KUR'AN ISTILAHLARI (TERMİNOLOJİ)
Bir mevzuu iyice kavrayabilmek için, onu iyi anlamak gerekir. İyi anlamak ise, ancak o konunun anlatıldığı mefhûmları iyi bilmekle mümkün olur. Aksi takdirde anladığımızı sanır ve geçeriz de, anlamamış olduğumuzun farkına bile varamayız. Mefhûmlar üzerine kurulmuş ilmî ve edebî eserler için geçerli olan bu kaide, Kur'ân-ı Kerîm gibi özel terminolojisi olan bir kitap için çok daha büyük önem ifade eder. Kur'ân-ı Kerîm'i tam anlayabilmek için; onun ıstılahlarım bütün detaylarıyla kavramak icâbeder.
Istılahları kavrayabilmenin en emin yolu da; o eserin içerisinde bahis mevzuu ıstılahların nasıl kullanıldığını bilmektir. Yani Kur'ân-i Kerîm'in ıstılahlarının anahtarı yine Kur'ân'da bulunmaktadır.
Genellikle tefsirlerde ıstılahlar, sayfalar arasında serpiştirilmiş olarak yer alır. Ancak bu konuda yazılmış müstakil eserler de vardır. Biz okuyucularımıza kolaylık olması için Kur'ân ıstılahlarını Râğıb el-Isfahânî'nin ünlü eseri el-Müfredât'tan seçerek tercüme ettik ve Kur'ân-ı Kerim'de kullanılış şeklini örnekleriyle birlikte verdik. Ayrıca bu terimlerin hangi sûrelerde ve hangi âyetlerde geçtiğini dipnotlarda göstermeye çalıştık. [1]
Ubudiyet (kulluk), açıkça boyun eğmektir. İbâdet ise bundan daha belîgânedir. Çünkü ibâdet, boyun eğmenin son noktasıdır. İbâdete; lütufkârlığın son hedefine ulaşmış olan Allah Teâlâ'dan başka kimse müstehak olmaz. Bunun için Allah : “Babbın kendisinden başkasına ibâdet etmemenize hükmetti...” (İsrâ, 23) buyurmaktadır.
İbâdet iki kısımdır : Birisi boyun eğmek anlamında ibâdettir ki yukarda zikrettiğimiz budur. Diğeri ise isteğe bağlı ibâdettir ki bu, konuşabilen varlıklar için sözkonusudur. Konuşabilen yegâne varlık olan insan işte bu ibâdetle emrolunmuştur :
“Ey insanlar sizi ve sizden öncekileri yaratmış olan Rabbınıza ibâdet ediniz.” (Bakara, 21),
“Allah'a ibâdet ediniz ve O'na hiç bir şeyi şirk koşmayınız.” (Nisa, 36).
Abd ise dört şekilde kullanılır :
I- Şer'î hükme göre kul. Bu, alınması ve satılması sahîh olan insandır : “Hürre hür, köleye karşılık köle...” (Bakara, 178), “Allah mülk edinilmiş bir kulu örnek verir.” (Nahl, 75).
II- îcâd yoluyla kul. Kulu vareden yalnız ve yalnız Allah Teâlâ'dır. “Göklerde ve yerde bulunanların hepsi Rahmân'ın huzuruna kul olarak geleceklerdir.” (Meryem, 93).
III- İbâdet ve hizmet anlamında kul : Bu da iki kısma ayrılır birisi umûmî olarak Allah'a kul olandır ki şu âyetlerde kasdedilen bu kişidir : “Kulumuz Eyyûb'u da anın. Hani o Rabbine şöyle seslenmişti...” (Sâd, 41),
“Fürkan'ı kuluna indirmiş olan (Allah) ne yücedir...” (Fürkân, 1),
“Hamd O Allah'a mahsûstur ki kuluna kitabı indirmiştir.” (Kehf, 1),
“Muhakkak ki benim kullarımın üzerinde senin bir hâkimiyetin olamaz.” (Hicr, 42),
“Sonra insanlara der ki Allah'tan başka bana kul olunuz.” (Âl-i İmrân, 79),
“Rahmân'ın kullan onlardır ki yeryüzünde mütevâzi olarak yürürler.” (Fürkân, 63),
“Orada kullarımızdan bir kul buldu ki biz, ona katımızdan bir rahmet vermiştik.” (Kehf, 69).[2]
Adalet; eşitliği gerektiren bir anlam taşır. Adi ise hükümler gibi basiretle kavranan şeyler için kullanılır...
Adalet eşit şekilde paylaştırmaktır. Bunun için “gökler ve yeryüzü adaletle ayakta durur” denmiştir.
Eğer kâinat hikmete uygun olmasaydı muntazam olmazdı. Adalet iki kısımdır : Birisi mutlak adalettir ki bu; aklın onu hiç bir zaman reddetmediği eşit paylaşmadır. Eşitlik, aşırılıkla nitelendirilmeyen haldir. Sözgelimi, sana iyi davranana iyi davranman, sana eziyet etmeyene eziyetten kaçınman gibi. İkinci kısmı ise adalet oluşu şeriatla bilinen adalettir.
“Muhakkak ki Allah adaleti, ihsanı ve' yakınlara vermeyi emreder.” (Nahl, 90).
“Aranızda bir yazıcı da adaletle yazsın.” (Bakara, 282),
“İnsanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmedesiniz.” (Nisa, 58),
“Eğer adalet edemiyeceğinizden korkarsanız bir tanedir.” (Nisa, 3),
“Ne kadar titizlik gösterseniz de kadınlar arasında adalete güç yetiremezsiniz.” (Nisa, 129),
“Adaletli davranın, bu takvaya daha yakındır. Ve Allah'tan korkun.” (Mâide, 8).[3]
İnsanlığın babası. Bu adın verilmesinin sebebi cesedinin yeryüzünün toprağından olup renginin esmerliğinden-dir. Çünkü Âdem, esmer anlamınadır. Denilir ki; böyle isimlendirilmesi, muhtelif unsurlardan ve değişik güçlerden tekevvün etmesinden-dir. Denildi ki, bu ismin verilmesi; kendisine sözkonusu edilen üfürül-müş rûh ile tatbik olunmasındandır. Keza diğerlerinden üstün kılan görüş, anlayış ve akıl ile donatılmış olmasındandır. Edm yemeği güzelleştiren şeydir.[4]
Afv bir şeye ulaşmak maksadıdır. Nitekim rüzgâr eve ulaştı denirken afv tabiri kullanılır. Afv; şeriatta ise günâhlardan vazgeçmektir. “Kim de afv eder ve islâh ederse onun ecri A" lah'a aittir.” (Şûra, 40), “Afvetmeniz takvaya daha yakındır.” (Bakara, 227), “Bundan sonra da sizi afvetmiştik ki şükredesiniz diye.” (Bakara, 52), “Bizi afvet, günahlarımızı bağışla ve bize merhamet et, Sen bizim Mevlâmızsın, bizi kâfirler güruhuna karşı muzaffer kıl.” (Bakara, 286), “Onları afvet ve bağışla, işte, onlara danış.” (Âl-i îmrân, 159), “Onları afvet ve vazgeç, muhakkak ki Allah ihsan edenleri sever.” (Mâide, 13), “Sen afvı tut, ma'rûfu emret ve câhillerden yüz çevir.” (A'râf, 199). Yani elde edilmesi kolay olanı.[5]
Bir; iki kısımda kullanılır. Birisi sadece sübûtu için ikincisi de sadece sıfatı için. Nefye mahsûs olan bir; konuşanların cinsini içine alacak şekilde istiğrak içindir. Birleşme ve ayrılma yoluyla çoğu içerir. Nitekim, “evde bir kimse yok” dendiği zaman, bir ve iki veya daha fazlası topluca veya ayrı olarak yoktur demek istenir. Bu anlamda müsbet olarak kullanılması doğru değildir. Çünkü iki zıd şeyin nefyi doğru olur da, isbâtı • doğru olmaz. Evde bir kişi vardır denilince burada bir kişinin isbâtı bulunduğu gibi bunun üzerinde olanların da topluca veya ayrı ayrı varlığı isbât edilmiş olur... İsbât için kullanılan bire gelince; bu da üç şekildedir. Birincisi onlar basamağına eklenen birdir; onbir, yirmibir, gibi. İkincisi muzâf veya muzâfün ileyh gibi evvel anlamına kullanılan birdir. Nitekim bu mânâda Cenab-ı Allah Yûsuf sûresinde şöyle buyurmaktadır : “Biriniz efendinize şarap içirecek, diğeri de asılacak, kuşlar onun başından yiyecektir.” (Yûsuf, 41) buyurulmaktadır. Pazartesi günü için arapça-da ahad yani birinci gün tabiri kullanılır. Üçüncüsü ise mutlak sıfat olarak kullanılır ve ancak Allah'ın vasfı olarak ifâde edilir. İhlâs sûresinde : “De ki O Allah bir tektir. (İhlâs, 1) âyetinde olduğu gibi.[6]
Halk (yaratma) ile hulk (ahlâk) aslında birdir... Fakat yaratma gözle kavranan şekiller ve durumlar için tah-sîs edilmiştir. Ahlâk ise basiretle kavranan seciye ve güçler için tah-sîs edilmiştir. Nitekim Allah Teâlâ Resulü için şöyle buyurur : “Muhakkak ki sen büyük bir ahlâk üzerindesin.” (Kalem, 4).[7]
Evvele mukabil olarak kullanılır. Âher ise bir*e mukabil olarak kullanılır. Keza ilk doğuş için dünya yurdu denildiği gibi. Bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Bu dünya hayatı sadece eğlence ve oyalanmadır. Asıl hayat âhiret yurdundaki hayattır.” (Ankebût, 64). Bazan da yurt ifâdesi terk edilir : “Onlar, öyle kimselerdir ki âhirette kendilerine ateşten başka bir şey yoktur.” (Hûd, 16). Yurt bazan âhiret ile nitelendirilir ve bazan da ona izafe edilir. Sözgelimi şu âyetler bunun örneğidir : “Âhiret mükâfatı ise daha büyüktür.” (Nahl, 41).
Âhiret mükâfatı denirken, âhiret yurdunun bulunduğu yere izafe edilmesi gerekir. Te'hîr; takdimin mukabilidir. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“O gün insana önde ve sonda ne yaptıysa bildirilir.” (Kıyâme, 13),
“Böylece Allah senin geçmiş ve gelecek günahını bağışlayıp sana olan nimetini tamamlayarak doğru yola eriştirir.” (Feth, 2),
“Sadece gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne kadar onları te'hîr etmektedir.” (İbrahim, 42),
“Zulmedenler derler ki; Rab-bimiz bizi yakın bir müddete kadar te'hîr et.” (İbrâhîm, 44). [8]
Bilgiyi kabule hâzır olan kuvvet için söylenir. İnsanın bu kuvvet sayesinde elde ettiği bilgilere de akl adı verilir. Bunun için Emîr'ül - Mü'minîn Hz. Ali şöyle demiştir : Akl iki çeşittir; birisi tabiîdir, birisi duyulmuş olandır. Tabiattan olan bulunmadıkça, duyulmuş olan fayda vermez. Gözün ışığı engellenmişken güneşin ışığının fayda vermediği gibi... Bu anlamda akl, Allah Teâlâ'nın şu âyet-i kerîmesinde belirtmiş olduğu akldır. “Biz, bu misâlleri insanlar için veriyoruz. Bilginlerden mü'minlerden başkası onları akledemez.” (Ankebût, 43). Allah'ın kâfirleri akılsızlıkla nitelendirip zemmettiği her yerde geçen akl duyularak elde edilen akıldır. Tabiî olarak mevcûd olan akıl değildir... Kuldan mükellefiyetin kaldırıldığı her yerde geçen akıl tabîî olarak mevcûd olan akıldır. Akıl kelimesinin aslı bağlamaktır. Deveyi iple bağlamak gibi. Dilini tuttu dendiği zaman da akl kelimesi kullanılır.
“Allah'ın kelâmını aklettikden sonra tahrîf ediyorlardı.” (Bakara, 75),
“Siz insanlara iyiliği emreder de kendinizi unutur musunuz? Halbuki kitabı okuyorsunuz hâlâ akletmez misiniz?” (Bakara 44),
“Böylece Allah size âyetlerini açıklıyor ki akledesiniz.” (Bakara, 242),
“Eğer aklediyorsamz âyetlerimizi size açıkladık.” (Âl-i İmrân, 118),
“Allah size böyle emreder ki akledesiniz.” (En'âm, 151),
“Biz size Arapça bir Kur'an indirdik ki akledesiniz.” (Yûsuf, 2),
“Allah'ın katında olan daha hayırlı ve daha süreklidir, siz akletmez misiniz?” (Kasas, 60),
“Rüzgârın akıtılmasmda ve gökle yer arasında bağlı bulunan bulutta akleden bir topluluk için âyetler vardır.” (Bakara,
“Allah'a yalan iftira ederler. Onların çoğu akletmezler.” (Mâide, 103),
“Muhakkak ki bunda akleden bir kavim için âyetler vardım (Ra'd, 4).
“Yeryüzünde gezmezler mi ki, onların; onunla aklettikleri kalpleri bulunsun?” (Hacc, 46),
“De ki Hamd Allah'adır, fakat onların çoğu akletmezler.” (Ankebût, 63),
“Böylece âyetlerimizi akleden bir kavim için açıklıyoruz.” (Rûm, 28),
“Sen, onlan toplu mu zannedersin halbuki kalpleri parça parçadır. Bunun sebebi, onların akletmeyen bir kavm olmasıdır.” (Haşr, 14). [9]
Ehilden kalbedilmiş ve ihsanlardan ünlü kişilere izafet için tahsis edilmiştir. Falancanın âli, denilir de falan adamın âli veya falan zamanın âli ve falan yerin âli denmez. Keza terzinin âli denmez de en üstün ve en faziletli kişiye izafe edilerek sultânın âli denilir. Ehl ise her şeye izafe edilir. Allah ehli “ehlullah” denileceği gibi falan zamanın ehli veya falan yerin ehli de denilir.
Denildi ki âl; aslında şahıs ismidir ve insana Özel bir bağla bağlı olan kişilere hâstır. Bu bağlılığı yakın bir akrabalık veya dostluk şeklinde olabilir. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur : “Muhakkak Allah, Âdem'i, Nuh'u, İbrahim ailesini (âl-i İbrahim) ve İmrân ailesini (Âl-i İmrân) birbirinin soyundan olarak âlemlere üstün kıldı.” (Âl-i îmrân 33), “Kıyamet koptuğu gün- Firavun'un âlini (adamlarım) azabın en şiddetlisine sokun denilir.” (Mü'min, 46).
Denildi ki; Hz, Peygamberin âli, akrabası demektir, O'na ilim bakımından bağlı olanlara da âl denildiği söylenir. Din ehli iki kısımdır : Bir kısmı ilimde mütehassıs, başarılı ve sağlam amel sahibidir ki bunlara Peygamberin âli ve ümmeti denilir. Bir kısmı ise taklîd yoluyla ihtisas kazanmışlardır ki bunla*ra Hz. Muhammed'in ümmeti denilir fakat âli denmez. Peygamberin âli olan herkes, O'nun ümmeti olurken, her ümmeti olan kişi âli değildir... Allah Teâlâ : “Firavun'un hanedanından (âlinden) olup da îmanım gjzleyen bir adam demişti ki...” (Mü'min, 28) buyuruyor. “Âl'den maksad Firavun'a bağlı olan ve onun şerîatini benimseyen kimse demektir.”[10]
Feleğin ye onun ihtiva ettiği cevher ve arazların adıdır. Aslında bu, kendisiyle yaratıcısı bilinen şeyin adıdır. Âlem, yaratıcısına delâlet konusunda bir aracıdır. Bunun için Allah Teâlâ kendisinin birliğini bilme konusunda bizi âleme göndermiştir : “Onlar göklerin ve yerin melekûtuna bakmazlar mı?” (A'râf, 185)[11]
Canlıdan maksatlı olarak meydana gelen her fiildir. Amel, fiilden daha özeldir, çünkü fiil kasıtsız olarak canlıya ve katı varlıklara nisbet edilebilir. Ancak amelin böyle nisbet edildiği çok az vâriddir. Amel; iyi ve kötü davranışlar için kullanılır : “Muhakkak ki îman etmiş olup sâlih amel işlemiş olanlara, namazlarını kılıp, zekâtlarını vermiş olanlara Rableri katında mükâfatlan vardır.” (Bakara, 277).
“Kim de, ister erkek, ister dişi olsun raü'min olarak sâlih ameller işlerse işte onlar cennete girerler.” (Nisa, 124),
“Kim de bir kötülük işlerse onunla cezalandırılır ve onun için Allah'tan başka ne bir dost, ne de bir yardımcı bulunmaz.” (Nisa, 123),
“Muhakkak ki îman etmiş ve sâlih amel işlemiş olanları cennetlere girdirir.” (Hacc, 23),
“Muhakkak ki îman etmiş ve sâlih amel işlemiş olanlar için nimet cennetleri vardır.” (Lukmân, 8), [12]
Uzatılarak ve kısaltılarak da söylenir, bir fiil isim olup duamızı kabul et demektir. Denildi ki âmîn Allah Teâlâ'nın isimlerinden bir isimdir [13]
Babanın mukabili olarak kullanılır. Yakın cinsten olarak, kişiyi doğuran, uzak olarak kişiyi doğuranı doğurandır. Bunun için Hz. Havva'ya annemiz denmiştir. Halbuki bizimle onun arasında birçok vâsıtalar vardır.
Denildi ki; bir şeyin varlığı, yetiştirilmesi veya İslahı için asıl veya başlangıç olan her şeye ana denilir. Halîl dedi ki; kendisinden sonra gelenler kendisine eklenen her şeye ana adı verilir. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ, Kur'an için : “O, nezdimizdeki ana kitaptadır.” (Zuhrûf, 4) buyurmaktadır. Yani Levh-i Mahfûz'dadır. Bunun sebebi bütün ilimlerin ona nisbet edilmesi ve ondan çıkmış olmasıdır. Mekke için de şehirlerin anası denilir. “Şehirlerin anası ile çevresindekileri uyarasın diye, sana indirdiğimiz işte bu kitap, mübarektir.” (En'âm, 92). Galaksi için yıldızların anası tabîr olunur. Miskinlerin anası, konukların anası tabirleri de kullanılır. Başkan için askerin anası da denilir.
Fatiha sûresi için kitabın anası denmiştir, çünkü o kitabın başlangıcıdır. Allah Teâlâ Peygamberin eşlerine mü'minlerin anneleri adını vermiştir. [14]
Aslında arş, tavanlı olan şeydir : “Ya da bir kasabaya uğramış olan kimse gibi mi ki o kasabanın altı üstüne gelmişti?” (Ma'ruş), (Bakara, 259)... Allah'ın arşına gelince beşer onun hakikatini bilemez, sadece ismini bilir. Ancak o avâmm vehminin zannettiği gibi değildir. Çünkü öyle olsaydı Allah arşının taşıyıcısı olurdu... Bir kavm de dedi ki arş en yüce felektir. Kürsî ise yıldızlar feleğidir :
“Ve onun arşı göğün üzerindeydi.” (Hûd, 7),
“Rahman arşın üzerine hâkim olmuştur.” (Tâhâ, 5),
“Arşın Rabbı olan Allah onların nitelendirdiklerinden münezzehtir.” (Enbiyâ, 22),
“Yedi kat göklerin ve ulu arşın Rabbi kimdir de?” (Mü'minûn, 92),
“Allah O'dur ki O'n-dan başka İlâh yoktur. O, ulu arşın Rabbidir.” (Nemi, 26),
“Arşı taşıyanlar ve onun çevresinde bulunanlar hamd ile Rablerini tesbîh ederler.” (Ğâfir, 7), [15]
Göğe mukabil olan cisimdir. Cem'i, arazûn diye
gelirse de Kur'an'da cem'i şekliyle gelmemiştir. Arz kelimesi ile bir şeyin altı kasdolunur. Tıpkı gök kelimesiyle üstü kasdolunduğu gibi. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur : “Bilin ki Allah ölümünden sonra arzı (yeryüzünü) canlandırıyor.” (Hadîd, 17). Burdaki arz bozulduktan sonra var edilen her şeyi ifâde etmektedir.[16]
Apaçık işaret demektir. Her şeyin bir dış görünüşü vardır ve bu dış görünüşü belli olmayan şeyin lâzımıdır. Bu iki şeyden zahir olanı idrâk edildiği zaman, kendiliğinden idrâk edilmeyen, görünmeyen kısmının da idrâk edilmiş olduğu bilinir. Çünkü ikisinin hükmü eşittir. Bu, duyularla kavranan ve akılla bilinen şeylerde apaçık böyledir. Belirlenen yolun işaretlerine uymayı bilen kişi işareti bulunca yolu bulduğunu anlar. Yapılmış bir şeyin, yapılmış olduğunu bilen kişi, onun yapıcısı olması gerektiğini de bilir... Yüce binaya da âyet adı verilir... Kur'an'da bir hükme delâlet eden her cümleye âyet denilir, ister sûre olsun, ister bölüm olsun, ister sûreden bölümler olsun. Sûrede ayrılan her kelâma âyet denilir. Bu itibâra göre sûre âyetlerin sayıldığı bölümlerdir. Allah Teâlâ'nm : “İnanan bir topluluk için muhakkak ki bunda âyetler vardır.” (Nahl, 72) âyetinde kasdolunan insanların —bilgide mertebelerinin değişik olmasına göre— farklı şekilde kavradıkları âyetlerdir. Keza: “Bilâkis o kendilerine ilim verilenlerin gönüllerinde yerleşen apaçık âyetlerdir. Zâlimlerden başka kimse âyetlerimizi inkâr etmez.” (Ankebût, 49) âyetinde de aynı mak-sad kasdedilmiştir. Yine : “Göklerde ve yerde nice âyetler vardır ki, yüzlerini çevirerek onları görüp geçerler.” (Yûsuf, 105) âyetindeki, âyet kelimesi de bu mânâdadır. Kur'an'da bazı yerlerde âyet bazı yerlerde âyetler diye yer alan ifâdeler ayrı ve özel mânâlardan dolayıdır..' “Halbuki Biz, âyetleri ancak korkutmak için göndeririz.” (İsrâ, 59) âyetler —denildiğine göre— çekirge ve kurbağa gibi geçmiş milletlere gönderilen musibetlere işarettir. Böylece bu ifâdenin sırf korkutmak için kullanıldığına dikkat çekilmektedir. Âyet kelimesinin vezninde değişik
görüşler vardır. Bir görüşe göre aslı âyiyetün iken tahrif edilerek âyet olmuştur.[17]
Şiddetli acı vermektir. Azâblandırmak; azâbta uzun süre tutmaktır.
