, pisliği akledemeyenlerin üzerine kılar.

Allah Teâlâ buyurur ki: Ey Muhammed, eğer Rabbm dileseydi, yeryüzündeki insanların hepsi îmân ederdi. Şayet Rabbm yeryüzü halkının bütününe senin getirdiğine îmâna izin vermiş 'olsaydı, onların hepsi îmân ederdi. Fakat yaptıklarında hikmet Allah'ındır. Nitekim başka âyetlerde şöyle buyurur : «Rabbm dileseydi, bütün insanları tek bir ümmet yapardı. Onlar ise hâlâ ayrılıktadırlar. Esasen onları bunun için yaratmıştır. Rabbınm rahmet ettikleri müstesnadır. Bununla beraber Rabbının şu sözü de tamamen yerine gelmiştir: Şüphesiz ki, Ben cehennemi hep insan ve cin ile dolduracağım.» (Hûd, 118-119), «İnananlar hâlâ anlamadılar mı ki; Allah dileseydi bütün insanları doğru yola eriştirirdi.» (Ra'd, 31). Bu sebepledir ki burada da şöyle buyurmaktadır : ((Öyleyse sen mi insanları mü'min olmalarına zorlayaçaksın?» Bu senin* üzerine vazife değildir ve sana da havale edilmemiştir. Muhakkak ki, Allah dilediğini saptırır, dilediğini de hidâyete erdirir. Öyleyse onlara üzülerek kendini harâb etme.» (Fâtır, 8), «Onları hidâyete erdirmek sana düşmez. Allah dilediğini hidâyete erdirir.» (Bakara, 272), «Mü'min olmuyorlar diye nerede ise kendini mahvedeceksin.» (Şuarâ, 3), «Muhakkak ki sen, her sevdiğini hidâyete erdiremezsin.» (Kasas, 56), «Senin vazifen sâdece tebliğ etmektir. Hesâb gör-mekse Bize düşer.» (Ra'd, 40), «Sen öğüt ver, çünkü sen ancak bir öğütçüsün. Onlara zor kullanıcı değilsin.» (Gâşiye, 21-22). Bu ve benzeri âyetler Allah Teâlâ'nın dilediğini işleyen, dilediğine hidâyet bahşeden, dilediğini de ilmi, hikmeti ve adaleti gereği sapıklıkta bırakan olduğuna delâlet eder. Bu sebepledir ki burada şöyle buyurur : «Allah'ın izni olmadan hiç kimse îmân edemez. Ve O, pisliği akledemeyenlerin üzerine kılar.» Allah'ın hikmet ve delillerini anlamayanlara kötülük, fe-sâd ve sapıklık verir. Hidâyete erdirdiğini hidâyete erdirmesinde ve saptırdığını da sapıklığa düşürmesinde O mutlak adalet sahibidir.[53]

101 — De ki : Göklerde ve yerde neler var, bir bakın. Fakat bunca âyetler ve uyarılar inanmayanlar güruhuna fayda vermez.

102 — Kendilerinden önce geçenlerin başlarına gelen olaylardan başka bir şey mi bekliyorlar? De ki : Bekleyin, ben de sizinle beraber beklemekteyim.

103 — Sonra Biz, peygamberlerimizi ve îmân edenleri kurtarırız. Böylece üstümüze bir hak oldu : Mü'minleri kurtaracağız.

Göklere ve Yere Bakın

Allah Teâlâ kullarına; nimetleri, göklerde ve yerde yaratmış oldu-duğu akıl sahipleri için son derece açık ve parlak âyetleri üzerinde düşünmelerini öğütlüyor. Hele bir bakıp düşünsünler. Göklerde sabit nurlu yıldızları, seyyareleri, güneşi ve ayı, geceyi ve gündüzü yaratmış. Birbirlerinin peşinden geliyor, birbirlerini ta'kîb ediyor, biri diğerine girdiriliyor da biri uzarken diğeri kısalıyor, sonra uzayan kısalı-yor, diğeri uzuyor. Gök yükseltilip genişletilmiş, onda güzellikler ve zî-netler var. Allah Teâlâ ondan yağmur indiriyor da ölümünden sonra yeryüzünü onunla diriltiyor, onda envâı çeşit meyveler, ekinler, çiçekler ve sınıf sınıf bitkiler çıkarıyor. Onda şekilleri, renkleri ve faydaları muhtelif hayvanlar yaratmış. Onda dağlar, ovalar, çöller, ma'mûr ve harâb yerler kılmış, denizde şaşılacak şeyler ve dalgalar var. Bununla birlikte o, üzerinde yola çıkanlara müsahhar kılınmış gemilerini taşıyor ve gemileri, her şeye gücü yetenin müsahhar kılmasıyla yumuşakça yürütüyor. O'ndan başka ilâh ve O'nun dışında Rabb yoktur.