“Ya onu şiddetli bir azâbla azâblandırırım veya muhakkak onu keserim.” (Neml, 21),
“Sen onların arasında bulunduğun sürece Allah onlan azâblandıracak değildir.” (Enfâl, 33),
“Onlar istiğfar ettikleri sürece Allah onları azâblandıracak değildir.” (Enfâl, 33),
“Onlar Mescid-i Harâm'dan alıkoyarken Allah onlan neden cezalandirmayacaktır.” (Enfâl, 34),
“Biz bir peygamber gönderinceye kadar azâblandıncı değiliz.” (İsrâ, 15),
“Bu, ancak evvelkilerin yaratılışıdır ve biz azâblandıncı değiliz.” (Şuârâ, 138),
“Yalanlamakta olduklarından dolayı onlar için elîm bir azâb vardır.” (Bakara, 10),
“Onlar için dünyada rüsvâylık vardır ve yine onlar için âhirette büyük bir azâb vardır.” (Bakara, 114),
“Muhakkak ki Allah'ın azabını inkâr etmiş olanlar için şiddetli bir azâb vardır.” (Âl-i İmrân, 14),
“Eğer dönerseniz ben sizin için büyük bir günün azabından korkarım.” (Hûd, 3),
İnandıkları zaman onların üzerinden dünya hayatındaki horlayıcı azabı kaldırdık.” (Yûnus, 98),
“Ve yakıcı azabı tadınız.” (Hacc, 23),[18]
Kendisi mağlûp edilmeyen fakat O, mağlûp eden kimsedir.
“Muhakkak ki O Azîz'dir, Hakîm'dir.” (Enfâl, 63),
“îyi bilin ki muhakkak Allah Azîz'dir, Hakîm'dir.” (Bakara, 209),
“Bu, Azîz ve Alîm olan Allah'ın takdiridir.” (En'âm, 96),
“Muhakkak ki Allah kendi yoluna yardım edenlere yardım eder. Elbette O kuvvetli ve Azîz'-dir.” (Hacc, 40),
“Her şey kendi yörüngesinde hareket eder. Bu, Azîz, Alîm'in katmdadır.” (Yâsîn, 38),
“Bense sizi Azîz, Gaffâr*a davet ediyorum.” (Ğâfir, 42)[19]
Sığırdır. Müennesi Bakara'dır.
“Ve dediler ki Rabbine duâ et bize açıkça niteliğini bildirsin çünkü bizce inekler birbirine benziyor.” (Bakara, 70),
“Dedi ki: Rabbim o ne boyunduruğa koşulup arazi sürecek, ne de ekin sulayacak bir inektir. Zillete uğramamıştır. Bütün kusurlardan salimdir. Onun alacası yoktur buyuruyor.” (Bakara, 71).
Yarmak anlamına gelen Bakara kelimesinden türetilmiştir.[20]
Bir şeyi tahrik ve tevcih etmektir. Ancak yönlendirme ve teşvik kendisine bağlayan şeye göre değişik anlamlar alır. Nitekim bu hususta Allah Teâlâ şöyle buyurur : “O gün Allah onların hepsini diriltecek ve kendilerine işlediklerinin hepsini haber verecektir.” (Mücâdele, 6), “O küfredenler öldükten sonra tekrar diriltilmeyeceklerini ileri sürdüler. De ki : Rabbime and olsun ki muhakkak diriltileceksiniz.” (Teğâbün, 7), “Sizin yaratılmanız da yeniden diriltilmeniz de bir tek kişininki gibidir.” (Lokman, 28).[21]
Diriliş iki kısımdır. İnsanî ba's; devenin ve insanın bir ihtiyâç için gönderilmesi gibidir. İlâhî ba's, ise; iki kısma ayrılır. Birisi şeyleri, cinsleri ve türleri hiç yokken icâd etmektir. Bu Allah Teâlâ'ya mahsûstur ve kimsenin buna gücü yetmez. İkincisi ise ölüleri diriltmektir. Bu Allah'ın dostları tarafından gerçekleşebilir. Nitekim Hz. İsâ ölüleri diriltmiştir. Allah Teâlâ'nın : “Kendilerine bilgi ve îman verilenler, an-dolsun ki Allah'ın kitabında yazılan o yeniden diriliş gününe kadar kaldınız. İşte bu yeniden diriliş günüdür ama siz bilmiyordunuz, derler.” (Rûm, 56) âyetindeki diriliş anlamına gelen ba's; mahşer günü demektir. “Sonra Allah kardeşinin ölüsünü nasıl gömeceğini göstermek için ona yeri eşeleyen bir karga gönderdi.” (Mâide, 31) âyetindeki ba's, gönderme manasınadır.
“Andolsun ki her ümmete; Allah'a ibâdet edin ve putlardan kaçının diye peygamberler göndermişizdir.” (Nahl, 36),
“Sonra iki taraftan hangisinin bekledikleri sonucu daha iyi hesaplamış olduğunu belirtmek için onları dirilttik.” (Kehf, 12) âyetlerinde ise bir yöne doğru yönlendirme olmaksızın tahrik kasde-dilmektedir. “Bir gün her ümmetten birer şâhid göndeririz.” (Nahl, 84),
“De ki üstünüzden ve altınızdan size azâb göndermeye, sizi fırka fırka yapıp kiminizin hıncını kiminize tattırmaya kadir olan O'dur.” (En'âm, 6),
“Yahut altı üstüne gelmiş bir kasabaya uğrayan kimse gibisini görmedin mi? Allah bunu ölümünden sonra nasıl diriltti.” (Bakara, 259) âyetlerinde ba's kelimesi, bir yöne yönlendirmeksizin tahrik mânâlarına gelmektedir.[22]
Bakan uzva denir :
“Kıyamet hâdisesi ise ancak bir göz kırpma veya daha yakındır.” (Nahl, 77),
“Ve hani gözler dönmüş, yürekler ağza gelmişti.” (Ahzâb, 11).
Bakıcı uzuvda bulunan kuvvete basar, idrâk eden kuvvete de basiret ve basar denilir:
“İşte senin perdeni kaldırdık. Bugün artık görüşün (basar) keskindir.” (Kâf, 22),
“Göz (basar) ağmadı da, aşmadı da.” (Necm, 17),
“Ve kendilerine kulaklar gözler (ebsâr) ve kalbler vermiştik.” (Ahkâf, 26), [23]
Kalbin idrâk edici gücüdür :
“Aralarında sana bakanlar da var. Sen körlere —basiretleri bağlı ise— yol gösterebilir misin?” (Yûnus, 43),
“De ki benim yolum işte budur. Allah'a basiretle da'vet ediyorum. Ben de bana uyanlar da Allah'ı tenzih ederiz.” (Yûnus, 108),
“Daha doğrusu insan kendinin şahididir.” (Kıyâme, 14).
Yani kendi kendini görür ve şehâdet eder: [24]
Hakkın zıddıdır. Araştırıldığı zaman sabit olmayan şeydir.
“Bunun sebebi şudur; muhakkak ki Allah hakkın kendisidir, bundan başka taptığınız şeyler ise bâtıldır.” (Lokman, 30).
Söz ve fiil bakımından da bâtıl kelimesi kullanılır. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Yapmakta oldukları şeyler de bâtıl olmuştur.” (A'râf, 139),
“Niçin hakkı bâtıl ile kanştınyorsunuz?” (Âl-i İmrân, 71)...
İbtâl bir şeyi bozmak, ister hak olsun ister bâtıl, onu ortadan kaldırmaktır. Allah Teâlâ bu anlamda şöyle buyurur:
“Allah hakkı hak kılmak ve bâtılı ibtâl etmek için...” (Enfâl, 8).
Gerçek olmayan söze de bâtıl denilir.[25]
Batn kelimesinden gelme olup sırtın tersi ve her şeyin iç kısmıdır. Duyularla kavranılan şeylere zahir, duyuların kavrayamadığı şeylere de bâtın adı verilir. Bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur : “Günahların açık ve gizlisini terk edin...” (Enam, 120)... Zahir ve Bâtın Allah'ın sıfatı olup evvel ve âhir gibi birlikte zikredilir. Zahir bizim bedîhî bilgilerimize işarettir denilmiştir. Zira insan, baktığı her şeyde Allah'ın varlığına hükmeder. ...Bâtın ise hakkın bilinmesine işarettir. Nitekim buna telmîhen Hz. Ebu Bekr (r.a.) şöyle buyurmuştur : “Ey bilinmesinin sonu bilinmekte noksan olan zât...” Denilmiştir ki; Allah, âyetleri ile zahir, zâtı ile bâtındır. Yine denilmiştir ki; O, eşyayı ihata etmek ve kavramak bakımından zahirdir kendisi kavranılması bakımından bâtındır. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur : “Gözler onu kavramaz O ise gözleri kavrar...” [26]
Bir şeyin ilk hali üzere olduğu gibi kalıp durmasıdır ve fenanın zıddıdır... Bakî; iki kısımdır. Bir kısmı kendiliğinden bakîdir ve bir süreye bağlı değildir ki bu Allah Teâlâ'dır. Onun fena bulması sahîh olmaz. Bir kısmı ise başkasıyla bakîdir. Bu da Allah'tan başka şeylerdir ki bunların fena bulması sahih olur. Allah Teâlâ tarafından bakî kılınanlar iki kısımdır. Bir kısmı kendi şahsı ile —Allah yok etmeyi dileyinceye kadar— bakîdir; gökcisimlerinin bekası gibi. Bir kısmı da türü ve cinsi ile bakîdir, şahsı ve cüz'ü ile değil. İnsan ve hayvan gibi. Keza âhirette de —cennet ehli gibi— bir kısmı şahsıyla süresiz olarak bakîdir. Nitekim Allah Teâlâ bir çok âyette : “Orada ebediyen kalacaklardır” buyurmuştur. Bir kısmı ise türü ve cinsi ile bakîdir ki Hz. Peygamberden rivayet edilen hadislerde belirtildiği gibi, cennet meyveleri böyledir. Âhirette olan şeyler dâim ve bakîdirler. Bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Allah katında olan hem daha hayırlı hem daha bakîdir.”
“Bakî kalan iyi şeyler Rab-bın katında sevâb ve amel bakımından daha hayırlıdır.” (Kehf, 46),
“Sen onlardan geriye kalan (bakî) bir şey görür müsün?” (Hakka, 8), [27]
“Belâ” kökünden türeyen bu kelime, yıprandı anlamına kullanılır. Nitekim yolculuk onu çürüttü anlamına “Belâ” tâbiri kullanılır. Keza ben onu denedim mânâsına “Beleytu” tabiri kullanılır. Yani çok denemeden dolayı yıprattım demektir. Şu âyet-i kerîmede de bu mânâya kullanılmıştır : “Orada herkesi dünyada yapmış olduklarından dolayı tecrübe ederiz.” (Yûnus, 30). Üzüntü ve kedere belâ adının verilmesinin nedeni, yıpratmasından dolayıdır. “Andolsun ki sizi biraz korku, biraz açlık, biraz mallardan, canlardan ve mahsûllerden yana imtihan edeceğiz.” (Bakara, 155), “Bunda size Rabbinizden büyük bir deneme vardır.” (A'râf, 143), “Muhakkak ki bu apaçık bir deneme idi.” (Sâffât, 106).[28]
Kasdedilen yerin en sön noktasına ulaşmaktır.
Bu son nokta, yer olabilir, zaman olabilir veya tasarlanan şeylerden herhangi bir şey olabilir. Nitekim kemâline erdi, kırkına erdi denirken kullanılan “Beleğa” kelimesi bu anlamdadır. Sona ulaşmak anlamına Allah Azze ve Celle şöyle buyurur:
“Onlar sürelerini doldururlarken aralarında anlaştıkları takdirde kocalarıyla tekrar evlenmelerine mâni olmayın.” (Bakara, 232),
“Durumları, suyun ağzına gelmesi için avuçlarını ona açmış kimsenin durumu gibidir. Oysa o, hiçbir zaman suya ulaşamaz.” (Ra'd, 14),
“O kendisinin yanısıra yürümeğe başlayınca dedi ki...” (Sâffât, 102),
“Firavun demişti ki, ey Hâmân, bana bir kule yap belki sebeplere erişirim.” (Mü'min, 36),
“Yoksa kıyamet gününa kadar ulaşacak. “ (Kalem, 39).
Belâğ, aynı zamanda tebliğ anlamına da gelir.[29]
İki şekilde kullanılır :
Birincisi, kendiliğinden beliğ olan şeydir. Şöyle ki o şeyde üç vasıf birleşir. Bunlar lügat bakımından o şeyin konumundaki uygunluk, kasdedilen mânâya mutabakat ve kendiliğinden o şeyin doğru olması. Bu vasıflardan herhangi birisi bulunmazsa o şey belagattan uzak olur.
İkincisi, söylenen ve söylenilen bakımından belîğ olmaktır ki, bundan maksat bir şeyi söyleyen kişinin, söylenilene uygun düşen en doğru şekilde irâd etmesidir. “Ve sen, onların hakkında belîğ söz söyle.” “Nisa, 63) âyetinin her iki anlama da hamli caizdir. [30]
Eşlik etmesinden nefret edilen şeyden uzaklaşmaktır. Bunun için hastalıktan kurtuldum denilerek istenilmeyen şeyden kurtulmaya berâet tabiri kullanılır :
“Allah ve Resulünden berâettir.” (Tevbe, 1),
“Muhakkak ki Allah müşriklerden bendir, Resulü de.” (Tevbe, 3),
“Siz benim yapmakta olduğumdan uzaksınız, ben de sizin yapmakta olduğunuz şeylerden uzağım.” (Yûnus, 41),
“Biz sizden ve Allah'tan başka tapmakta olduğunuz şeylerden uzağız.” (Mümtehine, 4),
“Hani İbrahim babasına ve kavmine demişti ki, muhakkak ben, sizin taptıklarınızdan uzağım.” (En'âm, 78), [31]
Bir şeyde ilâhî haynn sabit olmasıdır. Suyun toplandığı yere “” veya “” denilir. Bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur : “Onların üzerine gökten ve yerden bereketler açardık.” Tıpkı bürke (küçük gölde) suyun birikip kaldığı gibi hayır sabit olup kaldığı için bu mânâ verilmiştir. [32]
Derinin dış yüzüne Arapçada “” iç yüzüne de “” adı verilir. Bütün edebiyatçılar böyle derler. İnsana beşer denmesinin sebebi; derisinin tüylerden zahir olması sebebiyledir. Üzerinde tüy, kıl veya yün olan hayvanlarda ise durum bunun tersinedir. Beşer kelimesinde müfred ile cemi müsavidir, ancak tesniye olarak kullanılır. Nitekim Mü'minûn sûresinde şöyle buyurul-maktadır : “Bu yüzden dediler ki : Kavimleri bize kulluk edip dururken, bizim gibi şu iki insana mı inanacağız?” (Mü'minûn, 47).
Kur'an-ı Kerîm'de insanın bedenî ve dış cüssesi ile alâkalı her noktasına beşer lâfzı tahsis edilmiştir : “İnsanı sudan yaratarak ona soy sop veren O'dur.” (Fürkân, 54), “Hani Rabbm meleklere demişti ki kuru bir çamurdan, şekillenmiş bir balçıktan bir beşer yaratacağım.” (Hicr, 28), “Bu, ancak bir beşer sözüdür.” (Müddessir, 25), “Dediler ki içimizden bir beşere mi uyacağız?” (Kamer, 24), “Onlar da siz ancak bizim gibi insansınız. Rahman size bir şey indirmemiştir. Siz, sadece yalan söylüyorsunuz, demişlerdi.” (Yâsîn, 15) gibi âyetlerde insanların beşeriyet konusunda eşitliğine dikkat çekilmektedir. İnsanları birbirinden ayıran husus, sahip oduklan yüce bilgiler ve amellerdir. “Bize bir beşer mi doğru yolu gösterecekmiş?” (Teğâbün, 6), “De ki ben de ancak sizin gibi bir beşerim.” (Fussilet, 6), “Benim nasıl bir oğlum olabilir ki? Bana bir beşer temas etmemiştir.” (Meryem, 22), “Derken biz de O'na ruhumuzu göndermiştik de tam bir beşer olarak görünmüştü O'na.” (Meryem, 17), “Dediler ki Allah'ı tenzih ederiz. Hâşâ bu bir beşer değildir, ancak çok şerefli bir melektir.” (Yûsuf, 31). [33]
Bir şeyi açıklığa kavuşturmaktır. Beyân, nutuk (konuşma) dan daha değerlidir, çünkü o insana mahsûstur ve insanın açıkladığı şeye beyân denilir.
Bazıları derler ki beyân iki kısımdır. Birisi tanımlama şeklinde olur. Bu, Allah'ın san'atının eserlerinden herhangi bir hale delâlet eden şeylerle olur. İkincisi ise deneme ile olur. Bu da ya sözlü veya yazılı veya işaret yoluyla olur. Tanımlama yoluyla beyânın örneği şu âyet-i kerimedir :
“Şeytân sizi doğru yoldan alıkoymuştur. Muhakkak ki o sizin için apaçık bir düşmandır.” (Yasin, 60).
Yani onun düşman olduğu apaçık bellidir.
“Bizi atalarımızın ibâdet eder oldukları şeyden engellemek isterler. Öyleyse bize apaçık bir hüküm getir.” (İbrahim, 10).
Tecrübe yoluyla beyânın örneği ise şu âyet-i kerîmelerdir :
“Bilmiyorsanız eğer zikr ehline sorun...” (Nahl, 43),
“Sana kendilerine neyin indirildiğini insanlara beyân etmen için zikri indirdik.” (Nahl, 44).
Söze, beyân denilmesinin sebebi, açıklanmak istenen şeyi açığa çıkarmaktır. Nitekim Allah Teâlâ şu âyet-i kerîmede bunu belirtir :
“İşte bu, insanlar için bir beyândır.” (Âl-i İmrân, 138) sözün kapalı olan kısmının açıklanmasına da beyân denilir:
“Sonra onun beyânı (açıklanması) bize aittir.” (Kıyamet, 19).[34]
Denizin tersi olan kara anlamına gelen berr ta'bîrinden alınmıştır. Genişlik tasavvuru nedeniyle, iyilikte geniş davranmaya birr adı verilmiştir. Bu, hazan Allah Teâlâ'ya nisbet edilen bir özelliktir :
“Gerçekten biz ondan önce de O'na yalvanyorduk. Şüphesiz ki O, Berr ve Rahim (lütfü bol, merhameti bol) olanın kendisidir.” (Tür, 28).
Bazan da kula, nisbet edilir. Sözgelimi kul Rabbına iyi davrandı denirken kullanılan birr ta'bîri Allah'a itâatta geniş hareket etti mânâsına gelir. Bu geniş davranış iki kısımdır : Bir kısmı itikâdda genişlik, bir kısmı da amelde genişliktir. Nitekim Allah'ın Resulüne birr nedir diye sorulduğunda, i'tikâdî ve amelî iyiliği ihtiva eden şu âyet-i kerîme'yi okumuştur :
“Yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz birr değildir. Lâkin asıl birr; Allah'a, âhiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere îman eden, malını seve seve yakınlarına, yetimlere, miskinlere, yolculara, dilenenlere, kölelere, esirlere veren, namazı kılan, zekâtı veren, muahede yaptıklarında ahidlerini yerine getiren, sıkıntıda, hastalıkta ve şiddetli savaş anında sabredenle-rinkidir.” (Bakara, 177).
Bu âyet, i'tikâdî ve amelî birr'i birlikte kapsamaktadır. Anaya babaya iyi davranmak ise onlara iyilikte geniş davranmaktır. Nitekim bu mânâda şöyle buyurulur :
“Sizinle din uğrunda savaşmayan, sizi yurdunuzdan çıkarmayanlara iyiiik yapmanız ve âdil davranmanızı Allah yasaklamaz.” (Mümtehine, 8).
Birr. doğruluk için de kullanılır, çünkü onda geniş hayır vardır... [35]
Eşyayı ve hapsedilmesi uygun olmayan şeyleri tutmak demektir. Bunun mukabili cûd (cömertlik) dir. Bahîl ise çok cimri olan kişidir. Cimrilik iki çeşittir : Birisi kendi eşyasından cimri olmak, diğeri de başkasının eşyasından cimri olmaktır ki bu daha çok mezmûm olandır. Nitekim buna dâir âyet-i kerîmede Cenab-ı Allah buyurur ki :
“Onlar ki hem cimrilik ederler, hem de insanlara cimriliği emrederler ve Allah'ın kendilerine lütfundan verdiği şeyleri saklarlar.- (Nisa, 37), [36]
Köşk demektir. Bunun için yıldızların burçları ile yörüngeleri ve rlarakları kasdedilmiştir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Andolsun burçlar dolu semâya.” (Bürûc, 1),
“Gökte burçlar var eden, orada ışık saçan güneş var eden Allah yücelerin yücesidir.” (Fürkân, 61),
“Nerede olursanız olun, sağlam burçlar (kaleler) içinde dahi olsanız ölüm sizi bulacaktır.” (Nisa, 78).[37]
Yakınlığın zıddıdır. Uzaklık ile yakınlığın belli bir sının yoktur. Sadece bulunulan yerin, diğerine göre değerlendirilmesine bağlıdır ve duyusal olarak bu, uzak veya yakındır denilir.[38]
“Sen onların üzerinde bir zorba (cebbar) değilsin.” (Kâf, 45)...
Allah Teâlâ'nın vasfı olarak Azîz ve Cebbar sıfatı kullanılır.
“O, öyle Allah'tır ki O'ndan başka ilâh yoktur. Melik, Kuddüs, Selâm, Mü'min, Müheymin, Azîz, Cebbar, Mütekebbir'dir.” (Haşr, 23).
Cebbar : İnsanın sıfatı olarak, üstünlük iddiasında bulunup lâik olmadığı şekilde eksiğini zorla kapatmak anlamındadır ve bu sadece zem şeklinde kullanılır:
“Ve bütün inatçı zorbalar (cebbar) da hüsrana uğrarlar.” (İbrahim, 11),
“Anasına ve babasına karşı iyi davranır, başkaldıran bir zorba (cebbar) değildi.” (Meryem, 14),
“Demişlerdi ki : Ey Mûsâ orada gerçekten zorba bir kavim var.” (Mâide, 22),
“Ve böylece Allah büyüklük taslayan her zorbanın kalbini mühürler.” (Mü'min, 31).
Yani hakka karşı üstünlük taslayarak imana gelmeyen, başkasına baskı yapan herkese de zorba anlamına cebbar denir.[39]
Üç kısımdır. Birincisi resmî bilgiden yoksun olmaktır. Aslolan da bu anlamdır... İkincisi bir şeyin olduğu halin tersi olduğuna inanmaktır. Üçüncüsü bir şeyin hakkın zıddına yapılmasıdır. İster doğru olarak inanılsın, ister bozuk olarak.
“Dedi ki câhillerden olmaktan Allah'a sığınırım.” (Bakara, 67). Câhil kelimesi çoğunlukla zem için kullanılır. Bazan da zem bulunmaz. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur : “İffetlerinden dolayı câhil olanlar, onların zengin olduğunu sanırlar.” Yani halini bilmeyenler onların zengin olduklarım sanırlar. [40]
Takat ve meşakkat demektir. Denildi ki cehd, meşakkat ve fazla enerji sarfetmektir. Denildi ki cehd, insan için söylenir. Bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyuruyor : “Sadaka vermekte gönülden davranın, mü'minlere dil uzatan ve ancak ellerinden geldiği kadar verebilenlerle alay eden kimselere, bu davranışlarının cezasını Allah verir.” (Tevbe, 79), “Onlar bütün güçleriyle (cehd) Allah'a yemin ettiler.” (En'âm, 109). İctihâd ise nefsin takatini harcayarak meşakkatlere katlanmasıdır. [41]
Celâl, yüce değer demektir. Allah Teâlâ'nın vasfı olarak kullanılır. “Azamet, saltanat (celâl) ve ikram sahibi Rab-binizin adı ne yücedir.” (Rahman, 78). Bu sıfat Allah'tan başkası için kullanılmaz. Celîl ise yüce değerli demektir. Allah Teâlâ'nın bu sıfatlara tavsifi onun varlığını gösteren büyük şeyleri yaratmış olmasındandır. Veya onu ihata etmenin imkânsız olmasındandır. Yahut da duyularla onu idrâk etmenin imkânsızlığından dolayıdır.[42]
Bir şeyin bir kısmım bir kısmına yaklaştırarak eklemektir :
“Güneş ve ay biraraya getirildiğinde.” (Kıyamet, 9),
“Ki o malı toplayıp onu teker teker sayar.” (Hümeze, 2),
“De ki Rabbimiz aramızı birleştirir, sonra da aramızda afv ile hükmeder.” (Sebe', 26),
“Andolsun ki Allah yolunda öldürülür veya ölürseniz Allah'ın bağışlaması ve rahmeti, kendilerinin toplayacağı şeylerden çok daha iyidir.” (Âl-i İmrân, 157),
“De ki insanlar ve cinler bu Kur'an'ın bif benzerini getirmek için toplansalardı.” (İsrâ, 88),
“Sûr'a üflenince hepsini biraraya toplarız.” (Kehf, 99),
“Doğrusu Allah münafıkların ve kâfirlerin hepsini cehennemde toplayacaktır.” (Nisa, 140),
“Mü'minler ancak Allah'a ve Resulüne imân ederler ve peygamberle birlikte bir işe karar vermek için toplandıklarında O'ndan bir söz alıncaya kadar ayrılıp gitmeyenlerdir.” (Nûr, 62),
“O gün bütün insanların toplanacağı gündür.” (Hûd, 103),
“Sizi toplanma günü için topladığı gün işte o gün senin aldandığının açığa çıkacağı gündür.” (Teğâbün, 9).[43]
Güzellik demektir. Bu da iki .kısma ayrılır.
Birincisi insana hâs güzelliktir. İkincisi ise insandan başkasına ulaşan güzelliktir. Allah Resulünün : “Muhakkak Allah güzeldir, güzeli sever.” hadîsiyle söylemek istediği ikinci güzelliktir. Yani Allah güzeldir, O yüce hayırlar yapıp O'na lâik olanları sever.[44]
Allah tarafından yakılmış ateşin adıdır.
Denildi ki bunun aslı Farsça olup Arapçalaştırılmıştır. Farsçada ismi ihnâmdır. En iyisini Allah bilir.[45]
Cesed cisim gibidir. Ancak cisimden daha özeldir: İmâm Halîl der ki, yeryüzü yaratıklarından insandan başkası için cesed tabiri kullanılmaz. Çünkü belli olan şeye cesed denir. Cisim ise su ve hava gibi rengi belirtilemeyen şeylere söylenir. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Biz onları yemek yemez bir cesed kılmadık..” (Enbiyâ, 8),
“Hülâsa o kendilerine böğüren bir buzağı cesedi {heykeli) çıkarmıştı.” (Tâhâ, 88),
“Andolsun Biz Süleyman'ı imtihan ettik. Kürsüsü üzerine bir cesed attık sonra eski haline döndü.” (Sâf, 34).[46]
Yeterlilik ve zenginliktir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Ve öyle bir günden korkun ki o günde kimse kimse içiri bir şey ödeyemez.” (Bakara, 48),
“Ey insanlar, Rabbinizden korkun. Babanın oğula, oğulun babasına hiçbir şey ödeyemiyeceği günden çekinin. Allah'ın vaadi şüphesiz haktır.” (Lokman, 33).
Ceza; yeterli olan karşılıktır. Eğer yapılan şey hayır ise karşılık da hayır, yapılan şey şer ise, karşılık da serdir.
“Altlarından ırmaklar akan temelli kalacakları Adn cennetleri vardır. Bu temizlenenlerin cezasıdır (mükâfatı).” (Tâhâ, 76),
“Kim de imân.eder ve sâlih ameller işlerse ona mükâfat (ceza) olarak güzel şeyler var.” (Kehf, 88),
“Bir kötülüğün karşılığı (cezası) ona denk bir kötülüktür.” (Şûra, 40),
“Sabırlarının karşılığı (cezası) cennet ve ipektir.” (İnşân, 12),
“Haydi git onlardan her kim sana uyarsa muhakkak cehennem sizin cezânızdir, hem de tam bir ceza.” (İsra, 63),
“İşte onlar sabrettiklerinden dolayı cennetin en yüksek dereceleri ile cezalandırılırlar (mükâfatlandırılırlar). (Fürkân, 75),
“Ve yapmış olduğunuzun karşılığında başkasıyla cezâlandınlmıyacaksınız.” (Sâffât, 39)[47]
Allah Teâlâ buyuruyor ki : “Onlar cibt'e ve tâğûta inanırlar.” Cibt ve cibs hiçbir iyilik bulunmayan kirli sudan ibarettir. Denildi ki; bu kelimedeki "ta" çok yıkanmada mübalağa edildiğine dikkati çekmek için "sine" bedel olarak kullanılmıştır. Allah'tan başka tapınılan her şeye Cibt adı verilir. Bunun için büyücü ve kâfire de cibt adı verilmiştir.[48]
Düşmana karşı savunmak için bütün gücü harcamaktır. Üç çeşit cihâd vardır. Nefisle cihâd, şeytânla cihâd ve açıktan açığa düşmanla cihâd. Her üçü de cihâd ve mücâdele tabirinin içerisine girer. Bu hususta Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Ve Allah yolunda hakkıyla cihâd eden.” (Hacc, 79),
“Mallarınız ve nefisleriniz ile cihâd edin.” (Tevbe, 41),
“Muhakkak ki imân edip hicret eden, mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihâd edenleri barındırıp yardım edenler işte onlar birbirinin dostudurlar.” (Enfâl, 72).
Allah'ın Resulü buyurur ki : “Düşmanlarınızla cihâd ettiğiniz gibi arzularınızla da cihâd edin.” Cihâd; el ve dil ile de olur. Nitekim Allah'ın Resulü şöyle buyurmuştur : “Kâfirlerle eliniz ve dilinizle cihâd edin.” [49]
Kelimenin aslı bir şeyi duyulardan gizlemek ve saklamaktır. Nitekim gece gizlendi anlamına “cenne” kelimesi kullanılır. Allah Teâlâ En'âm sûresinde şöyle buyurur
“Gece bastırınca bir yıldız gördü...” (En'âm, 67),
Cenan ise, kalb demektir. Cinn kelimesi iki şekilde kullanılır. Birincisi insana mukabil olarak, duyulardan gizli bulunan ruhanî varlıklar için kullanılır. Bu anlamda cin kelimesinin içine melekler ve şeytânlar dâhil olur. Bütün melekler cindir, fakat bütün cinler melek değildir... Denildi ki cin, ruhanîlerin bir kısmıdır. Çünkü ruhanîler üç kısımdır. Bir kısmı iyilik sahibidirler ki bunlar meleklerdir. Bir kısmı şerlidir ki bunlar şeytânlardır. Bir kısmı hayırlı, bir kısmı şerlidirler ki bunlar da cinlerdir. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyuruyor :
“Gerek cinlerden, gerek insanlardan...” (Nâs, 6),
“Onunla cinler arasında bir mezhep bağı kurdular. Andolsun ki cinler onların getireceklerini bilmektedirler...” (Sâffât, 158),
“Sonra arkadaşınıza bir delilik (bir cinnet) olmadığını iyi düşünüp bilmenizi öğütlerim.” (A'râf, 184).
Cinnet nefis ile akıl arasında bir engeldir. Bu sebeple deliliğe cinnet denmiştir. Keza falanca cinnet getirdi denirken onu cin çarptı denir. Denildi ki onun nefsi ile aklı arasına bir engel getirilmiş ve bu yüzden aklı engellenmiştir, bunun için deliye mecnûn denir.
“Ve ondan yüz çevirmişler, belletilmiş delinin biri denmişlerdir.” (Duhân, 14).
“Ve derlerdi ki deli bir şâir için biz mi günahlarımızı terkedeceğiz.” (Sâffât, 56).[50]
Cisim eni, boyu ve derinliği olan şeydir. Ne kadar parçalanabilirse parçalansın, bölünebilirce bölünsün, cisim olmaktan çıkmaz. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyuruyor :
“Ve onu ilim ve cisim (saltanat) bakımından artırdı.” (Bakara, 247),
“Sen onları gördüğün zaman cisimleri senin hayranlığını çeker.” [51]
Ağaçları ve otlarıyla toprağı örtmesinden dolayı otluk ve ağaçlık bahçeye denir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Sebe'liler için yurtlarında bir âyet vardır. Evleri iki bahçe (cennet) ile çevrilmişti.” (Sebe', 15),
“Ve o bahçeleri, buruk, yemişli ılgmlık ve içinde biraz da sedir ağacı bulunan iki bahçeye çevirdik.” (Sebe', 16),
“Bahçene girdiğin zaman, her ne kadar mal ve nüfuz bakımından beni kendinden daha az buluyorsan da.” (Kehf, 36).
Cennete; cennet adının verilmesi ya yeryüzündeki bahçelere benzediğinden dolayıdır veya işaret edilen şekilde içindeki nimetleri sakladığından dolayıdır... [52]
Debîb hafif yürümedir. Daha çok haşere ve diğer canlılar için kullanılır. Keza hareketini duyuların idrak edemediği içme ve benzeri şeylere de kullanılır. Her ne kadar örf de at için tahsis kılınmış ise de her hayvana dâbbe adı verilir:
“Allah bütün canlıları (dâbbe) sudan yaratmıştır. Kimi karnı üzerinde sürünür, kimi iki ayakla yürür, kimi de dört ayakta yürür.” (Nûr, 45),
“Gökleri gördüğünüz gibi direksiz olarak yaratmış, sizi sarsar diye göğe ağır baskılar koymuş, orada her türlü canlıyı (dâbbe) yaymıştır.” (Lokman, 10),
“Yeryüzünde yürüyen hiç bir canlı (dâbbe) yoktur ki rızkı Allah'a âit olmasın.” (Hûd, 6),
“Yerde yürüyen hiç bir canh ve iki kanadiyle uçan hiç bir kuş yoktur ki onlar da sizin gibi birer ümmet olmasınlar.” (En'âm, 38),[53]
Dalâl doğru yoldan yüz çevirmektir, bunun zıddı hidâyettir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Kim hidâyete ererse ancak kendisi için hidâyete ermiştir, kim de sapıtırsa o kendi aleyhinde sapıtmaktadır.” (Yûnus, 108).
Denildi ki dalâl; ister kasıtlı ister kasıtsız olsun, ister az ister çok olsun, doğru yoldan sapmak ve kaçmaktır. Zira doğru yol zor ve meşakkatli yoldur... Dalâl; kasıtlı veya unutarak doğru yolu terketmek olduğuna göre bu lâfzm kendisinde birazcık hatâ olan kişilere isti'mâli sahihtir. Bunun için dalâl kelimesi kâfirlere de peygamberlere de nisbet edilmiştir. Her iki dalâl arasında büyük farklar vardır. Görmüyor musunuz, Allah Teâlâ Hz. Peygamber hakkında şöyle buyuruyor :
“Seni yetim bulup ta barındırmadı mı? Seni şaşırmış bulup doğru yola eriştirmedi mi?” (Duhâ, 7).
Hz. Ya'kûb hakkında da şöyle buyurmuştur :
“Muhakkak ki sen eski şaşkınlığın üzerindesin.” (Yûsuf, 95),
Hz. Ya'kûb'un evlâtlarının dilinden de onun için şöyle buyurulmuştur :
“Muhakkak ki babamız apaçık bir şaşkınlık içerisindedir.” (Yûsuf, 8).
Bununla Hz. Yûsuf'a tutkunluğu ve sevgisini göstermek istemişlerdir.
“Muhakkak ki biz onu apaçık bir şaşkınlık içerisinde görüyoruz.” (Yûsuf, 30).
Hz. Mûsâ hakkında da : “Ben o zaman bunu yapmıştım ve ben şaşkınlardan idim.” (Şuarâ, 30) buyuruluyor. Bununla Hz. Musa'nın unutkanlığına işaret edilmiştir. Keza; “İkisinden birisi unutursa diğeri ona hatırlatır.” (Bakara, 282) âyet-i kerîmesindeki dalâl kelimesi unutma anlamına kullanümıştır. Bu, insanın tabiatında mevcûd olan unutmadır.
Diğer yandan dalâl iki kısma ayrılır :
a) Bir kısmı nazarî bilgilerde şaşkınlıktır ki Allah'ı bilmek, birligini kabul etmek, peygamberlerini tanımak gibi konulardaki şaşkınlık bu kısma girer. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Kim de Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine ve âhiret gününe küfrederse muhakkak ki o uzak bir sapıklıkla sapıtmış olur.” (Nisa, 136).
b) Diğer bir dalâl da amelî bilimlerdeki şaşkınlıktır. İbâdetler gibi şer'î ahkâmı bilmedeki şaşkınlık böyledir. Uzak sapıklık veya şaşkınlık anlamına dalâl ise küfre işarettir. Nitekim yukardaki Nisa sûresi (136) âyetteki şaşkınlık küfür anlamınadır. Keza şu âyetlerde de bu anlamdadır.
“Muhakkak ki küfretmiş olup. Allah'ın yolundan alıkoymuş olanlar uzak bir sapıklıkla sapıtmışlardır.” (Nisa, 167),
“İşte onlar azâb ve uzak bir sapıklık içerisindedirler.” (Sebe', 8). Yani derin sapıklığın cezası içerisindedirler.
“Muhakkak ki siz apaçık bir sapıklık içerisindesiniz.” (Yâsîn, 47),
“Muhakkak ki onlar daha önceden sapıtmışlar ve birçoklarını da sapıklığa sevketmişlerdir ve kendileri de doğru yoldan sapıtmışlardır.” (Mâide, 77),
“Ve dediler ki biz yeryüzünde kaybolduktan sonra mı yeni bir yaratılışla yaratılacağız?” (Sebe', 10).
Bununla ölüm ve bedenin şekil değiştirmesi kinaye edilmiştir.
“Gazaba uğramış olanların ve sapıtmışlarm yolunda değil.” (Fatiha, 7).
Denildi ki sapıtanlardan maksat Hıristiyanlardır. [54]
Aslında dehr âlemin varlığının başlangıcından yok olmasına kadar geçen sürenin adıdır. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“İnsanın üzerinden uzun bir süre (dehr) geçti.” (Dehr, 1).
Sonra bununla uzun sürelerin hepsi ifâde edilmiştir. Dehr; zamanın tersinedir. Zaman ile hayat süresi kasdedilir. Allah'ın Resulü buyurur ki :
“Dehre sövmeyiniz, çünkü Allah dehrin kendisidir.” Denildi ki bunun mânâsı Allah dehre izafe edilen hayrın ve şerrin, iyiliğin ve kötülüğün faili demektir. Bunların taptığı şeye küfrettiğiniz zaman da hâşâ Allah Teâlâ'ya küfretmiş olursunuz. “Sadece bu dünyadaki hayatımız vardır, ölür ve diriliriz. Bizi ancak dehr yok eder.” (Câsiye, 24). Denildi ki bununla zaman kaydedilmiştir.[55]
Durak gibidir. Ancak yüzeyin sathı ve merdiven basamağı gibi yaygın olarak uzananı değil, yukarıya doğru çıkan durağa derece denir ve bununla yüce duraklar kasdedilir :
“Erkeklerin kadınlar üzerinde bir dereceleri vardır.” (Bakara, 228).
Bununla akıl ve siyâset ve benzeri konularda erkeklerin kadınlardan bir durak farklı olduklarına dikkat çekilmektedir.
“Erkekler, kadınlar üzerine kâimdirler.”, “Onların Rabları katında dereceleri vardır.” (Enfâl, 4),
“Onların Allah indinde dereceleri vardır.” (Âl-i İmrân, 163).
Yani onlar Allah katında derece sahibidirler. Yıldızların da dereceleri olduğu yukarıdaki şekilde teşbîhen belirtilir.[56]
Derece gibidir. Ancak derece yukarıya çıkış için kullanılırken, dereke iniş ve çıkiş için kullanılır. Bunun için cennetin dereceleri ve cehennemin derekeleri denilir... “Muhakkak ki münafıklar cehennemin en alt derekesindedirler.” Derk denizin dibinin en son noktasıdır. [57]
Tâat ve ceza için söylenir. Ancak şeriat için kullanılmıştır. Din millet gibidir. İtaat ve inkıyâd yönünden değerlendirilerek şeriat için ifâde edilir :
“Allah katında din İslâm'dır.” (Âl-i İmrân, 19),
“İyilik yaparak kendisini Allah'a teslim eden ve İbrahim'in dinine uymuş olandan daha güzel din sahibi kim olabilir?” (Nisa, 125).
Burada din itaat manasınadır. “Ancak tevbe edenler, nefislerini islâh edenler, Allah'a sarılanlar ve dinlerine Allah için bağlananlar müstesnadır.” (Nisa, 146),
“Ey ehl-i kitap, dininizde taşkınlık etmeyin. Allah hakkında ancak gerçeği söyleyin.” (Nisa, 171).
Burada Hz. Peygamberin dînine ittiba etmeleri için teşvik vardır. Bu din dinlerin en or-tasıdır.
“Dinde zorlama yoktur.” (Bakara, 256). Yani tâatta. Çünkü tâat gerçekte ancak ihlâs ile olur, ihlâs ise zorlama ile gerçekleşemez. Denildi ki; bu, cizye veren kitap ehline mahsûstur.
“Yoksa Allah'ın dîninden başkasını mı arıyorlar?” (Âl-i İmrân, 85),
“Bütün dinlerden üstün kılmak üzere peygamberini hidâyet ve hak din ile gönderen O'dur.” (Feth, 28),
“Allah ve Peygamberinin haram kıldığını haram saymayan ve hak din edinmeyenler...” (Tevbe, 29),
“İyilik yaparak kendini Allah'a teslîm eden ve İbrahim'in dinine uymuş olanlardan daha güzel din sahibi kim olabilir?” (Nisa: 129).[58]
“Resûlullah'ın çağrısını aranızda birbirinizin çağırışı gibi saymayın.” (Nûr, 63),
“Dediler ki bize Rabbından iste.” (Bakara, 68-69),
“De ki görüyor musunuz eğer size Allah'ın azabı gelirse veya kıyamet gelirse sâdıklardan iseniz Allah'tan başkasını mı çağırırsınız? Hayır O'nu çağırırsınız.” (En'âm, 40 - 41).
Böylece şiddet anında ancak Allah'ı çağırdıklarına dikkat çekilmektedir,
“Onu korkarak veya umarak çağırın.” (A'râf, 56),
“Eğer sâdıklardan iseniz Allah'tan başka şâhidlerinizi de çağırın.” (Bakara, 23),
“İnsana bir sıkıntı değdiği zaman O'na yönelerek Rabbini çağırır.” (Zümer, 8),[59]
Çıkmanın tersidir. Bu anlamda yer, zaman ve işler için kullanılır. Falanca yere girdi denilir:
“Hani şu kasabaya girin, dilediğiniz yerde istediğinizi bol bol yeyin. Kapısından secde ederek girin, affet deyin, kusurlarınızı örtelim. İyilik edenlere daha da artıracağız demiştik.” (Bakara, 58),
“Haydi cehennemin kapılarından girin.” (Nahl, 29),
“Onları altından ırmaklar akan cennetlere sokacaktır.” (Mücâdele, 22).[60]
Allah Teâlâ : “Orada ebediyen kalacaklardır.”
(Nisa, 13) buyurmaktadır. Ebed, zaman gibi bölünmeyen, sürekli uzayıp giden ândır. Bunun için, “şu zaman” denilir de “şu ebed” denilmez. Gerçekte bu kelimenin tesniye veya cem'i olmaması gerekir. Çünkü ona ilâve edilecek ikinci bir ebedin meydana gelmesi düşünülemez. Sadece ihtiva ettiği bazı hususlarda özellik kazanmasından dolayı ebedler anlamına “âbâd” denmiştir. Cins ismin, kendi içindeki bir kısma tahsis edilip, sonra burdan tesniye ve cem'i yapılması gibi. Kaldı ki bazıları âbâd kelimesinin müvelled olduğunu ve Arap sözleri arasında bulunmadığını naklederler. Ebed'in te'kîdli olarak devamlılık anlamına geldiği de söylenebilir. “Ebediyen bakî kaldı” denildiği zaman, uzun süre kalan şey kasdedilir. [61]
Bir şey için verilen süredir.
“Kiminiz daha önce öldürülür, kiminiz de belirtilmiş bir süreye (ecel) ulaşırsınız.” (Mü'min, 67),
“Dedi ki; bu, seninle benim aramdadır. Bu iki süre (ecel) den hangisini doldurursam doldurayım bir kötülüğe uğramam.” (Kasas, 28).
Onun borcu sürelidir veya ona süre tanınır dendiği zaman da ecel tabiri kullanılır. İnsan hayatı için belirlenen müddete de ecel adı verilir. Nitekim eceli yaklaştı dendiği zaman, ölümü yaklaştı denmektir. Bu ifâdenin aslı hayat süresini yani eceli doldurmaktır. Nitekim bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Bize ecel olarak verdiğin süre ulaştı.” Yani ölüm süresi. Bazıları da ecel, ihtiyarlık sınırıdır derler. Aslında her ikisi de aynıdır. Nitekim bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Sonra size bir ecel tayîn eder. Bir de onun katında belli bir ecel vardır, siz hâlâ şüphe eder durursunuz.” (En'âm, 2).
Birinci ecel dünyada kalmak, ikinci ecel ise âhirette kalmaktır. Bazıları da derler ki birinci ecel, dünyada kalmak, ikincisi ise ölümle., haşir arasındaki süredir. Yine derler ki birincisi uyku, ikincisi ölümdür. Bununla Allah Teâlâ'nın şu âyetine işaret edilir : “Allah, ölüm anında ruhları alır. Ölmeyenin ise uykusunda.” İbn Abbâs'dan nakledildiğine göre; her iki ecel de ölüm için kullanılır. Denilir ki; kimilerinin eceli arızîdir kılıç, yangın ve boğulma gibi veya uygun olmayan fakat hayatın kesilmesine vesile olan diğer sebepler gibi şeylerdir. Kimileri ise korunur ve afiyet içerisinde ölüm gelinceye kadar bekler. Denildi ki; insanların iki eceli vardır, kimisi hemen ölür, kimisi de süresine ulaşınca. Allah, dünyanın tabiatında hiç kimsenin sürekli kalmasını mu-râd etmemiştir. Nitekim buna işaret olarak buyurur ki :
“Böylece yetişip erginlik çağına gelirsiniz. Kiminiz öldürülür, kiminiz de bilirken hiç bir şey bilmez olsun diye ömrünün en fena zamanına ulaştırılır.” (Hacc, 5).[62]
Acele olanın zıddıdır. Ecel süreli olan ondan korkulan cinayettir. Öyleyse her ecel cinayettir fakat her cinayet ecel değildir. Nitekim ben şunu onun için yaptım diye kullanılır.[63]
İster dünyevî olsun, ister uhrevî olsun yapılan işin sevabından geri dönen şeydir. Bu anlamda Allah Teâlâ Kur'ân-ı Kerîm'in birçok yerinde :
“Benim ecrim ancak Allah'a aittir.” (Yûnus, 72),
“Ona dünyada ecrini verdim, doğrusu o âhirette de sâlihlerdendir.” (Ankebût, 27) buyurmaktadır. Ücret ise dünyevî bedeldir cem'i ücûr veya ücâr gelir. Nitekim mihirden kinaye olarak “Ma'rûf şekilde ecirlerini (mihirlerini) veriniz.” (Nisa, 25) buyurulmaktadır. Ecr ve ücret; bir sözleşme veya onun yerine geçen bir şeyle elde edilen nesne için söylenir. Sadece fayda için kullanılır, zarar için değil.