Allah Teâlâ : «Fakat bunca âyetler ve uyarılar inanmayanlar güruhuna fayda vermez.» buyurur. Gökteki ve yerdeki âyetler, doğruluğuna delâlet eden bürhân, hüccet ve âyetlerle gelen peygamberlere îmân etmeyen bir kavme ne fayda getirecek? Allah Teâlâ başka bir âyette şöyle buyurur : «Doğrusu, üzerlerine Rabbının sözü hak olanlar inanmazlar. Onlara her türlü âyet gelse bile, elem verici azabı görünceye kadar.» (Yûnus, 96-97).

Allah Teâlâ buyurur ki: «Kendilerinden önce geçenlerin başlarına gelen olaylardan başka bir şey mi bekliyorlar?» Ey Muhammed, şu seni yalanlayanlar kendilerinden önce geçenlerden peygamberlerini yalanlayan ümmetlerin Allah tarafından başlarına getirilen azâb ve musibetler gibisini mi bekliyorlar? Bekleyin, ben de sizinle beraber beklemekteyim, de. Nihayet Biz, peygamberleri yalanlayanları helak eder, peygamberlerimizi ve îmân edenleri selâmete erdiririz. Böylece mü'-minleri üstümüze bir hak olarak kurtaracağız. Bu öyle bir haktır ki Allah Teâlâ yüce nefsine bunu yine kendisi vâcib kılmıştır. Nitekim başka bir âyette şöyle buyurur: «Rabbınız rahmeti kendi üzerine yazdı.» (En'âm, 54). Buharı ve Müslim'de Allah Rasûlü (s.a.) nden rivayet edildiğine göre; o, şöyle buyurmuştur -

Muhakkak ki Allah Teâlâ yaratmayı bitirdiğinde katında, Arş'ın üzerine : «Şüphesiz rahmetim öfkeme üstün gelmiştir,» yazdı.[54]

104 — De ki .- Ey insanlar, benim dinimden şüphede iseniz, ben Allah'tan başka taptıklarınıza tapmam. Ancak, sizi öldürecek olan Allah'a kulluk ederim. Ben, mü'min-lerden olmakla emrolundum.

105 — Ve : Yüzünü tevhîd dinine döndür, sakın müşriklerden olma.

106 — Allah'ı bırakıp da sana ne fayda, ne de zarar getiremeyecek olan şeylere tapma. Eğer böyle yapacak olursan; şüphesiz zâlimlerden olursun.

107 — Allah sana bir sıkıntı verirse; onu yine ancak Allah giderir. Sana bir iyilik dilediği takdirde; onun lutfu-nu geri çevirecek de yoktur. O, bunu kullarından dilediğine verir. O, Gafur'dur, Rahîm'dir.

Allah Teâlâ, elçisi Muhammed (s.a.) e hitaben şöyle buyurur: De ki: Ey insanlar, Allah'ın bana vahyetmiş olduğu, size getirdiğim hanîf dinin sıhhatmdan şüphede iseniz, işte ben Allah'tan başka taptıklarınıza tapmam. Fakat ben, tek ve ortağı olmayan Allah'a ibâdet eder, taparım. O, sizi nasıl diriltmişse öldürecek olandır. Sonra dönüşünüz O'nadır. Eğer Allah'tan başka tapındığınız ilâhlarınız gerçek ise, işte ben onlara tapmıyorum. Çağırın onları da bana zarar versinler bakalım. Muhakkak ki onlar ne fayda, ne de zarar veremezler. Zarar ve fayda ancak tek ve ortağı olmayan Allah'ın elindedir. Ben mü'minlerden olmakla emrolundum.

Allah Teâlâ buyurur ki: «Yüzünü tevhîd dinine döndür, sakın müşriklerden olma.» Sâdece tek olan Allah'a bir muvahhid olarak ibâdet et. Şirkten ayrıl, yüzçevir. Hanîf; şirkten ayrılan, yüzçevirendir. Bu sebepledir ki Allah Teâlâ: «Sakın müşriklerden olma.» buyurmuştur. (...)

Allah Teâlâ'nın : «Allah sana bir sıkıntı verirse; onu yine ancak Allah giderir...» âyeti hayrın, şerrin, fayda ve zararın ancak ve yegâne Allah'a âit olduğunu beyân eder. Bu hususta hiç kimse O'na ortak değildir. Tek ve ortağı olmaksızın ibâdete müstehak olan O'dur.