“Onların Rableri katında ecirleri (mükâfatları) vardır.” (Bakara, 277),
“Kim de bağışlar ve barışı sağlarsa onun ecri Allah'a aittir.” (Şûra, 40) buyrulmaktadır. Akd ve akd dışı olan neticelere ise ceza adı verilir. Ceza faydalı ve zararlı şeyler için kullanılır.
“Zeyd, Amr'ı ücretle tuttu” dendiği zaman ona bir karşılık verdi denmek istenir. Nitekim bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Bana sekiz yıl çalışmana karşılık (ücret olarak) bu iki kızımdan birini sana nikahlamak istiyorum.” (Kasas, 27).
İsti'câr ise bir şeyi ücret karşılığı istemektir, sonra bununla, ücret karşılığı elde edilen şey ifâde edilmiştir. Nitekim isti'câr da îcar karşılığı kullanılmıştır. Bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur : “O iki (kız) den biri dedi ki babacığım onu ücretle tut. Çünkü ücretle tuttuklarının en iyisi bu güçlü ve emîn kişidir.” (Kasâs, 26).[64]
Hakkı, bir defada ödemektir. Haraç ve cizye ödeme gibi Emâneti iade etmektir. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
"Kendisine emânet edilen emânetleri ödesin. Allah size emânetleri ehline edâ etmenizi emreder.” (Nisa, 58),
“Borçlu, darda ise bolluğa çıkıncaya kadar beklemelidir.” (Bakara, 178).
Edat kelimesi ise kendisine ulaşılan araçtır.” [65]
Kişinin ehli o kişiyi soy, din veya bunların yerine geçen san'at ve yurt gibi birleştiren şeylerdir. Aslında kisinin ehli kişinin kendisiyle bir meskende birleşen kimselerdir. Sonra bu ifâde genişlemiş ve soybirliği olanlara ehl adı verilmiştir. Ev ehli anlamına Ehl-i Beyt dendiği zaman Hz. Peygamberin ailesi anlaşılır.
“Ey Ehl-i Beyt, Allah muhakkak ki sizden eksikliği gidermek ve sizi tertemiz kılmak ister.” (Ahzâb, 33).
Burada Hz. Peygamberin ailesi kasdedilmiştir. Adamın ehli, ta'bîriyle, eşi ifâde edilir. Ehl-i İslâm ta'bîri ise İslâm'da birleşenler için kullanılır. İslâm şeriatı birçok hükümlerinde müslümanla kâfir arasında neseb bağının kaldırılmasına hükmettiği için Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır :
“Allah, ey Nûh, o senin ehlinden sayılmaz. Çünkü kötü bir şey işlemiştir. Öyleyse bilmediğin şeyi benden isteme. Câhillerden olmaman için sana öğüt veriyorum.” (Hûd, 46),
“Nihayet buyruğumuz gelip sular kaynamağa başlayınca her cinsten birer çifti ve haklarında hüküm verilmiş olanın dışında kalan ehlini ve insanları gemiye al da git, dedik. Zaten onunla beraber pek az kimse inanmıştı.” (Hûd, 40).
Ehlileştirildi denildiği zaman alıştırıldı ve insana yaklaştırıldı denmek, istenir. Teehhül ise evlenmek ve eş edinmektir. Bir yere alışan her hayvana da ehlî ta'bîri kullanılır. Allah seni cennete teehhül ettirsin denildiği zaman, o, buna uygundur, lâyıktır denmek istenir. Merhaba, ehlen dendiği zaman gelen insana selâmet dilenir. Ve sen bizim yanımızda rahat bir yer buldun otur denmiş olur.[66]
Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır :
“İster ki onunla kendisi arasında uzun bir süre bulunsun.” (Âl-i İmrân, 30).
Emedle ebed, birbirine yakın lâfızlardır. Fakat Ebed belirli bir hududu bulunmayan ve sınırlanmayan zaman süresinden ibarettir. Emed ise belirli bir hududu bulunan süreden ibarettir. Mutlak olabileceği gibi münhasır da olabilir. Zamanla emed arasında fark vardır. Emed son bakımından söylenilir, zaman ise umûmîdir, hem başlangıç hem de son bakanından söylenir.[67]
Emn kelimesinin aslı korkunun gidip ruhun huzura kavuşmasıdır. Emn, emânet, emân aslında mastardırlar. Ancak emin bazı kerre insanın içinde bulunduğu emniyet' halinin ismi, bazı kerre de insana verilen emânın adı olur. Nitekim Allah bu anlamda şöyle buyurmaktadır:
“Ey îman edenler, Allah'a ve peygamberine hainlik etmeyin. Bile bile kendi emânetlerinize hiyânet etmiş olursunuz.” (Enfâl, 27).
Burada size emânet olunan şeyler mânâsına gelmektedir.
“Gerçekten biz emâneti göklere, yeryüzüne ve dağlara sunduk da onlar bunu yüklenmekten çekindiler ve korkup titrediler.” (Ahzâb, 72).
Denildi ki, buradaki emânet tevhîd veya adalettir. Hece harfi, akıl diyenler de olmuştur ki bu, doğrudur. Çünkü akıl ile tevhîd bilgisi öğrenilir, adaletle hükmedilir, hece harfleri bellenir ve o sayede insanın öğrenebileceği her şey öğrenilir ve insan gücü yettiğince iyi fiiller yapar. Akıl ile insan Allah'ın yaratıklarından bir çoğuna üstün kılınmıştır.
“Orada apaçık alâmetler ve İbrahim'in makamı vardır. Kim oraya girerse emîn olur.” (Âl-i İmrân, 97).
Yani cehennemden emîn olur diye açıklamışlardır. Nitekim :
“Çevrelerinde inananların zorla kapılıp götürülmesine rağmen orayı emîn bir harem yaptığımızı onlar görmediler mi?” (Ankebût, 67),
“Hani Kâ'be'yi insanlar için bir toplantı yeri kılmış ve emin bir mahal yapmıştık.” (Bakara, 125),
“Sonra o üzüntünün ardından üzerinize öyle bir emniyet ve öyle bir uyku indirdi ki...” (Âl-i İmrân, 154) âyetlerinde bu mânâlara kullanılmıştır.[68]
Durum manasınadır cem'i ümûr gelir. Bu lâfız umûmîdir hem fiillere, hem de sözlere kullanılır. Bir şeyi yapma ile mükellef kıldığınız zaman ona emrettim dersiniz. Bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Bütün işler (emir) O'na döndürülür.” (Hûd, 23),
“De ki bütün iş (emir) Allah'ındır.” (Âl-i İmrân, 154),
“İçlerinde sana açmadıkları bir (emri) şeyi gizliyorlar bu bize âit bir şey olsaydı burada öldürülmezdik diyorlar.” (Âl-i İmrân, 154),
“Kime Rabbından bir öğüt gelir de faizcilikten vazgeçerse geçmiş olanlar kendisine ve hakkındaki hüküm (emir) Allah'a aittir.” (Bakara, 275).
Bir şeyi ibda' etmeye de emir ismi verilir. Nitekim bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır:
“Bilin ki yaratma da, emir de O'nundur.” Bu mânâda emir yalnız Allah'a mahsûstur, yaratıklara değil. Nitekim; “Bunun üzerine iki gün içerisinde yedi gök varetti ve her göğün işini (emrini) ona bildirdi.” (Fussilet, 12) âyeti bu mânâya hamledilmiştir. Hikmet sahipleri de bu âyetleri aynı mânâya hamletmişlerdir :
“Sana ruhtan sorarlar. De ki ruh, Rabbimizin emrinden bir emrdir. Ve size bilgiden çok azı verilmiştir.” (İsrâ, 85).
Burada Allah'ın ibda' ettiği şey anlamına gelmektedir.
“Bir şeyin olmasını istediğimiz zaman ona sözümüz (emrimiz) sadece "ol" demektir ve hemen oluverir.” (Nahl, 40) âyeti de bu mânâda ibda' olarak belirtilmiştir. Yap veya yapsın veya haber sözüyle olsun emir bir şeye öncelikle katılmak mânâsına gelir. Nitekim Hz. İbrahim'in rü'yâsmı anlatan âyet-i celîle'de emir bu mânâya kullanılmıştır. “O kendisinin yanısıra yürümeye başlayınca dedi ki, ey oğulcuğum doğrusu ben rü'yâda iken seni boğazladığımı görüyorum, bir bak ne dersin? O da dedi ki, babacığım sana emrolunanı yap. tnsftAiı”h beni sabredenlerden bulursun.” (Sâffât, 102). Burada Hz. İbrahim'in rü'yâsında kurban kesmeyi görmesi emr olarak ifâde edilmiştir. “Firavun'un emrine uydular. Oysa Firavun'un emri hiç de doğru değildi.” (Hûd, 97) âyetinde ise ifâde umûmîdir, hem kavil, hem de fiilleri belirtmektedir. “Allah'ın emri geldi. Acele gelmesini boşuna istemeyin.” (Nahl, 1) âyetinde ise kıyamete işaret edilerek lâfızların en genişi şeklinde zikredilmiştir. “Dedi ki hayır nefisleriniz sizi aldatıp bir işe (emre) sürüklemiş, artık bana güzelce bir sabır gerekir.” (Yûsuf, 18) âyetinde ise emir nefsin emrettiği kötülük anlamına gelmektedir. Emir, çoğalma anlamına da gelir. Çünkü bir kavim çoğalınca emir sahibi olur ve kendilerini yönetecek bir yöneticiye muhtaç olurlar. “Ve böylece her kasabada oranın ileri gelenlerini hîle yapan suçlular kıldık. Bir şehri de helak etmek istediğimiz zaman varlıklılarına emir veririz ve orada fâsıklık yaparlar.” (İsrâ, 16). Yani onlara itaat etmelerini emrederiz. Bir kırâette de burada emrederiz değil, “onları emirler kılarız” anlamına “emmerna şeklinde kullanılmıştır. “Emmernâ” çoğalttık mânâsına da rivayet edilmiştir. Nitekim müşavere için i'timar lâfzı kullanılır. Çünkü müşavere esnasında bir kısmı bir kısmının enirini dinler. Bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır : “Şehrin öte başından koşarak bir adam geldi ve dedi ki, ey Mûsâ ileri gelenler seni öldürmek için aralarında görüşüyorlar (müşavere ediyorlar), hemen çık git, doğrusu ben sana öğüt verenlerdenim.” (Kasas, 20). Burada müşavere mânâ- sına “ye'temirûne” ( ojj^i ) kullanılmıştır. “Bunun üzerine kalkıp gittiler. Nihayet bir gemiye bindiklerinde o, bu gemiyi deliverdi. Mûsâ gemiyi içindekileri boğmak için mi deldin doğrusu şaşılacak (emr) bir şey yaptın, dedi.” (Kehf, 71). Buradaki (emr) kelimesi çirkin ve şaşılacak bir şey mânâsına gelmektedir. Emr sahipleri mânâsına gelen “ülû'l - emr” ta'bîriyle Peygamber devrindeki emirler kasdolunmuştur denilir. Bir kısmı da Ehl-i Beyt'ten emirler kas-dolunmuştur demişlerdir. Ma'rûfu emredenler kasdolunmuştur diyenler de vardır. İbn Abbâs der ki; bunlar, fakîhler ve Allah'a itaat eden din ehlidir. Bu sözlerin hepsi de doğrudur. Şöyle ki emr sahipleri olanlardan halk korkar. Bunlar dört sınıftır : Birincisi peygamberdir ve onların avamın ve havasın zahir ve bâtınına hükmettikleri apaçıktır. İkincisi valilerdir. Bunlar halkın bâtınına değil, zahirine hükmederler. Üçüncüsü hikmet sahipleridir, bunlann hükmü havassın zahirine değil bâtımnadır. Dördüncüsü öğüt verenlerdir, bunlann hükmü avâmm zahirine değil bâtımnadır.[69]
Hem hüzün, hem de kızgınlığın birlikte olduğu haldir. İkisine birlikte söylenebileceği gibi, ayrı ayn her biri için de söylenir. Gerçekte ise esef; kalbten gelen kanın intikam duygusunu coşturmasjdır. Bu coşkunluk alttaki birisine karşı olursa yayılır, ga-zab adını alır, üstteki birine karşı olursa kısılır ve hüzün olur. Nitekim İbn Abbâs'a hüzün ve gazab nedir diye sorulduğunda, ikisinin de çıkış yeri birdir, fakat lâfız muhteliftir der. Kim kendisinden daha güçlü olana karşı çıkarsa ona kin ve gazabını izhâr eder. Kim de kendisini yenemiyeceği birisine karşı çıkarsa ona hüzün ve feryadını izhâr eder. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur : “Bizi öfkelendirince onlardan intikam aldık.” (Zuhrûf, 55) yani kızdırınca. Ebu Abdullah el-Rıza der ki; Allah bizim esefimiz gibi eseflenmez, ancak O'nun esef-lenen dostları vardır, onların rızâsı kendi rızâsı, esefini de kendi esefi kılmıştır. Bu mânâda Enbiyâ sûresinde: “Mûsâ kavmine kızgın ve üzgün dönünce...” (Enbiyâ, 67) buyurulmaktadır. Buradaki esef kızgınlıktır.[70]
Bir şeyin eseri, varlığına delâlet eden şeyin meydana gelmesidir. Cem'i Âsâr gelir. Nitekim Allah Teâlâ :
“Sonra onların izleri (eserleri) üzerinde peygamberlerimizi ard arda gönderdik.” (Hadid, 27),
“Yeryüzünde dolaşıp görmezler mi kendilerinden daha kuvvetli, daha çok sağlam eserler bırakan öncekilerin âkibeti nasıl oldu?” (Mü'min, 82),
“Allah'ın rahmetinin belirtilerine (eserlerine) bir bakın, toprağı öldükten sonra nasıl diriltiyor?” (Rûm, 50).
Daha önce geçmiş olanları gösteren yol için de âsâr ta'bîri kullanılır. Nitekim Allah Teâlâ : “Yine de onların izlerinde (âsâr) kovalanırcasına koşuyorlardı.” (Sâffât, 70),
“Onlar işte ardındadır (eser).” (Tâhâ, 84).
Aynı anlama, devenin semiz olması içinde yağ izi göstermesi nedeniyle "esere" ta'bîri kullanılır. Devenin izini delâlet etmek üzere, topuğuna işaret vurulmasına da aynı ta'bîr kullanılır. Bu iş için kullanılan demire de eser âleti anlamına "mi'sere" denir. Kılıcın eseri ise parlaklığı ve keskinliğidir, timin eseri rivayetidir. Bu; rivayet edilip yazılarak iz bırakmaktan türetilmiştir. Meâsir ise insanın faziletlerinden nakledilen şeylerdir. Eser, fazilet için istiare edildiği gibi, îsâr da bu sebeple cömertlik için kullanılır. Nitekim Allah Teâlâ : “Ve onlar ki kendi nefislerine onu tercih (eser) ederler.” (Haşr, 9).[71]
Kendinden başkası ona göre sıralanan şeydir.
Değişik şekillerde kullanılır :
a) Zaman bakımından önce olan için evvel denilir. Abdülmelik evvel, Mansûr sonra hükümdar olmuştur demek gibi.
b) Reislik bakımından bir şeyde önde olan için kullanılır. Onun dışındakiler ona göre sıralanır. Önce Emîr, sonra Vezir sözü gibi.
c) Vaz' ve nisbet bakımından önce olan için evvel denilir. Sözgelimi Irak'tan dışarı çıkan için önce Kadîsiye, sonra Fîd demek gibi. Siz Mekke'den çıkana önce Fîd, sonra Kadîsiye dersiniz.
d) Nizâm bakımından önce olana denir. Önce temel, sonra yapı demek gibi. Allah'ın sıfatı olarak “Evvel” varlıkta hiç bir şey onu geç memiş demektir. Allah Teâlâ'nın : “Ben böylece emrolundum ve ben müslümanların ilkiyim.” (En'âm, 163), “Ayrılınca dedi ki, tenzih ederim Seni, Sana tevbe ettim ve ben mü'minlerin ilkiyim.” âyetlerindeki evvel ise İslâm ve îmanda önder kimseyim demektir. Keza “Yanımdaki Tevrat'ı tasdik edici olarak indirdiğimiz Kur'an'a îman edin. O'nu inkâr edenlerin ilki olmayın.” (Bakara, 41) âyetinde ise küfürde siz kendisine uyulan kişiler olmayın denilmektedir. Evvel zarf olarak kullanıldığı gibi kadîm ve eski mânâsına da kullanılır. Sana evvel ve sonra geldim denilirken kasdolunan budur... [72]
Katı bir şeyi kesmek ve onu etkilemektir. Demiri kesmek gibi. Demiri kesen âlete" de mihraz veya mifrez denilir... Farz, vacip gibidir. Fakat vacip vuku ve sabit olduğu kabul edilerek söylenirken, farz kesin hüküm ifâde eden hususlar için söylenilir : “Bir sûre, onu sana indirdik ve farz kıldık.” (Nûr, 1). Yani senin onunla amel etmeni vâcib kıldık. “Senin üzerine Kur'an'ı farz kılan.” (Kasas, 85). Yani onunla amel etmeyi vâcib kılan demektir. Hâkimin gerekli kıldığı nafakaya da farz adı verilir.[73]
Başarmak ve istenene ulaşmaktır. Bu da iki kısımdır, bir kısmı dünyevî, bir kısmı uhrevîdir. Dünyevî felah dünya hayatını güzelleştiren mutluluklarda başarıya ulaşmaktır, bu da sürekliliktir, zenginlik ve mevki ile olur...
Uhrevî felah ise, dört şeyle gerçekleşir. Sonu olmayan devamlılık, fakirliği olmayan zenginlik, zilleti olmayan izzet, cehaleti olmayan ilim. Bunun için denilmiştir ki : “Âhiret hayatından başka hayat yoktur.” Nitekim Allah Teâlâ da buyurur ki :
“işte onlar Allah'ın hizbidir. Dikkat edin Allah'ın hizbi işte felaha erenler onlardır.” (Mücâdele, 23).
“Kendisini temizleyenler muhakkak felah buldu.” (A'lâ, 14),
“Mü’minler gerçekten felah buldu.” (Mü'minûn, 1),
“Allah'tan korkun ki felaha eresiniz.” (Bakara, 189),
“Muhakkak ki zâlimler felaha ermezler.” (En'âm, 21),
“Muhakkak ki mücrimler felah bulmazlar.” (Yûnus, 17),
“Muhakkak ki, kâfirler felah bulmazlar.” (Mü'minûn, 117),
“İşte onlar Rablarından bir hidâyet üzeredirler, ve felaha erenler de onlardır.” (Bakara, 5),
“Kimin de tartısı ağır gelirse işte felaha erenler onlardır.” (A'râf, 8).[74]
Muğlak ve müşkil hali ortadan kaldırmaktır. Bu da iki kısımdır. Birisi gözle görülür; kapıyı açmak gibi... İkincisi ise basiretle kavranır; üzüntüyü kaldırmak, kederi gidermek gibi. Bu da çeşitlidir, birincisi dünyevî işlerdeki kederi ve üzüntüyü gidermektir... İkincisi ise zor olan bilgileri açmaktır. Falanca ilimden kapalı bir kapıyı açtı dendiği gibi. Her şeyin Fatihası ise onun başlangıcıdır yani daha sonra gelenlerin onunla açıldığı şeydir. Onun için Fatiha sûresine Fâtihat el-Kitâb denmiştir.[75]
Bir şeyin çok veya az olarak dengenin dışına çıkmasıdır bunun tersi salâhtır. Bu ifâde rûh, beden ve doğru yoldan çıkan diğer şeyler için kullanılır :
“Eğer hak onların arzusuna uymuş olsaydı gökler ve yeryüzü fesada uğrardı.” (Mü'minûn, 71),
“Eğer göklerde ve yerde Allah'tan başka iki ilâh bulunsaydı her ikisi de (gök ve yer) fesada uğrardı.” (Enbiyâ, 22),
“İnsanların elleriyle kazandıkları yüzünden karada ve denizde fesâd yaygınlaştı.” (Rûm, 41),
“Allah fesadı sevmez.” (Bakara, 205),
“Onlara yeryüzünde bozgunculuk yapmayın denildiğinde, biz sadece islâh edicileriz derler.” (Bakara, 11),
“Dikkat edin asıl bozguncular onlardır da farkında değildirler.” (Bakara, 12),
“Dedi ki muhakkak ki hükümdarlar bir kasabaya girdikleri zaman orayı fesada verirler.” (Nemi, 34),
“Muhakkak ki Allah bozguncuların amelini islâh etmez.” (Yûnus, 81),
“Allah islâh edici ile bozgunculuk yapacak olanı bilir.” (Bakara, 220),[76]
Bir etki edici tarafından etki etmektir. Fiil kelimesi umûmîdir, dikkatli veya dikkatsiz, bilerek veya bilmeyerek, kasıtlı veya kasıtsız olabilir. İnsandan, hayvandan ve katı varlıklardan sâdır olabilir. Amel de onun gibidir.
“Hayırdan da ne yaparsanız Allah onu bilir.” (Bakara, 197),
“Kim de bunu yaparsa kendi nefsine zulmetmiş olur.” (Bakara, 231),
“Kim de düşmanlık ve zulümle yaparsa onu ateşe ulaştırırız.” (Nisa, 30).
“Ey Peygamber, sana Rabbinden indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan sen O'nun risâletini yapmamış olursun.” (Mâide, 57).[77]
Bilgiden, bilinene götüren bir güçtür. Tefekkür ise bu gücün aklın doğrultusunda hareket etmesidir. Tefekkür gücü sadece insanda vardır, hayvanlarda yoktur ve ancak kalbde bir şekli hâsıl olan şeyler için söylenilir. Bunun için Allah'ın nimetlerini düşününüz zâtını düşünmeyiniz ,buyurulmuştur. Bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Onlar düşünmezler mi ki arkadaşlarında bir delilik yoktur.” (A'râf, 184),
“Muhakkak ki bunda düşünen bir kavim için âyetler vardır.” (Ra'd, 3),
“Böylece Allah size âyetlerini açıklar ki dü-şünesiniz diye.” (Bakara, 219, 266),
“De ki hiç görenle görmeyen bir olur mu? Halâ düşünmüyor musunuz?” (En'âm, 40),"[78]
Altını ateşe tutup iyisini kötüsünden ayırmak anlamına gelen “” masdanndan türetilmiştir. İnsanın ateşe girdirilmesine de bu masdardan türetilen fiiller kullanılır.
“O günki onlar ateşe tutulurlar.” (Zâriyât, 13),
“İşte fitnenizin tadını tadın, sizin acele etmekte olduğunuz şey budur.” (Zâriyât, 14).
Yani azabınızı tadın... Fitne bazan kendisinden azabın hâsıl olduğu şey için kullanılır.
“Dikkat edin onlar azabın içine düşmüşlerdir.” (Tevbe, 49).
Bazan da tecrübe için kullanılır :
“Biz seni bir tecrübe ile tecrübe etmiştik.” (Tâhâ, 40).
Fitne, belâ gibidir. Her ikisi de insanın bolluk ve sıkıntı gibi sevkedildiği şeyler için kullanılır. Ancak sıkıntı ve hiddet halinde daha çok kullanılmaktadır.
“Biz sizi imtihan olarak hayır ve şer ile deneriz.” (Enbiyâ, 35).
Burada hem iyilik hem de kötülük için kullanılmıştır. Şiddet için kullanılan âyetlerin örnekleri ise şöyledir :
“O ikisi nihayet diyeceklerdir ki biz fitneyiz (imtihanız) sakın küfretme.” (Bakara, 102),
“İyi bil ki fitne katüden daha şiddetlidir.” (Bakara, 191),
“Fitne kalmayınca ve din de Allah için oluncaya kadar onlarla savaş.” (Bakara, 193)
...Fitne hem Allah Teâlâ'dan, hem de kullardan sâdır olan fiillerdendir. Öldürme ve azâb, belâ ve musibet gibi daha hoşlanılmayan birçok fiiller, Allah'tan olduğu takdirde hikmet şeklinde tecelli eder, insandan olduğu takdirde Allah'ın emrine aykırı olacağı için bunun zıddı olur.”[79]
Fuhş, fahşâ ve fahişe kelimeleri gerek fiil, gerekse söz olarak çirkinliği çok fazla olan şeyler için kullanılır.
“De ki Allah aşırılığı emretmez. Allah'a bilmediğinizi mi söylüyorsunuz?” (A'râf, 28),
“Fuhuştan (aşırılıklardan), münkerden ve zulümden nehyedin, ibret alasınız diye size öğüt verir.” (Nahl, 90),
“Sizlerden her kim ki apaçık bir aşırılık işlerse ona azabı iki kat artırırız.” (Ahzâb, 30),
“De ki Rabbim aşırdıkların gizli ve açık olanını haram kıldı.” (A'râf, 33).[80]
Güneş gözden gizlendiği zaman bu masdar kullanılır... İnsanın bilgisinden gizlenen, duyularla görünmeyen her şeye de gayb tabiri kullanılmıştır:
“Onlar ki gayba inanırlar ve namazlarını kılarlar.” (Bakara, 3),
“İşte bunlar gaybın haberleridir, onu sana vahyediyoruz.” (Âl-i İmrân, 44),
“Ben size Allah'ın hazîneleri yanımdadır demiyorum, gaybi bilmem.” (En'âm, 50),
“Gaybm anahtarları O'nun katındadır. Bunu sadece Allah bilir.” (En'âm, 59),
“Sonra gaybı ve şehâdeti bilenin huzuruna döndürülürsünüz.” (Tevbe, 94),
“Göklerin ve yerin gaybı Allah'ındır ve bütün emir O'na döner.” (Hûd, 123),
“İşte bu gaybın haberlerindendir, onu sana vahyediyorum.” (Yûsuf, 102),
“Göklerin ve yeryüzünün gaybı Allah'ındır.” (Nahl, 77),
“De ki göklerde ve yerde olan gaybı Allah'tan başka hiç kimse bilmez.” (Neml, 61),
“Sen, ancak zikre uyan ve gayb ile Rahmân'dan korkanı uyarırsın.” (Yâsîn, 11),
“Muhakkak ki Rablarından gayb ile korkanlar için mağfiret ve büyük mükâfat vardır.” (Mülk, 13),
“Dediler ki bizim bir bilgimiz yoktur. Muhakkak ki gayblan en iyi bilen Sensin Sen!” (Mâide, 109).[81]
Kalbin intikam isteğiyle coşmasıdır. Bunun için Aleyhisselâtü Vesselam Efendimiz buyurur ki : “Gazabtan korkunuz çünkü o Âdemoğluna kalbinde yakılan bir közdür...” Allah ga-zabla nitelendirildiği takdirde bundan maksad, sadece intikamdır.[82]
Mal, mevki, şehvet ve şeytân gibi insanı uyanıkken kandıran her şeye söylenir. Şeytân ile de tefsir edilmiştir; çünkü aldatıcıların en kötüsü odur. Dünya ile de tefsir edilmiştir çünkü dünya aldatır, zarar verir ve fânidir.
“Küfretmiş olanların şehirlerde dolaşması seni aldatmasın.” (Âl-i İmrân, 196),
“Şeytân onlara ancak ğurûr va'd eder.” (Nisa, 120),
“Dünya hayatı ğurûr metâmdan başka' bir şey değildir.” (Âl-i İmrân, 185),
“Kâfirler ancak ğurûr içindedirler.” (Mülk, 20),
“Zâlimler birbirlerine ancak ğurûr va'dederler.” (Fâtır, 40),[83]
Bilgi verilmesi yönünden; bilinen şeyleri bilmektir. Denildi ki haber mes'elelerin derinliklerini bilmektir. “Ve Allah sizin yaptıklarınızdan haberdârdır.” Yani yaptıklarınızın haberini bilendir. Denildi ki sizin işlerinizden beğendiklerini bilendir. Denildi ki Habîr haber veren manasınadır.[84]
Aslında kasd ve ziyaret demektir. Ancak şer'î örfte, belirli hareketleri yerine getirmek için Allah evini kasdetmektir. En büyük hacc, Kurban Bayramı ve arefe günü olanıdır. Umreye de küçük hacc denmiştir.[85]
Bir şeye muhtaç olmak, bir şeyi severek ihtiyaç hissetmektir.[86]
Bir şeyin diğerine karışmasını önlemek amaciyle iki şey arasına konulan engeldir. Evin hududu, onu diğerinden ayıran şeydir. Birisinin hududu denmesinin sebebi bu hadlerin o suçu işleyenlere ibret, diğerlerinin de onun gittiği yola gitmesine mâni olmasındandır. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyuruyor :
“Bunlar Allah'ın hudududur, onlan aşmayın. Kim Allah'ın hududunu aşarsa işte onlar zâlimlerin ta kendileridir.” (Bakara, 229),
“Bedeviler, küfür ve nifak bakımından daha beterdir. Bununla beraber Allah'ın peygamberine indirdiği hükümlerin hududunu bilmeleri onlara daha da uygundur.” (Tevbe, 97).
Yani Allah'ın indirdiği hükümleri. Denildi ki Allah'ın hududu dört şekildedir. Bir kısmını artırmak veya eksiltmek caiz olmaz. Bir kısmını artırmak veya eksiltmek caiz olur. Bir kısmını artırmak caiz olma.z, eksiltmek caiz olur. Bir kısmında artırmak caiz olur, eksiltmek caiz olmaz. [87]
Aslında mutabakat ve muvafakattir. Birkaç şekilde kullanılır :
Hikmetin gerekli kıldığı bir sebeple bir şeyi icâd edene hakk denir. Bu sebeple Allah Teâlâ için Hak denilmiştir :
“Sonra onlar gerçek (Hak) Mevlâlanna döndürülürler.” (En'âm, 67),
“İşte hakîkî Rabbimiz Allah budur. Haktan sonra delâletten başka ne vardır?” (Yûnus, 32).
Hikmet gereği icâd edilmiş olan şeye hakk denir. Bunun için Allah Teâlâ'nın bütün fiilleri haktır denilir.
“Güneşi ışık, ayı nur yapan, yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için aya konak yerleri düzenleyen O'dur Allah bunları ancak hakka göre yaratmıştır.” (Yûnus, 5),
“Onlar, sana azâb hak mıdır diye sorarlar. De ki; evet Rabbim hakkı için gerçektir.” (Yûnus, 50),
“Kendilerine kitap verdiklerimiz onu öz çocuklarını tanıdıkları gibi tanırlar. Öyle iken içlerinden bir kısmı bilir oldukları halde hakkı gizlerler.” (Bakara, 146),
“Hak Rabbindendir. Öyleyse asla şüphecilerden olmayın.” (Bakara, 147),
“Şüphesiz bu Rabbinden bir haktır.” (Bakara, 149).
Şeyin kendisinin üzerinde bulunduğu şeye mutabık olduğuna inanmaktır. Falancanın diriliş, sevap, ceza, cennet ve cehennem inancı haktır dediğimiz gibi. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyuruyor :
“İnsanlar bir tek ümmetti, Allah müjdeleyici ve korkutucu peygamberler gönderdi ve onlarla birlikte insanların ihtilâfa düştükleri şeylerde aralarında hüküm vermeleri için hak kitaplar gönderdi. İşte Allah kendi izniyle, îman edenleri üzerinde ihtilâfa düştükleri hakka ulaştırdı.” (Bakara, 213).
Gerektiği şekilde, gerektiği yerde ve gerektiği vakitte yapılan iş ve söylenilen sözdür. Sen bu davranışında haklısın, bu sözünde haklısın dediğimiz gibi. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyuruyor :
“Böylece fâsık olanların îman etmiyeceklerine dâir Rabbinin söylediği söz gerçekleşti.” (Yûnus, 30),
“Eğer biz isteseydik herkesi elbette hidâyete erdirirdik. Fakat cehennemin tamamını cinn ve insanlarla dolduracağım diye, Benden hak söz sâdır olmuştur.” (Tevbe, 13),
“Şayet hak onların heveslerine uysaydı, gökler yerler ve onlarda bulunanlar muhakkak ki bozulup giderdi.” (Mü'minûn, 71).[88]
Bazan varlığı ve değişmezliği sabit olan şey için kullanılır. Resûlullah (s.a.)'m Hârise'ye, “Her hakkın bir hakikati vardır. Senin îmanının hakikati nedir?” diye sorduğu gibi. Yani senin iddia ettiğinin hak olduğunu bildiren şey nedir? Falanca hakikatim koruyor derken de korunması gereken şeyi koruyor denmek istenir. Bazan da i'tikâd için kullanılır. Bazan da amel ve söz için kullanılır. Denilir ki falancanın davranışının hakikati vardır. Yani mürâî değildir. Falancanın sözü hakikattir yani fazlası ve eksiği yoktur. Denilir ki dünya boştur, âhiret haktır. Yani birisi geçici, diğeri bakîdir. Fakîhlerin ve Kelâmcıların örfünde ise hakikat lüğatta konulduğu aslî anlamda kullanılan lâfızdır.[89]
Çözme anlamına gelen halle’den türetilmiştir. Düğümü çözmekten istiaredir :
“Allah'ın size rızk olarak verdiği şeylerden helâl ve temiz olarak yeyin.” (Nahl, 11).
“Diliniz yalana alışmış olduğu için her şeye, şu helâl, bu haramdır demeyin.” (Nahl, 116),
“Ey Peygamber, Biz mihirlerini verdiğin eşlerini, Allah'ın sana câriye diye verdiği cariyelerini, seninle beraber hicret eden amcanın kızlarını, halalarının kızlarını... Senin için helâl kıldık.” (Ahzâb, 50).[90]
Allah Teâlâ için hamd, O'na faziletlerle dolu övgüdür. Hamd, medihten daha özel, şükürden daha geneldir. Çünkü medh insanda kendi isteğiyle olan şeyler için söylenilir, bazan da bağlantılı olarak medh sözkonusudur. Çünkü insan, boyunun özelliği, yüzünün güzelliği ile övülebileceği gibi cömertliği ve bilgisi ile de övülür. Hamd ise ikinci için olur birinci için değil. Şükür ancak bir nimete mukabil olarak söylenir. Dolayısıyla her şükür hamddir, fakat her medh hamd şükür değildir : “O, Hamîd'dir, Mecîd'dir.”. Övülendir denilebileceği gibi, övendir de olabilir.[91]
Sapıklıktan doğru yola meyi etmektir : “Allah'a hanîf olarak ibâdet edin...”, “Hanîfve müslim olarak...”, “Allah'a doğru yönelerek yalan sözden sakının...” Araplar, hacceden veya sünnet olan herkese hanîf adını verirlerdi. Bununla o kişinin Hz. İbrahim'in dîninden olduğuna dikkatleri çekerlerdi. [92]
Yasaklanan şeydir. Bu yasaklama; ya ilâhî bir bağlılıkla olur veya zorla engelleme, veya akıl, şeriat, emri dinlenen birisi tarafından konulan yasaklar ile olur. Allah Teâlâ'nın şu kavli emre itaat, boyun eğme şeklinde bir yasaklamadır.
“Ve onun üzerine emzirmeyi haram kıldık.” (Kasas, 13),
“Helak ettiğimiz bir kasabaya da haram oldu.” (Enbiyâ, 95),
“Onlara bu, kırk yıl yasaklanmıştı.” (Mâide, 46).
Zorla engel olma şeklindeki yasak örneği de şu âyet-i celîledir :
“Muhakkak ki kim Allah'a şirk koşarsa Allah ona cenneti haram kılar.” (Mâide, 73),
“Muhakkak ki Allah onları kâfirlere haram kılmıştır.” (A'râf, 50).
Şer'an yasaklanan haramın örneği; yemek mukabili veya farklılıkla yemeği satmaktır.
“Eğer onlar size esirler olarak gelirlerse fidyeleşirsiniz. Bu onları çıkarmanızın haramkılınmış olmasındandır.” (Bakara, 85),
Bu haram kılınanlar, onlann şeriatlarına göreydi.
“De ki bana vahyolunan şeylerde, hiç bir yiyenin yediğinin haramkılındığını bulamıyorum.” (En'âm, 145). Yahudilere de tırnaklı her şeyi haram kılmıştı...[93]
Bilinen savaştır, savaşta soygundur. Sonra eşyaya da harb adı verilir. [94]
Nimetin, onu elde etmiş olan kişiden kaybolmasını istemektir. Bazan istekle beraber yok etme gayreti de olur. Hadîs-i Şerifte buyurulmuştur : “Mü'min gıpta eder, münafık hased eder.” Allah Teâlâ buyuruyor ki :
“Kendiliklerinden sana hased eden...” (Bakara, 109),
“Ve kıskandığı zaman kıskananın şerrinden...” (Felâk, 5)[95]
Tartışma demektir. “Halbuki o düşmanların en yamanıdır.” (Bakara, 204). [96]
Ebu Übeyde der ki bu, tenzih ve istisna edatıdır. “Dedi ki Yûsuf'tan kâm almak istediğiniz zaman ne haldeydiniz? Onlar dediler ki : Hâşâ Allah için biz onun bir kötülüğünü görmedik.” (Yûsuf, 51). [97]
Ta'zîmin karıştığı korkudur. Çoğunlukla korkulan şeyi bilmekten doğar. Bunun için haşyet bilginlere tahsis edilmiştir.
“Allah'tan ancak bilgin kulları korkar...”, “Onlardan korkmayın, Benden korkun.” (Fâtır, 28),
“İnsanlardan Allah'tan korkar gibi korkarlar veya daha fazla bir korkuyla.” (Nisa, 77),
“Onlar ki Allah'ın risâletlerini tebliğ ederler ve Allah'tan başka hiç kimseden korkmazlar.[98]
Bir yönden dönmektir. Bu da birkaç çeşit olur.
a) İrâdenin güzel görmediği şeyi istemek ve yapmak. Bu, insanın sorumluluk duyduğu tâm hatâdır :
“Muhakkak ki onları öldürmek büyük bir günâhtır (hatâdır).” (İsrâ, 31),
“Dediler ki Allah'a yemîn ederiz, Allah gerçekten seni bizden üstün kılmıştır. Doğrusu biz suçlu (hatalı) idik.” (Yûsuf, 91).
b) Yapılması hoş görülen bir şeyi istemek, fakat isteğin dışında bir şeyin meydana gelmesi. Bu, irâdede isabet, fiilde hatâdır. Hz. Peygamberin : “Ümmetimin üzerinden hatâ ve unutma kalkmıştır (kaldırılmıştir)” kavli ile “Kim içtihâd eder ve hatâ ederse ona bir mükâfat vardır.” kavlinde kasdettiği mânâ budur. Keza Allah Teâlâ'nın şu âyet-i kerîme'de buyurduğu hatâ da bu türdendir : “Bir mü'minin diğer mü'mini hatâ dışında öldürmesi olmaz.”, “Bir mü'mini yanlışlıkla öldürmesi bir mü'min köleyi azâd etmesi ve öldürülenin ailesi bağışlamadıkça ona teslim edilmiş bir diyet ödemesi gerekir.” (Nisa, 92).
c) Yapılması hoş görülen şeyi kasdetmek, fakat bunun tersinin meydana gelmesi. Bu, irâdede hatâ, fiilde isabettir. O kimse maksadından dolayı yerilir, işlediği fiilden dolayı da övülmez.
özet olarak bir kimse bir şeyi ister fakat istediğinin dışında bir şey yaparsa hatâ etti denir. İstediğinin aynısı gerçekleşirse isabet etti denir.[99]
Hatîe ile Seyyie birbirine yakın lâfızlardır. Lâkin çoğunlukla hatîe tabiri; kendiliğinden kasdedilmeyen fakat maksadın fiilin doğuşuna sebep teşkil ettiği haller için kullanılır. Meselâ bir kişi bir av hayvanına okunu atar, bir insana isabet ettirirse durum böyledir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Kötülük yapıp ta günahı (hatîe) kendisini kuşatan kimseler işte onlar cehennemliklerdir.” (Bakara, 81),
“Kalbinizden kasdederek yaptıklarınızın dışında hatâlarınızda size bir vebal yoktur.” (Nisa, 112),
“Kim bir hatâ veya günah işlerse sonra onu bir suçsuzun üstüne atarsa, şüphesiz iftira etmiş ve apaçık bir günah yüklenmiş olur.” (Nisa, 112),
“Günahlarından (Hatîe) dolayı bunlar suda boğuldular.” (Lût, 25),
“O küfredenler inananlara derler ki, bizim yolumuza uyun da sizin günahlarınızı biz taşıyalım. Halbuki onların günahlarından hiç birini yüklenecek değillerdir.” (Ankebût, 12),
“Ve kıyamet günü günahlarını bağışlamasını umduğum odur.” (Şuâra, 82),
“Kapısından secde ederek girin, affet deyin, hatâlarınızı örter.” (Bakara, 58),
“Onu ancak günahkârlar yer.” (Hakka, 37),[100]
Hz. İsâ (nın yardımcılarıdır.) Denildi ki havârîler kassâr idiler. Ve yine denildi ki onlar avcı idiler. Bazı bilginler dediler ki bu kişilere havârî denmesinin sebebi; onların insanların ruhlarını din ve ilim öğreterek arındırmalarından dolayıdır... Avcı olmaları, insanların ruhlarını kararsızlıktan kurtararak hakka döndürme-lerindendir. Nitekim Allah'ın Resulü (s.a.) buyurdu ki : “Zübeyir benim halamın oğludur ve havârimdir.” Ve yine buyurdu ki : “Her peygamberin havarisi vardır, benim havarim de Zübeyr'dir.” Bununla havarilerin yardımına telmih etmek istemiştir. Nitekim Allah Teâlâ buyurur ki : “İsâ onların inkârlarını sezince Allah uğrunda yardımcıların kimlerdir? dedi. Havariler : Allah'ın yardımcıları biziz, Allah'a îman ettik. Sen de şâhid ol ki biz muhakkak teslim olanlarız, dediler.” (Âl-i İmrân, 52) [101]
Birkaç şekilde kullanılır:
a) Bitki ve canlıda mevcûd olan gelişme gücüne hayat denir. Bunun için canlı bitki tabiri kullanılır:
“Bilin ki Allan ölümünden sonra yeryüzünü canlandırıyor.” (Hadîd, 17),
“Ve onunla ölüleri dirilttik.” (Kâf, 11),
“Ve bütün canlıları sudan yarattık.” (Enbiyâ, 30).
b) Duyusal güce denilir. Bunun için canlı olarak isimlendirilmiştir :
“Dirilerle" ölüler de bir değildir.” (Fâtır, 22),
“Ölülere de dirilere de.” (Mürselât, 126).
c) Düşünen, aktif güce verilen isimdir : “Ölü iken dirilttiğimiz ve insanlar arasında yürüyebileceği nûr verdiğimiz kimse karanlıkta kalıp ondan çıkmayan kimse gibi mi hiç?” (En'âm, 122), “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü sanmayın. Bilâkis onlar Rableri katında diridirler.” (Âl-i İmrân, 169).
d) Kederin ortadan kalkmasından ibarettir. Nitekim bu anlamda şâir şöyle demiştir : “Ölüp de rahatlayan; ölü değildir, asıl ölü, canlıların ölüşüdür.” Bu anlamda Allah Teâlâ da şöyle buyurur : “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü sanmayın. Bilakis onlar Rableri katında diridirler.” (Âl-i İmrân, 169).
e) Uhrevî ve ebedî hayat. Bu hayata akıl ve ilimden ibaret olan bir yaşama ile ulaşılır : “Ey îman edenler sizi hayat verici şeylere çağırdığı zaman Allah'a ve Resulüne icabet edin.” (Enfâl, 24), “Keski bu hayatım için önceden bir şey yapsaydım.” (Nâziât, 38).
f) Allah'ın tavsif edildiği hayat. Allah için O diridir (haydir) denildiği
zaman bunun mânâsı, ölmesi sahih olmaz demektir. Hayat sıfatı yalnız Allah'a
mahsûstur. Dünya ve âhiret itibariyle hayat; dünya hayatı ve âhiret hayatı
olmak üzere? iki kısımdır. Nitekim bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur : “İşte
onlar âhirete karşı dünya ha
yatını satın almış olanlardır.” (Bakara, 86), “Onlar ise dünya hayatiyle
sevinirler, halbuki dünya hayatı âhiretin yanında sadece bir geçimlikten
ibarettir.” (Râ'd, 26), “Onlar ki bize
kavuşmayı ummazlar dünya hayatından hoşnut olarak ona bağlanırlar.” (Yûnus, 7), “Andolsun ki onları
insanlardan şirk koşanlardan daha çok hayata düşkün bulacaksın.” (Bakara, 96), “Hani
İbrahim, Rabbim ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster deyince...” (Bakara,
260) âyetinde Hz. İbrahim dünyevî musibetlerden uzak, uhrevî hayatı
göstermesini istiyordu : “Kısasta sizin için hayat vardır ey akıl sahipleri!”