Hafız İbn Asâkir, Safvân İbn Süleym (veya Selîm) in hal terceme-sinde Abdullah İbn Vehb kanalıyla... Enes İbn Mâlik'den rivayet ediyor ki Allah Rasûlü (s.a.) şöyle buyurmuştur : Bütün ömrünüz boyunca hayır isteyiniz. Allah'ın rahmetinin esintilerine göğsünüzü açınız. Muhakkak ki Allah'ın rahmetinin esintileri vardır. Kullarından dilediğine onu isabet ettirir. Ayıplarınızı örtmesini ve korkularınızdan emîn kılmasını da O'ndan isteyiniz. Bu hadîsin bir benzerini İbn Asâkir, Leys kanalıyla... Ebu Hüreyre'den meriu' olarak da rivayet etmiştir. Allah Teâlâ buyurur ki: «O, hangi günâhtan olursa olsun, şirkten bile olsa kendine tevbe eden, kendisine tevekkül edenin tevbesini kabul buyurur.' O, Gafûr'dur, Rahîm'dir.[55]

108 — De ki : Ey insanlar; size Rabbmızdan hak gelmiştir. Artık kim hidâyeti kabul ederse; o, ancak kendi faydası için hidâyete ermiş, kim de saparsa; kendi zararına sapmış olur. Ben, sizin başınıza bir bekçi değilim.

109 — Sana vahyedilene uy. Allah hükmünü verinceye kadar sabret. O, hüküm verenlerin en hayırlısıdır.

Allah Teâlâ elçisi (s.a.) ne emredip şöyle buyurur : İnsanlara haber ver ki, senin Allah katından onlara getirmiş olduğun, hakkında hiç bir şüphe olmayan gerçektir. Kim, onunla hidâyete erer ve ona tâbi olursa; bunun faydası ancak kendisine döner. Kim de, ondan saparsa; bunun vebali ancak kendisine aittir. Onlara de ki: Ben sizin başınıza bir bekçi değilim. Sizler mü'minler oluncaya kadar ben sizin başınıza bekçi dikilmedim. Ben sâdece sizi uyarıcıyım. Hidâyete erdirmek tse Allaîı'a aittir.

Sana vahyedilene uy. Allah hükmünü verinceye kadar sabret. Allah'ın sana indirip vahyettiğine yapış. İnsanlardan sana zıd gidenlerin muhalefetlerine sabret. Tâ ki Allah, seninle onların arasını açıp hükmünü verinceye kadar. O, adaleti ve hikmeti ile hüküm verenlerin, seninle onların arasını ayırıp açanların en hayırlısıdır.

[1] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3739-3740

[2] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3741-3742

[3] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3748

[4] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3764-3765

[5] Bekir Karlığa , Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3769-3776

[6] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3777

[7] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3778-3779

[8] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3779-3780

[9] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3780-3781

[10] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3781-3782

[11] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3783-3784

[12] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3784-3786

[13] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3787

[14] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3788-3789

[15] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3790-3791

[16] (Hadîsin râvîlerinden olan Abdülazîz îbn Ebân el-Emevî'den Haris İbn Ebu Usârae hadîs rivayet etmiştir- Yahya onun hakkında : Yalancıdır, habistir, uydurma hadîsler rivayet eder, demiştir- Buhârî ise, hadîs imamlarının onun hadîsini terkettiklenni söyler.)

[17] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3792-3794

[18] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3795-3796

[19] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3796-3797

[20] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3798-3800

[21] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3800-3801

[22] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3802-3803

[23] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3804-3806

[24] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3824-3825

[25] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3826

[26] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3827

[27] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3828-3829

[28] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3830

[29] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3830-3831

[30] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3831-3832

[31] On batın doğurmuş veya yedi batın ikiz doğurmuş deveye Vasile denilirdi

[32] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3832-3834

[33] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3834-3835

[34] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3835-3839

[35] Bekir Karlığa , Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3839-3841

[36] Bekir Karlığa , Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3841-3847

[37] Bekir Karlığa , Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3847-3859

[38] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3859-3860

[39] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3860-3861

[40] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3862-3864

[41] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3864

[42] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3865-3866

[43] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3867-3868

[44] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3868-3869

[45] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3870

[46] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3870-3871

[47] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3872-3873

[48] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3874-3877

[49] Bekir Karlığa , Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3877-3880

[50] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3880-3882

[51] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3883

[52] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3883-3885

[53] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3885-3886

[54] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3886-3887

[55] Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 8/3888-3889