(Bakara, 179). Yani kısas ile öldürmek isteyen kişi suçtan kaçınır ve insanın
hayat sürmesine sebep olur. “Her kim bir kimseyi veya yeryüzünde bozgunculuğa
karşılık olmadan bir canlıyı öldürürse bütün insanları öldürmüş gibi olur. Kim
de onu diri bırakırsa sanki bütün insanları diriltmiş gibidir.” (Mâide, 32), “Hani
İbrahim benim Rabbim öldüren ve diriltendir deyince o, ben de diriltir ve
öldürürüm.” demişti. (Bakara, 250). [102]
Herkesin rağbet ettiği şeydir. Sözgelimi, akıl, adalet, fazilet ve faydalı şey gibi. Bunun zıddı ise serdir. Denildi ki; hayır iki çeşittir : Birisi mutlak hayırdır ki bu, her halükârda ve herkes tarafından rağbet gören şeydir. Nitekim Hz. Peygamberin cenneti nitelendirdiği sıfatta kullandığı hayır bu anlamdadır. Sınırlı hayır veya sınırlı şer. Bu, birisi için hayır olamn başkası için şer olması gibidir. Nitekim Zeyd için hayırlı olan şey Amr için şer olabilir. Bunun için Allah Teâlâ her iki durumu birlikte nitelendirerek buyurmuştur ki: “Sizden birinize ölüm geldiği zaman eğer bir hayır (mal) bırakacaksa anaya, babaya, yakın akrabaya ma'rûf şekilde vasiyette bulunmak takva sahipleri üzerine bir haktır.” (Bakara, 180). Bir başka yerde ise şöyle buyurur : “Hayırlarda yarışın...” (Bakara,148).Onlar için hayır tabiri kullanılmaz ancak çok olunca ve güzel yerde bulununca hayır tabiri kullanılır.[103]
Bazan anlayışın sebeb olduğu şekilde sabit olan ruh haline denir. Bazan da nefiste korumak için kullanılır. Bunun zıddı unutmaktır. Bazan da bu koruma gücünü kullanmak için söylenir. Ayrıca araştırma, tefakkûd ve gözetmeye de bu kelime kullanılır. Allah Teâlâ buyuruyor ki :
“Muhakkak ki onu biz indirdik onu koruyan da biziz.” (Hicr, 9),
“Yarın onu bizimle beraber gönder de gezsin, oynasın şüphesiz onu koruruz.” (Yûsuf, 13),
“Namazları ve orta namazı muhafaza edin.” (Bakara, 238),
“Onlar ki mahrem yerlerini korurlar.” (Mü'minûn, 5),
“İyi kadınlar, itaatlerine ve Allah'ın kendilerini korumasına karşılık kendileri de gizliliği koruyanlardır.” (Nisa, 34).
Burada iffet sözkonusudur.
“Kim de yüz çevirirse, biz seni onlara bekçi göndermedik.” (Nisa, 80),
“Biz onların dediklerini çok iyi biliriz. Sen onların üzerinde bir zorba değilsin.” (Kâf, 45),
“Hem biz, seni onların başına bir bekçi yapmadık.” (En'âm, 107),
“Allah, koruyucuların en hayırhsıdır.” (Yûsuf, 64),[104]
Ulaşmaya engel olan şeydir. “Ve onların arasında bir engel vardır.” (A'râf, 46). Bu hicâb, gözü engelleyen şey değil, cennet ehlinin lezzetini cehennem ehline, cehennem ehlinin eziyetini de cennet ehline ulaştırmayı engelleyen şeydir. Nitekim Hadîd sûresinde şöyle buyurulur : “Nihayet onların arasına içinde rahmet dışında azâb olan bir sûr çekilir.” (Hadîd, 13),[105]
Nazikçe rehberlik etmektir. Hediyye de bu köktendir. Yabanî hayvanların önünde giden klavuzlara da hâdî ismi verilir. Klavuzluk ve rehberlik anlamına hidâyet, verme anlamına da hediyye kullanılır... Allah'ın insanoğluna hidâyeti dört şekildedir:
I- Bütün insan cinsine şâmil olan hidâyettir ki bu; akıl, zekâ ve zarurî bilgiler gibi her mükellefte bulunur. Bütün insanlarda kâ-biliyyet nisbetinde yaygın olan hallerdir : “Dedi ki bizim Rabbimiz O'dur ki her şeye yaratılışını vermiş sonra doğru yolu göstermiştir.” (Tâhâ, 50).
II- Hidâyet peygamberlerin diliyle ve kitaplar indirilerek insanların çağırılmış oldukları şeydir. Allah Teâlâ'nın şu kavliyle kosdolûnan budur : “Onları bizim emrimizle doğru yola götüren imamlar kıldık.” (Enbiyâ, 73).
III- Hidâyete eren kişilere mahsûs olan ilâhî tevfîktir. “Hidâyete ermiş olanların da Allah hidâyetlerini artırdı ve onlara takvalarını verdi.” (Muhammed, 13), “Kim de Allah'a inanırsa Allah onu doğru yola iletir.” (Teğâbün, 11).
IV- Âhirette hidâyet; cennete götürülmektir. Şu âyetlerde buanlam kasdedilnuştir : “Onları hidâyete erdirir ve durumlarını islâheder.” (Muhammed, 5), Ve dediler ki : “Hamd O Allah'a ki bize bunu gösterdi.” (A'râf, 43).
Bu hidâyetlerin dördü de bir dizidir. Birinci hidâyete ermeyene ikincisine ulaşmak mümkün olmaz. Hatta teklif bile sahih değildir, üçüncüyü ve dördüncüyü elde edemez. Dördüncüyü elde eden ise ilk üçünü elde etmiş olur. Üçüncüyü elde eden ilk ikisini elde etmiş olur. Sonra durum bunun tersinedir, bazan birincisi elde edilir de ikincisi üçüncüsü elde edilmez. İnsan hiç bir kimseyi doğru yola götürme gücüne sahip değildir. Ancak duâ ve tanıtma yolu ile doğru yola götürebilir. Yoksa diğer hidâyetleri gerçekleştiremez...[106]
İlim ve akıl ile gerçeği yakalamaktır. Allah'ın hikmeti, eşyayı bilme, amacına uygun şekilde güzelce yaratmaktır. İnsan da hikmet vasfı ile nitelendirilmiştir.
“Andolsun biz Allah'a şükret diye, Lokmân'a hikmeti verdik.” (Lokman, 12)
Allah Teâlâ hakkında hakim dendiği zaman, bunun anlamı başkalarının bu nitelikte nitelendirildiklerinden farklıdır. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Allah hükmedenlerin en iyi hükmedeni değil mi?” (Tin, 8).
Kur'an-ı Kerim, hakim sıfatı verilince bununla Kur'an'ın hikmeti ihtiva ettiği kasdedilir :
“Elif, Lam, Râ. Bunlar hikmet dolu kitabın âyetleridir.” (Yûnus, 5),
“Gayeye erişen hikmet de geldi. Fakat uyanlar fayda vermedi.” (Kamer, 104).
Denildi ki hakimin mânâsı muhkem demektir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyuruyor :
“Elif, Lâm Râ. Bu kitab âyetleri kesinleştirilmiş sonra da Hakim ve Habîr olan Allah tarafından uzun uzadıya açıklanmıştır.” (Hûd, 1).
Her iki mânâ da sahihtir. Çünkü o, hem muhkem, hem de hüküm ifâde eder. Hüküm, hikmetten daha geneldir. Her hikmet hükümdür, ama her hüküm hikmet değildir. Çünkü hüküm, bir şeyin üzerinde hükmetmek şöyledir veya böyle değildir demektir. Allah'ın Resulü buyurmuştur ki :
“Muhakkak ki bazı şiirde hikmet vardır.” Yani doğru kaziyye (önerme) vardır. “Daha küçük iken ona hikmet verdi.” (Meryem, 12).
Yine Allah'ın Resulü buyurur ki :
“Susmak hikmettir, bunu yapan ise azdır.”, “Rabbimiz onların arasından senin âyetlerini onlara okuyacak kitabı, hikmeti öğretecek ve onları teskin edecek bir peygamber gönder.” (Bakara, 123),
“Evinizde okunan Allah'ın âyetlerini ve hikmeti hatırlayın.” (Ahzâb, 35). [107]
Başkasının yerine geçmektir. Bu, ya yerine geçilenin ortadan kaybolması sebebiyle olur veya âciz kalması veya halîfe kılınanın şereflendirilmesi için olur.
“O'dur sizi yeryüzünde halîfeler kılan.” (En'âm, 165),
“O, sizi yeryüzünde halîfeler kılmıştır.” (Fâtır, 39),
“Rabbim, sizden başka bir kimseyi oraya halîfe kılar.” (Hûd, 57),
“Ey Dâvûd biz seni yeryüzünde halîfe kıldık.” (Sâd, 26), [108]
Gerçekte hilm, akıl değildir. Ancak akıl ile tefsîr edilmiştir. Çünkü aklın gereklerindendir :
“Doğrusu İbrâhîm çok içli, yumuşak huylu (Halîm) ve kendisini Allah'a vermiş bir kimse idi.” (Hûd, 75),
“Biz de O'na hilm sahibi bir oğul müjdeledik.” (Sâffât, 101),
“Çocuklarınız erginlik (hülm) çağma vardıklarında...” (Nûr, 59).
Yani bulûğ çağı demektir. Bulûğ çağma hülm denmesinin sebebi; sahibinin bu dönemde hilm vasfına sahib olmasındandır.[109]
Sayıyı kullanmaktır. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Güneşi ışık, ayı nûr yapan, günlerin sayısını da ve hesabım bilmeniz için aya konak yerleri yapan O'dur.” (Yûnus, 5),
“Geceyi dinlenme, güneşi ve ayı da vakit kılmıştır.” (En'âm, 96).
Hisâb veya hüsbân aynı zamanda ateş ve azâb anlamına da gelir. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Rabbim, senin bahçenden daha iyisini bana verebilir ve kendisinin üzerine bir felâket gönderir de kaypak bir toprak haline getirebilir.” (Kehf, 40).
Gerçekte buradaki azâb, kişinin hesaba çekilerek cezalandırıldığı şey anlamınadır. Allah'ın Resulü de rüzgâr için “Allah'ım onu azâb ve hesaba çekilme kılma” buyuruyor.
“Nice kasabalar halkı vardır ki biz onları şiddetli bir hesaba çekmiş ve kullara şaşkınlık verecek azaba çarptırmı-şızdır.” (Talâk, 8),
“İnsanların hesâb verme zamanı yaklaştı.” (Enbiyâ, 1),
“Hardal tanesi kadar bile olsa yapılanı ortaya koyarız. Hesâb görenler olarak da biz yeteriz.” (Enbiyâ, 47),
“Hesabının ne olduğunu bilmese bile.” (Hakka, 26),
“Doğrusu bir hesâblaşma ile karşılaşacağımı sanıyordum.” (Hakka, 20),
“Ve Allah'tan sakının, muhakkak ki Allah, hesabı çabuk görendir.” (Mâide, 4).[110]
Duyusal arazların kendisiyle kavrandığı şeye hasse gücü adı verilir. Beş duyu için de beş his tabiri kullanılır.[111]
Nifak ile birdir. Ancak hiyânet ahd ve emânet değerlendirilerek söylenilir. Nifak ise, din değerlendirilerek söylenilir, sonra bunlar ikisi iç içe girerler. Hiyânet gizli ahdi bozarak hakka muhalefettir. Hiyânetin zıddı emânettir. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Ey îman edenler, Allah'a ve Peygamberine hiyânet etmeyin. Aksi halde bile bile kendi emânetlerinize hiyânet etmiş olursunuz.” (Enfâl, 27),
“Allah, küfredenlere Nuh'un karısı ile Lût'un karısını misâl gösterdi. Onlar kullarımızdan iki sâlih kulun nikâhında iken, hiyânet ettiler de onları Allah'tan başka hiç bir şey kurtaramadı.” (Tahrîm, 10),
“İçlerinden pek azı müstesna dâima hainliklerini görürsün.” (Mâide, 13). [112]
Doğru maksadı belirleyen delâlettir. Bu, iki zıddan birinin doğruluğunu gerektirir. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur : “De ki üstün ve mükemmel delil (hüccet) Allah'ındır.” (En'âm, 149), “Tâ ki zâlim olanlardan başka insanların aleyhinizde herhangi bir delili (hücceti) kalmasın.” (Bakara, 107)...[113]
Denildi ki hûrî; gözde siyahın içerisinde beyazın biraz açığa çıkmasıdır. Ve bu, göz için güzelliğin müntehâsıdır : “Çadırlara kapanmış huriler vardır.” (Rahman, 72),
“Şahin gözlü huriler de.” (Vakıa, 22), [114]
Yalvarmadır. Daha çok vücûdla yapılan yalvarış için kullanılır. Tazarru' ise daha çok kalple yapılan yalvarmalar için kullanılır. Bunun için denilmiştir ki; kalb tazarru' ederse uzuvlar huşu bulur.
“Yüzleri üstü kapanarak ağlarlar ve bu onların huşûunu artırır.” (İsrâ, 109),
“Ki onlar namazda huşu içindedirler.” (Mü'minûn, 2),
“Doğrusu onlar hayırlı şeylerde yanşıyorlar. Korkarak ve umarak bize yalvarıyorlardı. Bize karşı huşu içindedirler.” (Enbiyâ, 90),
“Sesler Rahmân'ın heybetinden kısılmıştır ve sen fısıltıdan başka bir şey işitmezsin.” (Tâhâ, 108),
“Gözleri dönmüş olarak yüzlerini zillet bürür. Halbuki kendileri sapasağlam oldukları vakit secdeye çağırılmışlardır.” (Kalem, 43),
“Gözleri yere döner.” (Nâziât, 9),[115]
(Huşu) demektir. Huşu kelimesi daha önce geçti : “Ey Peygamber kadınları; sizler diğer kadınlardan biri gibi değilsiniz. Eğer sakınıyorsanız sözde edalı konuşmayın.” (Ahzâb, 32).[116]
Aslında bir şeyi islâh etmek için engellemektir. Bir şeyde hüküm verme onun doğru veya eğri olması gerektiğini söylemektir. İster sen onda başkalannı ilzam et, ister ilzam etme : “Şüphesiz ki Allah, size emânetleri ehline vermenizi ve ihsanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder.” (Nisa, 58), “Kabe'ye ulaşmış bir kurban olmak üzere. Buna içinizden âdil iki kişi hükmedecektir.” (Mâide, 95), “Câhiliyet hükmünü mü istiyorlar? Ama yakîn getiren bir kavim için Allah'tan daha iyi hüküm veren kimdir?” (Mâide, 50), “Mallarınızı aranızda haksız sebeplerle yemeyin ve insanların mallarından bir kısmını, siz bildiğiniz halde günahla yemek için onları hâkimlere aktarmayın.” (Bakara, 188). İnsanlar arasında hüküm verene de hâkim ve hükkâm tabiri kullanılır. Hakem ise hüküm vermede mütehassıs olan kimsedir. Bu, daha açık bir ifâdedir. “Allah'tan başka bir hakem mi arayacaksınız?” (En'âm, 115), “Eğer aralarının açılmasından endîşeye düşerseniz erkek tarafından bir hakem, kadın tarafından bir hakem gönderiri.” (Nisa, 34).[117]
İmrendiren, sevindirici her şeydir. Bu ise, üç kısımdır :
a) Akıl bakımından güzel karşılanan.
b) Arzu ve heves bakımından güzel karşılanan.
c) His bakımından güzel karşılanan.[118]
İnsanın nefsi, bedeni ve diğer ahvâli ile ilgili olarak kendisine isabet eden nimet dolayısıyla kendisini sevindiren her şeydir. Kötülük (seyyie) bunun zıddıdır; Her iki kelime müşterek lâfızlardır. Tıpkı hayvanlar ve canlı türterine “hayvan” lâfzı söylendiği gibi : “Onlara bir iyilik (hasene) geldiğinde bu bizim içindir dediler.” (A'râf, 131), “İman etmeyenlere bir iyilik gelirse bu Allah'dandır, bir kötülük erişirse de bu senin yüzündendir dediler...” (Nisa, 78), “Sana gelen her iyilik Allah'dandır Sana gelen her kötülük de kendindendir.” (Nisa, 79).
İyilik (Hasene) ile, güzellik (hüsün) ve hüsnâ arasında fark vardır. Hüsn (güzellik) eşya ve hadis şeyler için söylenir. Hasene (iyilik) de böyledir. Sıfat olunca hem eşya, hem de hadis şeyler için kullanılır. İsim olunca hadisler için kullanılır. Hüsnâ ise eşya için değil, hadis olan şeyler için kullanılır. Güzellik (hüsün) umûmun literatüründe gözle güzel görünen şeyler için kullanılır. Kur'an'da vârid olan hüsn kelimeleri ekseriyetle basiret bakımından güzellik için kullanılır : “On'.ar ki sözü dinlerler ve en güzeline uyarlar. İşte bunlar Allah'ın hidâyete eriştirdiği kimselerdir.” (Zümer, 18). Yani şüpheden en uzak olan söze uyarlar. “Biz insana anne ve babasına güzel davranmasını tavsiye ettik...” (Anke-bût, 8), “De ki bize iki güzelliğin birinden başka bir şeyin verilmesini mi bekliyorsunuz?” (Tevbe, 52), “Câhiliyet hükmünü mü istiyorsunuz? Ama yakîn getiren bir kavim için Allah'dan daha güzel hüküm veren kimdir?” (Mâide, 50).[119]
Ana paranın eksilmesidir. İnsana nisbet edilerek falanca zarar etti anlamına “hüsrandadır” denilir. Falanca ticâretinde zarar etti denilir :
“O takdirde bu, zararlı bir görüştür derler.” (Nâziât, 12),
“De ki, hüsrana uğrayanlar kıyamet gününde kendilerini de ailelerini de hüsrana uğratanlardır. İyi bilin ki apaçık hüsran budur.” (Zümer, 15).
Hüsran, mal ve dünya mevkii gibi haricî kazançlar için kullanılır en çok kullanış sahası budur. Sıhhat, selâmet, akıl, iman ve sevap gibi ruhî kazançlar için de kullanılır, işte yukardaki âyet bu mânâdadır. Şu âyetlerde de bu mânâda kullanılmıştır:
“Kim O'na küfrederse hüsrana uğrayanlar da işte onlardır.” (Bakara, 121),
“Yeryüzünde fesâd çıkaranlar işte onlar hüsrana uğrayanların tâ kendileridir.” (Bakara, 27),
“Bunun üzerine kardeşini öldürmekte . nefsine uydu ve onu öldürdü ve hüsrana uğrayanlardan oldu.” (Mâide, 30),
“Tartıyı doğru yapın, tartılanı eksik yapmayın.” (Rahman, 9).
Bu da tartıda adaleti gözetmeye ve tartılan şeyde az tartmamaya işaret olabilir. Her iki anlamda birbirini gerektirir, ancak Kur'an'da Allah Teâlâ'nın zikrettiği bütün hüsranlar bu son mânâda hüsrandır, yoksa dünyevî eşya ile veya beşerî ticâretle ilgili hüsranlar değildir.”[120]
Bir san'atı örneği olmadan meydana getirmektir. Allah Teâlâ hakkında kullanıldığı zaman bir şeyi aletsiz, madde-siz, zamansız ve mekansız icâd anlamına gelir. Bütün bunlar Allah'a âit özelliklerdir. Bedî' ibda' eden kişi için söylenilir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır : “Göklerin ve yerin icâd edeni (Bedî').” [121]
Derk; suya kovanın ulaşması için birbirine bağlanan ipe denilir. İnsanın ardından ilişen şeye de derek denilir. İdrâk ise bir şeyin en son noktasına ulaşmasıdır. “Çocuk idrâk etti” dediğimizde bulûğa erdi ve o anda çocukluğun hedefine ulaştı demek isteriz. “Gözler onu idrâk etmez fakat o gözleri idrâk eder.” (En'âm, 103). Bazıları buradaki idrâki görme organına hamlederken, bazıları da basirete hamletmişlerdir.” [122]
Bir şeyin olması gerektiği halden başka bir hale çevrilmiş olmasıdır. Nitekim esinti yerlerinde dönerek başka noktadan esen rüzgârlara da mü'tefike adı verilmektedir. Bu anlamda Kur'an-ı Kerîm'de şöyle buyurulmaktadır :
“Firavun da ondan öncekiler de ve alt üst olmuş (mü'tefikât) hep suç işlemişlerdi.” (Hakka, 9),
“Altı üstüne gelen (mü'tefikât) kasabaları da o kaldırıp çarptı.” (Necm, 53) buyurulmaktadır.
“Allah onları kahretsin nasıl da döndürülüyorlar.” (Tevbe, 30). Yani haktan döndürülerek bâtıla götürülüyorlar, doğru sözden yalana, güzel sözden çirkine çevriliyorlar. Bu anlamda şöyle buyurulmaktadır:
“Ondan döndürülen kimseler döndürülürler.” (Zâriyât, 9),
“Sonra da bak ki nasıl döndürülüyorlar.” (Mâide, 75),
“Sen bizi tanrılarımızdan döndürmek için mi geldin?” (Ahkâf, 22).
Bu âyetlerde ifk kelimesi haktan döndürülüp bâtıla çevirmek için kullanılmıştır. İfk yalan anlamında da kullanılır. Nitekim bu hususta Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“O uydurma haberi getiren içinizden belli bir zümredir.” (Nur, 15),
“Onlar her günahkâr her müfteriye inerler.” (Şuarâ, 252),
“Allah'dan başka uydurma tanrılar mı istiyordunuz?” (Sâffât, 86).
Bu âyetlerde de yalan ve uydurma mânâsına ifk kelimesi kullanılmıştır. Aklı çelinmiş kişi için de bu kelimeden türetilen efeke fiili kullanılır. [123]
Allah lâfza-i celâl'inin aslının ilâh olduğu, fakat hemzesinin hazfedildiği ve başına eliflâm getirilerek Bari Teâlâ'ya tahsîs kılındığı söylenir. İlâh; tapınılan her ma'bûda isim kılınmıştır. Araplar güneşe de ilahe derlerdi çünkü onu ma'bûd addediyorlardı. Bu mânâda ilâh ma'bûddur. Denildi ki İlâh, eliha kelimesinden müştaktır, hayrette kaldı mânasına gelir.
Denildi ki İlâh kelimesinin aslı, vilâhtır vâv, hemzeye kalbolmuştur. Bu ismi almasının sebebi de, her yaratığın onun karşısında hayrette kalmış olmasındandır. Katı maddeler ve canlılar gibi bir kısmı sadece teshir ile onun karşısında hayrette kalmışlardır. İnsan gibi bir kısmı da hem teshir, hem de irâde ile hayrette kalmışlardır. Bazı hikmet sahipleri demişlerdir ki; Allah bütün eşyanın sevilenidir. Bu anlama delâlet etmek üzere Kur'an-ı Kerîm'de birçok âyetler de vardır.
Denildi ki ilâh kelimesinin aslı lâhedir ve gizlendi mânâsına gelir. İlâh kelimesinin cem'inin bulunmaması gerekir. Çünkü Allah'dan başka ma'bûd yoktur ki cem' edilebilsin. Fakat araplar Allah'dan başka ma'bûdların olduğuna inanarak bu kelimeyi cemi' olarak âline şeklinde kullanmışlardır. Bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur.
“Yoksa kendilerini bize karşı savunacak ilâhları mı var?” (Enbiyâ, 43),
“Mûsâ'yı ve kavmini yeryüzünde fesatçılık etsinler, seni de, ilâhlarını da terk etsinler diye mi bırakıyorsun.” (A'râf, 120) buyrulmaktadır. “Allahümme” kelimesinin mânâsı ise “Ey Allahım” demektir. Baştaki ya'ya bedel olarak sonuna iki mîm getirilmiş ve böylece Allah'a dua için,tahsis kılınmıştır. Denildi ki; bu kelimenin takdiri, “ya Allahü ümmena bi hayrin” dir.[124]
İlim bir şeyi hakîkatiyle idrâk etmektir. O da iki kısımdır ki birincisi, kendisini idrâk etmektir. İkincisi ise bir şeyin var olan varlığına hükmetmek veya yok olan şeyin yokluğuna hükmetmektir. Birinci tür bilgi bir tek mef'ül ile müteaddî olur. “Siz bilmezsiniz, Allah bilir onları.” (Enfâl, 60). İkincisi ise iki mefûl ile müteaddî olur : “Eğer siz onların mü'min kadınlar olduğunu bilirseniz onları kâfirlere geri döndürmeyiniz.” (Mümtehine, 10)...
Bir bakıma da ilim iki kısımdır; birisi nazari, diğeri de amelîdir. Nazarî ilim bilinince tamamlanan ilimdir. Âlemdeki varlıkları bilmek gibi. Amelî ilim ise ancak amel etmekle tamamlanan ilimdir, ibâdetleri bilmek gibi. Diğer yandan ilim iki kısımdır, biri aklî, diğeri de işitilerek, duyularak elde edilen ilimdir. [125]
Kendisine uyulan, sözü ve fiiliyle peşinden gidilen kişidir. İster doğru, ister yanlış olsun, kitab ve benzeri şeylere de imâm adı Verilir.
“O gün bütün insanları imamları ile çağırırız.” (İsrâ, 71).
Yani uydukları şey ile. Bazıları da kitablan ile diye mânâ vermişlerdir.
“Onlar ki Rabbimiz, eşlerimiz ve çocuklarımız hususunda gözümüzü aydın kıl. Bizi Allah'a karşı gelmekten sakınanlara imâm yap derler.” (Fürkân, 74).
Burada önder anlamınadır. İmâmın cem'i eimme gelir : “Onlan imamlar (önderler = eimme) kılalım ve onları vârisler yapalım.” (Kasas, 5),
“Bu dünyada arkalarına la'neti takdık, kıyamet günü de Biz onları ateşe çağıran önderler (eimme = imamlar) kıldık.” (Kasas, 41),
“Her şeyi biz apaçık bir kitabda (imâm) yazıp saymışızdır.” (Yâsîn, 12).
Burada Levh-i Mahfûz'a işaret edildiği söylenir. Kelimenin masdan olan emm kelimesi ise doğru maksad veya kasdedilen şeye doğru yönlenme anlamına gelir. Bu mânâda : “Ey iman edenler Allah'ın nişanelerine, haram olan aya, hediye olan kurbana, gerdanlıklı hayvanlara ve Rablerinden nimet ve rızâ taleb ederek Beyt'ül - Harâm'a gelenlere hürmetsizlik etmeyin.” (Mâide, 2). Burada Beyt'ül - Harâm'ı kasdetme tabir olunmaktadır.[126]
İki şekilde söylenilir. Birincisi geçişli (müteaddî) olarak kullanılır ve “ona inandım” denir, yani onu emin kıldım demektir. Allah'a inanan sözü de buradan gelir. İkincisi ise geçişsizdir ve mânâsı emniyetli kıldı olur. İman bazan Hz. Muhammed (s.a.v.)'in getirdiği şeriat için kullanılır.
“Doğrusu iman edenler, Yahudiler, Sâbiiler ve Hıristiyanlardan Allah'a ve âhiret gününe inananlara, sâlih amel işleyenlere hiç korku yoktur ve onlar üzülecek de değildirler.” (Mâide, 69).
Allah'ın şeriatına giren, O'nu ikrar edip Peygamberini kabul eden herkese inanmış sıfatı verilir. Nitekim bu anlamda : “Onların çoğu Allah'a îman etmezler, şirk koşanlardır onlar.”' (Yûsuf, 106) buyurulmaktadır. Bazan medih şeklinde kullanılır ve bununla nefsin hakkı doğrulaması ve ona boyun eğmesi hali kasdedilir. Bu şekilde iman üç şeyin birleşmesiyle tarrumıinnır Bunlar, kalb ile tasdik, dil ile ikrar ve bu ikrar uyannca amel etmektir. Nitekim bu hususta Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Allah'a ve peygamberlerine îman edenler, işte onlar Rabları nezdinde sıddîklerdir.” (Hadîd, 19).
İ'tikâd, doğru söz ve sâlih amel gibi davranışların herbirine îman adı verilir. Nitekim bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Elbette imanınızı zayi edecek değildir.” (Bakara, 143).
Yani amellerindi demektir. Nitekim utanmayı ve eziyeti ortadan kaldırmayı da Allah imandan saymıştır. Tasdik anlamına gelen imana örnek ise şu âyet-i kerîme'dir :
“Her ne kadar doğru söylüyorsak da sen bize inanacak değilsin.” (Yûsuf, 17). Buradaki inanma (iman) emniyetin eşlik ettiği tasdiktir. Zemm şeklinde kullanıldığının örneği ise şu âyet-i kerîme'dir :
“Kendilerine kitap verilmiş olanların puta ve tâğuta küfredenlere, bunlar müminlerden daha doğru yoldadırlar dediklerini görmedin mi?” (Nisa, 51).
Burada zemm edilen inanç sözkonusudur. Onlar güvenilmeyecek şeylere güven duymaktadırlar. Çünkü hiç bir kalb, bâtıl ile mutmain olmaz. Falan kişi emindir denildiği zaman herkes ona güvenir denmek istenir.[127]
N-F-K kökünden olup bir şeyin geçip gitmesi ve bitmesidir. Bir şey ya satışla biter ki “satış bitti” dendiği zaman nefeke fiili kullanılır. Yahut ölümle biter ki “hayvan öldü” dendiği zaman bu kelime kullanılır. Veya yok olmakla biter ki “para bitti” dendiği zaman bu tabir kullanılır. İnfâk, malda veya başka şeyde olur.
“Allah yolunda infâk edin ve kendinizi elinizle tehlikeye atmayın.” (Bakara, 195),
“Ey iman etmiş olanlar, size rızık olarak verdiğimiz şeylerden infâk edin.” (Bakara, 254),
“Siz sevdiğiniz şeylerden infâk etmedikçe birr ve ihsana ulaşamazsınız.” (Âl-i İmrân, 92),
“Neyi de infâk ederseniz muhakkak ki Allah onu bilicidir.” (Âl-i İmrân, 92)... Nafaka ise, infâk edilen şeyin adıdır. Nifak şeriata bir kapıdan girip diğer kapıdan çıkmaktır. Bunun için Allah Teâlâ “Muhakkak ki münafıklar fâsıklann kendileridir.” (Tevbe, 67) buyurmuştur. Yani şeriatın dışına çıkanlardır. Allah Teâlâ münafıkları şer bakımından daha tehlikeli kılmıştır.
“Muhakkak ki münafıklar cehennemin en alt basamağmdadırlar.” (Nisa, 145).[128]
İkrarın zıddıdır. İnkârın aslı; düşünülmeyen şeyin kalbe gelmesidir ve bu bir tür cehalettir... Dil ile inkârın sebebi kalb ile inkârdır. Ancak bazan dil, bir şeyi inkâr eder de, o şeyin şekli kalbde mevcûddur ve bu inkârda dil yalancı durumundadır. Allah Teâlâ'nın şu âyetlerinde bu anlamda kullanılır :
“Allah'ın nimetlerini tanırlar da sonra O'nü inkâr ederler, onların çoğunluğu kâfirlerdir.” (Nahl, 83),
“Yûsuf'un kardeşleri geldiler, onun yanma girdiler. O, kardeşlerini tamdı halbuki onlar kendisini tanımıyorlardı.” (Yûsuf, 58),
“Allah size âyetlerini .gösterir, öyleyse Allah'ın âyetlerinden hangisini inkâr ediyorsunuz?” (Ğâfir, 81).
Münker ise, sağlam akıl sahiplerinin çirkinliğine hükmettikleri her fiildir. Ya da akıl; bir fiilin kötülenınesinde veya iyilenmesinde bir şey söylemez, ancak şeriat onun kötülüğüne hüküm verir. İşte şu âyetlerdeki münker bu anlamdadır :
“Ma'rûfu emreder, münkerden nehyederler.” (Tevbe, 112),
“Hayra davet eden ma'rûfu emreden, münkerden nehyeden...” (Âl-i İmrân, 104),[129]
Cinnin karşıtıdır, insî ise, ünsiyete mensûb demektir. Kendisine ünsiyet kesbedilen kişiye bu ta'bîr kullanılır. Nitekim süvarinin arkasındaki tarafa hayvanın insî tarafı adı verilmişir. Okun insî tarafı ise, atıcıya mukabil olan taraftır, insî, her şeyin arkasından gelendir. İnsî, insanın peşinden gelen, vahşi ise ona karşı olandır.
İnsin cem'i “ünâsî” gelir. Nitekim Allah Teâlâ “birçok insan” anlamına “ünâsî” tabirini kullanır. Nefs için de insinin oğlu denir...[130]
Bir şeyi düşünerek ve eserini tefekkür ederek kavramaktır. Ma'rifet ve irfan, ilimden daha özeldir. İrfanın zıddı inkârdır. Nitekim falan Allah'ı biliyor denirken, bilmek anlamına gelen ilm masdarı yerine ma'rifet anlamına gelen irfan masdan kullanılır. Çünkü beşerin Allah'ı bilmesi zâtını idrâk ederek değil, eserlerini düşünerek mümkündür. Allah şunu biliyor denirken ise, İrfan masdan kullanılmaz da bilgi anlamına gelen ilim masdan kullanılır. Çünkü ma'rifet veya irfan; ancak düşünülerek ulaşılan eksik bilgiler için kullanılır. [131]
İp, bilinen nesnedir. Allah Azze ve Celle, Ebu Lehep hakkında buyurur ki :
“Boynunda bükülü bir ip olduğu halde...” (Lehep, 5)
...İp, kendisiyle bir şeye ulaşılan her şey için istiare olarak kullanılmıştır. Nitekim Allah şöyle buyurur :
((Topluca, Allah'ın ipine sanlın, aynlmaym.” (Âl-i İmrân, 103).
Allah'ın ipi; Allah'a ulaştiran akü ve Kur'an'dır. Ona bağlandığınız zaman sizi Allah'ın yanma götürür. Söz, and için de ip ta'bîri kullanılır.
“Nerede bulunurlarsa bulunsunlar, üzerlerine zillet vurulmuştur. Allah'ın ve mü'minle-rinin ahdine (ipine)sığınmış olanlar müstesna...” (Âl-i İmrân, 112).
Burada kâfirin iki ahde muhâtab olduğuna dikkat çekilmektedir. Birisi Allah tarafından verilen ahddir. Bu ahde göre o, Allah'ın indirdiği bir kitaba bağlıdır. Diğeri ise insanlar tarafından verilmiş olan ahddir ki insanlar bu ahde bağlıdırlar.[132]
Sevâbtan alıkoyan fiillere verilen isimdir. Cem'i âsâm gelir. Bu anlamda Allah Teâlâ:
“Sana içkiden ve kumardan soruyorlar. De ki : İkisinde de hem büyük günah (ism), hem de insanlar için (bazı) faydalar vardır.” (Bakara, 219).
Yani bunları kullanmakta, hayırlardan alıkoyan, geciktiren bir şey vardır... Yalana ism adı verilmesi; yalanın hayırdan alıkoyan şeyler cümlesinden olmasındandır. İnsanın canlı varlıklar cümlesinden olması nedeniyle canlı adının verilmesi gibi. Âyet-i Kerîme'de
“Ona Allah'dan kork denilince, ğurûru kendisini günaha (isme) sürükler.” (Bakara, 206) buyurularak kişiyi günaha sevkeden üsünlük duygusu dile getirilmektedir... Fürkân sûresinde ise : “Kim de bunları yaparsa günaha (isme) girmiş olur.” (Fürkân, 68) buyurularak azâb anlamına kullanılmıştır. Bazıları burada günaha girmiş olur ta'bîrini büyük günah işlemeye sevkeder diye açıklamışlardır. Çünkü küçük şeyler büyük günahları davet eder... Bakara süresindeki bir başka âyette ise : “Bir de şehâdeti gizlemeyin, onu gizleyenin kalbi günahkârdır (âsim).” (Bakara, 283) buyurulmaktadır. İsm kelimesi birr ve ihsana mukabil olarak kullanılmıştır. Nitekim Allah'ın Resulü şöyle buyurmuştur : “Birr; nefsin ondan mutmain olduğu şeydir. İsm ise senin göğsünü sıkıştıran şeydir.” Bu sözle, birr ve ismin açıklanması değil hükmü anlatılmaktadır. [133]
İnsanın yaptığı her fiilde haddi aşmasıdır.
“Ve onlar ki infâk. ettikleri zaman israf etmezler.” (Fürkân, 67),
“Ve onu israf ederek yemeyiniz.” (Nisa, 6).
İsraf, bazan ölçü nazarı itibâra alınarak, bazan da keyfiyet nazarı itibâra alınarak söylenir. Bunun için Süfyân demiştir ki; Allah'a itaatin dışında ne harcarsan o israftır, isterse az olsun.
“Yeyin için fakat israf etmeyin. Çünkü O israf edenleri sevmez.” (A'râf, 31; En'âm, 141),
“İsraf edenler ise, onlar cehennem yaranıdırlar.” (Ğâfir, 43).
Yani işlerinde haddi aşanlar demektir.
“Muhakkak ki Allah, israf eden ve çok yalan söyleyeni doğru yola erdirmez.” (Ğâfir, 38).
Lût kavmine müsrifler denmesinin sebebi onların haddi aşmalarıdır.
“Ey kendi nefisleri konusunda aşın gitmiş olan kullarım.” (Zümer, 53) âyetindeki israf, mal ve diğer konulan ihtiva eder.[134]
Tavaa kökünden gelmiş olup boyun eğme ve emre uyma anlammadır. Bunun zıddı nefrettir. Tâat da aynı anlama gelmekle beraber çoğunlukla emredileni uygulama, çizilene uyma için söylenir.
“Ve emre itaat ettik derler.” (Nisa, 85),
“İtaat ve ma'rûf söz.” (Muhammed, 21),
“De ki Allah'a ve Resulüne itaat edin.” (Âl-i İmrân, 33),
“Allah'a ve Resulüne itaat edin ve tartışmayın.” (Enfâl, 46),
“Namazı kılın, zekâtı verin ve peygambere itaat edin ki, merhamet edilesiniz.” (Nûr, 56),
“Kim de peygambere itaat etmiş ise doğrusu Allah'a itaat etmiş olur.” (Nisa, 80),
“Kâfirlere ve münafıklara itaat etme.” (Ahzâb, 48), [135]
Rahatsız olduktan sonraki huzurdur.
“Allah onu yalnızca sizin için müjde kılmıştır. Allah onu kendisiyle kalplerinizin mut'main olması için yalnızca muştu kılmıştır.” (Âl-i İmrân, 126),
“Dedi ki inanmıyor musun? İbrahim evet, yalnız kalbim mut'main olsun diye...” (Bakara, 260),
“Ey huzura eren nefis, Rabbma, O senden hoşnûd, sen de O'na razı olarak dön.” (Fecr, 27),
“Dikkat edin Allah'ın zikri ile gönüller huzura erer.” (Ra'd, 28),[136]
İnsanın mağlûb edilmesini önleyen bir haldir.
“Onların yanında izzet mi arıyorlar? Muhakkak ki izzet bütünüyle Allah'a aittir.” (Nisa, 139)[137]
Ölünün yerleştiği mahaldir.
“Sonra onu öldürmüş ve gömmüştür.” (Abese, 21),
“Kabirleri ziyaret edinceye kadar çokluk olmanız, sizi aldattı.” (Tekâsür, 2),
“Bilmez misin kabirlerde olanlar dışarı çıkarıldığında.” (Âdiyât, 9), [138]
Küfür, bir şeyi gizlemektir. Geceye kâfir sıfatının verilmesi kişileri gizlemesindendir. Çiftçiye ise tohumu yere gizlediği için kâfir sıfatı verilir. Ancak bu, onlar için isim değildir. Nimetin küfrü veya küf ram ise şükrünü edâ etmeyerek gizlemektir... Küfrün en büyüğü Allah'ın birliğini, veya şeriatı veya peygamberini inkârdır. Nimetin'inkârı için küfrân-ı nimet tabiri çok kullanılır... Allah'ın birliğini, peygamberi veya şerîati, yahut her üçünü birlikte inkâr eden kimseye kâfir denir. Şeriatı ihlâl edip Allah'a karşı şükür vazifesini ifâ etmeyen kişiye de kâfir dendiği vâriddir.[139]
Bir şeyi hareket ettirmek, bir yüzden öbür yüze çevirmektir. “Dilediğini azâblandırır, dilediğine merhamet eder ve O'na döndürülürsünüz.” (Ankebût, 21), İnkılâb ise yüzçevirmedir... İnsanın kalbine gelince çok kan çevirildiği için bu isim verilmiştir. Kalb ta'bîriyle, yüreklilik, yiğitlik ve diğer bunların dışındaki anlamlar kasde-dilir... [140]
Kuvvet, bazan da kudret mânasında kullanılır.
“Size verdiklerimizi kuvvetle alın.” (Bakara, 193). Bazan da bir şeyde mevcûd olan hazır bir potansiyel için kullanılır. Kuvvet, bazan beden için, bazan kalb için, bazan dışardan gelen destek için, bazan da ilâhî kudret için kullanılır. [141]
Her şeyi muhafaza eden, üzerinde kâim olan ve ayakta kalma gücünü ona verendir.
“Allah O'dur ki O'ndan başka İlâh yoktur. O, Hayy ve Kayyûm'dur.” (Âl-i İmrân, 2),
“Allah O'dur ki O'ndan başka İlâh yoktur. Hayy ve Kayyûm'dur.” (Bakara, 255).[142]
Günahı gizleyen şeydir. Yemîn keffâreti de buradan gelmektedir. “Yemîn ettiğinizde yeminlerinizin keffâreti...” (Mâide, 89).[143]
Bir şeyin kemâli ondaki gayenin hâsıl olmasıdır. Bir şey kemâle erdi dendiğinde bunun anlamı onun gayesinin hâsıl olduğudur... [144]
Kerem sıfatı, Allah Teâlâ için kullanıldığında O'nu insanıyla beliren lütuflannın ismidir. “Kim de küfrederse., muhakkak ki Rabbim Ganîdir, Kerîm'dir.” (Nemi, 40). Kerem sıfatıyla insan nitelendirildiğinde, insanda zahir olan övülmeye değer huylar ve fiillerdir. Bir kişide bu güzel huylar zahir olmadıkça ona kerîm adı verilmez. Bazı bilginler dediler ki; kerem hürriyet gibidir. Fakat hürriyet küçük ve büyük iyilikler için söylenirken kerem ise ancak büyük iyilikler için kullanılır. Allah yolunda biraz askeri techîz etmek için mal harcayan kimseye kerem sıfatı verilir : “Muhakkak ki sizin Allah indinde en üstün olanınız (ekrem) en çok Allah'tan korkanınızdır.” (Hucurât, 13)... [145]
Ayakta durmadır. İkâmet ise bir yerde oturmadır. Bu pek çok çeşittir. Bir şahsın üzerinde kâim olmak, zorla veya ihtiyarî olur. Bir şey için kâim olmak o şeye riâyet edip korumaktır. Kıyam, bir şeye azmetmektir... [146]
Kişinin kendi nefsiyle gururlanmasına hâs bir halettir. Bu insanin kendi nefsini diğerlerinden daha büyük görmesidir. Tekebbür ise kibirlenmedir. Kibirlenmenin en büyüğü hakkı kabul etmekten imtina ederek, kulluk ile boyun eğmekten kaçınarak Allah'a karşı büyüklenmedir. Büyüklük taslama ise iki şekilde olur : Birisi insanın büyük olmayı araştırıp istemesidir. Bu gerektiği şekilde ve gerektiği yerde, gerektiği zamanda olursa övülmeye değerdir. İkincisi ise kendi nefsinde bulunmayan şeyi kendi nefsinde varmış gibi göstermeye çalışmaktır ki bu, yerilen büyüklenmedir. Kur'an-ı Kerîm de “büyüklük tasladı” diye ifâde edilen işte budur.
Tekebbür iki şekilde olur: Birincisi, gerçekte kişinin iyi fiillerinin diğerlerinin iyiliklerinden fazla olmasıdır. Allah'a tekebbürlük sıfatı bu anlamda verilir. “Selâm, Mü'min, Müheymin, Azîz, Cebbar, Mütekebbir'dir.” (Haşr, 23). İkincisi ise zorla büyüklük taslamaktır. Genellikle halkın mütekebbir sıfatıyla sıfatlandırdığı haldir : “Mütekebbirlerin âkibeti ne kötüdür?” (Zümer, 72). Birinci şekilde büyüklükle nitelendirilenlerin hali övülmeye değerdir, ikinci şekildekiler ise yerilir. [147]
Yazmak anlamına gelen k-t-b kelimesi iplikle bir deriyi bir deriye eklemektir. Örfte ise harflerin bir kısmını bir kısmına yazıyla eklemektir... Yazmada aslolan hat ile düzenler koymaktır, ancak her iki şekil için de kullanılmıştır. Bunun için Allah'ın kelâmına kitab ismi verilmiştir... [148]
Korku; tahmin edilen veya bilinen bir işaretle hoşlaşılmayan bir şeyi beklemektir. Ümit ve tama' da; tah-mîn edilen veya bilinen bir işareti sebebiyle sevilen bir şeyi beklemektir. Korkunun zıddı emniyettir. Hem dünyevî, hem de uhrevî hususlarda kullanılır :
“O'nun rahmetini umarlar azabından korkarlar.” (İsrâ, 57),
“Hem Allah'ın size hiç bir delil ve burhan indirmediği şeyleri ona şirk koşmaktan korkmazken kendisine şirk koştuğunuz şeylerden ben nasıl korkarım?” (En'âm, 81),
“Onların yanlan yataklarından uzaklaşır. Korku ve ümit ile Rablarına yalvarırlar.” (Secde, 16).
Allah'dan korkmak; korkma tabiri ile zihne gelen; aslandan korkma gibi bir korku değildir Burdaki korkudan maksad; günahlardan kaçınmak ve tâatı seçmektir. Nitekim günahları terketmeyen korkak sayılmaz, denilmiştir Allah'ın korkutması ise kaçınmaya teşviktir.[149]
Bununla insan nitelendirildiğinde; herhangi bir şeyi yapma imkânını sağlayan hale verilen isimdir. Kudret sıfatı Allah'a verildiğinde bu; Allah'tan acz halinin reddidir. Allah'dan başka birisinin mutlak kudret ile nitelendirilmesi muhaldir. Ancak lafzen bu ta'bîr kullanılabilir. Şuna gücü yeter anlamına, “kadirdir” demek daha doğrudur.
Kadir ise, hikmet gereği olarak, ne fazla ne de eksik, tam ölçüde istediğini yapan demektir. Bunun için kadir sıfatı ancak Allah'a verilebilir. “Muhakkak ki Allah, her şeye gücü yetendir.” (Bakara, 20),[150]
Kişiyi Allah'a yaklaştıran şeydir. Örfte ise ibâdet için kesilen kurbandır :
“Onlara Âdem'in iki oğlunun haberini oku. Hani ikisi birer kurban kesmişlerdi.” (Mâide, 27),
“Allah bize ahdetti ki bir kurban getirinceye kadar hiç bir peygambere iman etmeyelim.” (Âl-i İmrân, 183).[151]
Red ve kovulma şeklinde uzaklaştırmadır. Allah'ın la'neti âhirette cezadır, dünyada ise rahmet ve tevfîkinin kesilmesidir. İnsanın la'neti ise, başkasının aleyhinde duâ etmesidir:
“Tanıdıkları şey kendilerine geldiğinde onu inkâr ettiler. Doğrusu, Allah'ın la'neti kâfirlerin üzerinedir.” (Bakara, 89),
“Dikkat edin Allah'ın la'neti zâlimler üzerinedir.” (Hûd, 18),
“İsrailoğularından küfretmiş olanlar Dâvûd ve Meryem oğlu İsa'nın lisanıyla lanetlendiler.” (Mâide, 78)[152]
Bu sıfatla bir cisim nitelendirildiğinde ağırın zıddı olan hafif anlamına gelir. Hafîf harekete ve ince işleri yapmaya da lütuf ve letafet tabiri kullanılır. Bazan da latîf tabiriyle duyuların kavramadığı şeyler ifâde edilir. Allah Teâlâ'nın Latîf sıfatıyla nitelendirilmesi de bu şekilde olabilir veya O'nun eşyanın inceliklerini bilmesinden dolayı olabilir.
“Allah kullarına lütuf sahibidir, dilediğini rızıklandırır. O, Ğanî'dir, Azîz'dir.” (Şûra, 19),
“Muhakkak ki benim Rabbim dilediğine lütuf sahibidir. Muhakkak ki O, Alîm'dir, Hakîm'dir.” (Yûsuf, 100),[153]
Allah için, günahın neticesinden kulları korumak anlamına gelir.
“Ve dediler ki işittik ve itaat ettik, Rabbımız bizi bağışla, dönüş yine Sanadır.” (Bakara, 285),
“Rabbinizden mağfirete ve genişliği göklerle yeryüzü kadar olan cennete koşuşun. Bu, müttakîler için hazırlanmıştır.'“ (Âl-i İmrân, 143),
“Muhakkak ki Rab-bin mağfiret ve elîm azâb sahibidir.” (Fussilet, 43),
“İman etmiş ve sâlih ameller işlemiş olanlar için büyük mağfiret vardır.” (Fâtır, 7),
“Muhakkak ki senin Rabbın mağfireti bol olandır.” (Necm, 32).[154]
Eli, bir şeyin üzerinde yürütmek ve onun üzerindeki izi silmektir. Her iki anlam için ayrı ayrı da kullanılır. Yeri meshetmek ise sürmek ve ekmek anlamınadır... Şer'i örfte; suyu organın üzerinde gezdirmektir. “Başlarınızı ve topuklarınıza kadar ayaklarınızı meshediniz.” (Mâide, 6). Denildi ki; Hz. İsa'ya Mesîh denmesinin sebebi; yeryüzünde gezinir olmasındandır. Çünkü onun zamanında bir topluluğa yeryüzünde gezdikleri için "Meşşâîn" ve "seyyâhîn" adı verilmiştir. Denildi ki; ona Mesîh adının verilmesi; hastalan mes-hedip iyileştirmesindendir. Denildi ki; ona Mesîh adının verilmesi; anasının karnında yağ sürülmüş olarak çıkmasındandır.
Bazıları da dediler ki Mesîh kelimesi İbranca Meşuh kelimesinden muarrebtir. Nitekim Mûsâ da İbranca'da Muşa idi...[155]
Kelâmcıların ekseriyetine göre meşiyyet, irâde demektir Bazılarına göre ise meşiyyet aslında bir şeyin icâbı ve o şeyde isabettir. Ancak örfte irâde yerine kullanılır. Meşiyyet Allah Teâlâ için icâddır, insanlar içinse isabettir. Denildi ki; meşiyyet, Allah için bir şeyin varlığını gerektirir, bu sebeple “Allah isterse olur, istemezse olmaz” denilir. Allah'ın irâdesi ise murâd edilenin muhakkak var olmasını gerektirmez. Nitekim “Allah sizin için kolaylık ister de zorluk istemez.” (Bakara, 185), “Allah, âlemler için zulmü murâd etmez.” (Âl-i İmrân, 108), “Allah kulları için zulmü murâd etmez.” (Ğâfir, 31) âyetlerinde, irâde kelimesi bu şekilde kullanılmaktadır. Bilindiği gibi zorluk ve zulüm insanlar arasında bulunabilir.
Denildi ki; irâde ile meşiyyet arasındaki farklardan birisi de şudur : İnsan irâdesi; ondan önce Allah'ın irâdesi bulunmadan da bulunabilir. Çünkü insan ölmeyi murâd eder ama Allah bunu gerçekleştirmez. İnsanın meşiyyeti ise ancak Allah'ın meşiyyetinden sonra mümkün olabilir. Nitekim Allah Teâlâ buyurur ki :
“Allah istemedikçe siz isteyemezsiniz.” (İnsan, 30),
“Âlemlerin Rabbı olan Allah istemedikçe siz isteyemezsiniz.” (Tekvîr, 29). [156]
Din gibidir. Allah'ın; kullarına, huzûr-u ilâhîyeye ulaşmaları için peygamberlerinin lisânından koymuş olduğu hükümlerdir. Millet ile din arasındaki fark şuradandır. Millet; sadece isnâd edilen bir peygambere izafe edilir.
“İbrahim'in dinine (milletine) hanîf olarak tâbi olun.” (Âl-i İmrân, 65),
“Ben atalarım İbrahim, İs-hâk ve Ya'kûb'un dinine (milletine) tâbi oldum.” (Yûsuf, 38).
Allah'a veya Peygamberin ümmetinden bir kişiye izafe edilerek kullanılmaz. Ancak şeriatı taşıyanlar için kullanılır, şeriata mensûb ferdler için değil. Onun için Allah'ın milleti denilmediği gibi benim milletim veya Zeyd'in milleti de denilmez. Ama Allah'ın dini, Zeyd'in dini denilir... Millet Allah'ın kuyduğu şeriata uygun şeye, din ise itaat mânâsında onu yerine getiren kişi için kullanılır. [157]
Bereketin bulunduğu ve hayrın yer aldığı şeydir. Bu mânâda : “İşte bu zikir, mübarektir, onu indirdik.” (Enbiyâ, 50), “Ve beni mübarek kılmıştır” âyetlerinde mübarek kelimesi ilâhî hayırların yeri mânâsına kullanılmıştır. “Biz onu mübarek bir gecede indirdik.” (Duhân, 3) âyetinde ise gökyüzünden indirilen suyun bereketine dikkatler çekilmektedir... İlâhî hayır hissedilmeyecek yerden, sayıya, sıraya gelmeyecek şekilde ortaya çıktığı için ilâhî hayırdan fazlaca müşahede edilen şeylere mübarek ve bereketli denmiştir. “Gökyüzünde burçlar kılan (mübarek) yücedir.” (Furkân, 61) âyetinde sözü geçen burçlar ve yıldızlar vasıtasıyla Allah'ın üzerimize saçtığı nimetine dikkatler çekilmektedir.
“Yaratanların en güzeli olan Allah yücedir (mübarektir).” (Mü'minûn, 14),
“Fürkanı indiren ne yücedir (mübarektir).” (Fürkân, 1),
“Âlemlerin Rabbi olan Allah yücedir (mübarektir).” (A'râf, 54),
“Mülk elinde olan yücedir (mübarektir).” (Mülk, 1) âyetlerinde bütün mezkûr iyiliklerin Allah'a has olduklarına dikket çekilmektedir. [158]
Mücâdele tartışmak ve döğüşmek kasdıyla bir yere girmektir. C-D-L kelimesinin aslında muhkem ve sağlam yapmak anlamı vardır. Mücâdele edenlerden her birisi, diğerini kendi görüşüne çekmek için çalışmak istediğinden dolayı bu kelime kullanılmıştır. Denildi ki; cidal kelimesinin aslı; çatışma ve insanın arkadaşını sert bir yere düşürmesidir “Ve onlarla en güzel şekilde mücâdele et”, “Allah'ın âyetlerinde tartışmaya girenler "Eğer seninle mücâdele ederlerse Allah en iyi bilendir. Doğrusu sen bizimle tartıştın ve tartışma büyüdü.” [159]
Nâs kelimesinin aslı ünâstır. Denildi ki; kelimenin aslı da nisyân ve unutma anlamına gelen N-S-Y fiilinden kalbolmuştur. “De ki insanların Rabbına sığınırım...” (Nâs, 1).
Nâs kelimesi, bazan müzekker olur ve bununla faziletli kişiler kasdolunur. [160]
Rûh'tur.
“Bugün nefislerinizi çıkarın, bugün horluk azâbıyla cezalandırılacaksınız.” (En'âm, 93),
“Ve biliniz ki Allah, nefislerinizde olanı bilir, öyleyse O'ndan sakının... (Bakara, 233),
“Sen benim nefsimde olanı bilirsin, bense senin nefsinde olanı bilmem.” (Mâide, 116),
“Allah bizzat sizi korkutur ve dönüş Allah'adır.” (Âl-i İmrân, 28).[161]
Bir şeyden alıkoymaktır. “Görmedin mi ki, O bir kulu namaz kıldığında nehyeder.” (Alâk, 9). Nehyin —mânâ bakımından— söz ile olmasıyla başka şekilde olması arasında fark yoktur. Söz ile nehyin, yap veya yapma şeklinde olması farksızdır. Lâfız bakımından nehy, “şöyle yapma”dır. Şöyle yapma dendiğinde hem lâfız hem de mânâ bakımından birlikte nehy olunur. [162]
Güzel haldir. Nimet cins için olduğundan hem az, hem de çok için kullanılır.
“Eğer Allah'ın nimetlerini sayacak olursanız onu bitiremezsiniz.” (İbrahim, 34),
“Size in'âm ettiğim nimetimi hatırlayın.” (Bakara, 40),
“Bugün sizin dîninizi kemâle erdirdim ve üzerinizdeki nimetimi tamamladım.” (Mâide, 3)...
İn'âm ise ihsanı başkasına ulaştırmaktır. İhsan edilen, konuşan varlıklar türünden olduğu takdirde in'âm kelimesi kullanılır, yoksa falanca atına in'âm etti denmez.
“Kendilerine nimet verdiklerinin-yoluna.” (Fatiha, 6), [163]
Görmeye yardım eden ve yayılan ışıktır. Nûr dünyevî ve uhrevî olmak üzere ikiye ayrılır. Dünyevî nûr da iki kısımdır. Bir kısmı basiret gözüyle akledilir ki bu, ilâhî emirlerden yayılan şeylerdir. Aklın nuru, Kur'an'ın nuru gibi. İkinci kısmı ise gözle hissedilen nurdur; ay, güneş ve yıldızlar gibi cisimlerden yayılan aydınlatıcı şeydir. İlâhî nurun örneği şu âyet-i kerîmelerdeki nurdur :
“Doğrusu size Allah katından bir nûr ve apaçık bir kitab gelmiştir.” (Mâide, 15),
“Ve sen kitab nedir bilmezdin, iman nedir bilmezdin fakat biz kullarımızdan dilediğimize hidâyete götürücü bir nûr kılmışızdır.” (Şûra, 56),
“Allah'ın, göğsünü İslâm'a açmış olduğu kimse gibi midir? O Rabbinden bir nûr üzeredir.” (Zümer, 22),
“Nûr üstüne nurdur. Allah dilediğini nuruna hidâyet eder.” (Nûr, 35).
Gözle görülen, duyulur nurun örneği de şu âyet-i kerîmelerdir :
“O'dur güneşi aydınlık ve ay'ı da nûr yapan.” (Yûnus, 5).
Güneşi ziya, ay'ı da nûr yapan diye tahsis edilmesi ziyanın nurdan daha özel olmasındandır. Ateş anlamına gelen nâr ile aydınlık anlamına gelen nûr aynı köktendir.[164]
Aslında yukardan aşağıya doğru iniştir. İnzal ise indirmektir. Allah'ın nimet ve musibetini insanların üzerine indirmesi ve insanlara vermesi gibi. İnzal; ya bir şeyin kendisini indirmek şeklinde olur (Kur'an'ı indirmek gibi). Veya sebeplerini indirerek, ona rehberlik etmek şeklinde olur, demirin ve elbisenin indirilmesi gibi. “Hamd O Allah'a mahsûstur ki kuluna kitabı indirmiştir.”(Kehf, 1), [165]
Aslında terbiye edici demektir. Terbiye ise bir şeyi yavaş yavaş tamamlanıncaya kadar inşâ etmek demektir. Nitekim denir ki, benim için Kureyşli bir adamı terbiye etmek, Hevâzin kabilesine tnensûb bir adamı terbiye etmekten daha çok sevimlidir. Rabb fail yerine masdardır. Mutlak olarak Rabb kelimesi mevcudatın menfaatini tekeffül eden Allah Teâlâ'dan başkası için söylenmez.
“Rabbımzın rızkından yeyin ve O'na şükredin. Güzel bir belde ve. bağışlayan bir Rabb.” (Sebe', 15),
“Size melekleri ve peygamberleri Rabb olarak benimsemenizi de emretmez.” (Âl-i İmrân, 80).
Yani ilâhlar demektir. Rabb kelimesi izafetle Allah ve başkaları için söylenebilir :
“Âlemlerin Rabbı.” (Fatiha, 1),
“Sizin de “Rabbiniz, öncekilerin de Rabbı olan Allah'ı.” (Sâffât, 126).
Evin sahibi, atın sahibi anlamına Rabb ta'bîri kullanılır. Nitekim Allah Teâlâ'nın şu kavli bu anlamdadır :
“O ikisinden kurtulacağını sandığı kimseye dedi ki efendin (Rabb) yanında beni an. Fakat şeytân onu efendisine (Rabb) anmayı unutturdu.” (Yûsuf, 42),
“Bunun üzerine ona elçi gelince efendine (Rabb) dön ve ellerini kesen o kadınların zoru ne idi kendisine sor, Şüphesiz ki benim Rabbim onların düzenini bilir dedi.” (Yûsuf, 50),
“O da Allah'a sığınırım, doğrusu kocam benim efendimdir (Rabb) bana iyi bakmıştır, muhakkak ki zâlimler asla felah bulmazlar dedi.” (Yûsuf, 23).
Rabbânî ise Rabba nıensûb demektir.[166]
Açman kimseye iyiliği gerektiren yumuşak davranıştır. Bazan mücerred yumuşaklık için kullanılır, bazan da yumuşaklıktan mücerred iyilik için kullanılır. Allah, falancaya rahmet etsin derken böyledir. Bârî Teâlâ bu sıfatla nitelendirildiğinde, onunla ancak yumuşaklıktan âzâde mücerred iyilik kasdedilir. Bunun için rivayet edilmiştir ki; Allah'tan rahmet; in'âm ve lütûftur, insanlardan rahmet ise; yumuşaklık ve sevgidir... Rahman sıfatı ancak Allah için kullanılır, başkası için onu kullanmak sahîh olmaz. Zira Rahman; rahmeti her şeyi kuşatan demektir. Rahîm sıfatı ise O'ndan başkaları için de kullanılır. Çünkü o, rahmeti çok olan demektir...
Denildi ki; Allah, dünyanın Rahmanı, âhiretin de Rahîmi'dir. Çünkü dünyada lütfü mü'minlere ve kâfirlere, âhirette ise mü'minlere tahsis edilmiştir. “Muhakkak ki Allah Ğafûr'dur, Rahîm'dir.” (Bakara, 182, 192, 199), “Ve rahmetim her şeyi kuşatmıştır. Onu Allah'dan korkanlar için yazacağım.” (A'râf, 156), [167]
Taş atmaktır.
“Ey Nûh, eğer son vermezsen sen muhakkak taşlananlardan olursun dediler.” (Şuârâ, 116),
“Taraftarların olmasaydı seni taşlardık.” (Hûd, 91),
“Sizden haberleri olursa, sizi ya taşla öldürürler veya dinlerine döndürürler.” (Kehf, 20).
Recm, vehm ve zann ile bir şey söylemeye, küfre ve kovmaya istiare olarak da kullanılır. “Karanlığa taş atar gibi mağara ehli üçtür, dördüncüsü köpekleridir derler.” (Kehf, 22), [168]
Aşın korkudan ibâdette ifrata kaçmaktır. “Onların uydurdukları rehbâniyete gelince, onu biz yazmadık, fakat kendileri Allah'ın rızâsını kazanmak için yaptılar. Ama buna da hakkıyla riâyet etmediler.” (Hadîd, 27). Rûhbân ise, rehbâniyete dalan kişidir tek ve çok için aynı kelime kullanılır. [169]
Hızlıca gönderilen manasınadır. Bazan taşınılan söze, bazan da söz ve elçiliği taşıyan kimseye resul denir. Resul hem müfred, hem cerni'dir.
“Andolsun ki size kendinizden bir peygamber (resul) gelmiştir...” (Tevbe, 128),
“Biz âlemlerin Rabbinin elçileriyiz.” (Şuârâ, 16).
Allah'ın elçisi mânâsına resul ile; bazan melekler, bazan da peygamberler kastedilir. Meleklerin kastedildiğine örnek şu âyet-i celîlelerdir :
“Muhakkak ki o, şerefli bir elçinin sözüdür.” (Hakka, 40),
“Ey Lût, biz Rabbinin elçileriyiz, onlar sana erişemiyecekler.” (Hûd, 81),
“Elçilerimiz Lût'a gelince, onların gelmelerinden endîşeye düştü.” (Hûd, 77),
“Elçilerimiz İbrahim'e müjdelerle gelmiş, selâm demişlerdi...” (Hûd, 69),
“Birbiri ardınca gönderilen (elçi) lere andolsun.” (Mürselât, 1),
“Hayır, öyle değil, yanlarındaki elçilerimiz yazmaktadır.” (Zuhruf, 80).
Peygamberlerin kasdedildiği elçilerin vârid olduğu âyetler ise şöyledir :
“Muhammed sadece bir Peygamber (Resul) dir. O'ndan önce de nice peygamber (Resul) ler gelip geçmiştir.” (Âl-i İmrân, 144),
“Ey Peygamber (Resul) Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer yapmazsan O'nun elçiliğini yapmamış olursun.” (Mâide, 67),
“Biz Peygamberleri (Resulleri) ancak müjdeleyici ve uyarıcı olarak göndeririz.” (En'âm, 47), [170]
Re'y bir nefsin zannı galip ile iki çelişik şeyden birisine inanmasıdır. Bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur : “Onları gözleri göre göre iki misli görüyorlardı.” (Yani gözleriyle kendilerinin iki misli olduğunu zannediyorlardı.) Reviyye ise, bir şeyin düşünülmesi ve re'yin elde edilmesi konusunda nefiste mevcûd olan hâtıralar arasında dolaşmadır. [171]
Kulun Allah'tan rızâsı; Allah'ın hükmünün akışını hoş karşılamasıdır. Allah'ın kuldan hoşnutluğu ise; onun Allah'ın emrine uyduğunu, nehyinden sakındığını görmesidir:
“Allah onlardan hoşnûd olmuştur, onlar da Allah'ın lütfundan memnun olmuşlardır.” (Mâide, 118),
“Andolsun ki sana o ağacın altında bîat ederlerken, Allah mü'minlerden hoşnûd olmuştur.” (Feth, 18),
“Bugün dîninizi kemâle erdirdim üzerinize olan nimetimi tamamladım ve size din olarak İslâmiyeti beğendim.” (Mâide, 3),
“Yoksa âhireti bırakıp ta dünya hayatına mı razı oldunuz?” (Tevbe, 38),
“Sizi ağızlarıyla hoşnûd etmeye çalışırlar, ama kalpleri dayatır.” (Tevbe, 8),
“Bu, onların gözlerinin aydın olması, üzülmemeleri ve kendilerine verdiğin şeylere razı olmaları için daha elverişlidir.” (Ahzâb, 51), [172]
İster dünyevî olsun, ister uhrevî olsun, bazan sürekli vermek için, bazan da nasîb için kullanılır. Akıp karına gittiği ve kendisiyle gıdâlanıldığı için “hükümdar askerin rızkını verdi” denilir.
“Herhangi biriniz ölüm gelip de "Rabbim beni yakın bir süreye kadar geciktirsen de sadaka versem ve sâlihlerden olsam" diyeceği zaman gelmezden evvel size rızk olarak verdiğimizden infâk edin.” (Münâfikûn, 10).
Yani maldan makamdan ve bilgiden.
“Ve kendilerine rızk olarak verdiğimiz şeylerden de infâk ederler.” (Bakara, 3),
“Size nzk olarak verdiğimiz şeylerin iyilerinden, güzellerinden yeyin.” (Bakara, 57),
“Rızkınızı yalanlamakla mı çıkarıyorsunuz?” (Vakıa, 82),
“Rızkınız da, size va'dolunan şeyler de göktedir.” (Zâriyât, 22), [173]
Rûh ve revh aslında aynı kelimedir. Ancak ruh, nefsin adı olmaktadır.çünkü nefs ruhun bir kısmıdır. Tıpkı insanın canlı ismini alması gibi, zira insan bir canlı türüdür denilir. Rûh, hayatın ve hareketin elde edildiği, faydaların kazanılıp, zararların def edildiği insanî unsurun, bir bölümüne verilen addır :
“Sana ruhtan sorarlar. Deki : Rûh, Rabbimin emrindendir.” (İsrâ, 85),
“Onu yapıp ruhumdan üflediğimde siz derhâl secdeye kapanın.” (Hicr, 29)...
Meleklerin en şerefli olanlarına da rûh ismi verilir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“O gün rûh ve melekler saf halinde duracaklardır.” (Sebe’ 38),
“Melekler de rûh ta mikdârı elli bin yıl olan bir günde o derecelere yükselip çıkarlar.” (Meâric, 4),
“Onu, Rûh'ül - Emîn indirdi.” (Şuârâ, 193).
Rûh'ül-Emîn Cebrail'in adıdır. Rûh'ül - Kudtfs diye de isimlendirilmiştir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“De ki : Onu Rûh'ül - Kudüs, mü'minlerin imanını pekiştirmek, müslümanlara hidâyet olmak üzere Rabbin katından hak ile indirmiştir.” (Nahl, 102),
“Meryem oğlu İsa'ya da beyyineler verdik ve onu Rûh'ül - Kudüs ile destekledik.” (Bakara, 87).
Hz. İsa'ya da rûh ismi verilmiştir, çünkü O, ölüleri diriltme mucizesini göstermekteydi.
“Meryem oğlu îsâ Mesîh, Allah'ın peygamberi ve O'nun Meryem'e ulaştırdığı kelimesi ve kendinden bir ruhtur.” (Nisa, 171).
Kur'an'a da rûh ismi verilmiştir :
“İşte böylece sana da buyruğumuzdan bir rûh vahyettik.” (Şûra, 52).
Bunun sebebi Kur'an-ı Kerîm'in uhrevî hayatın en büyük kurtarıcısı olmasındandır.”[174]
Bir şeyin rüknü, onun dayandığı tarafıdır ve kuvvet için istiare olarak kullanılır :
“Keşki size yetecek bir kuvvetim olsaydı veya sağlam bir yere sığınsaydım dedi.” (Hûd, 80),
“Zulüm edenlere meyletmeyin, yoksa size de ateş dokunur.” (Hûd, 113)...
İbâdetin rükünlerine gelince; dayandığı taraflan demektir. Onları terketmekle ibâdet bâtıl olur.[175]
Eğilme demektir. Bazan namazdaki muayyen şekil için kullanılır, bazan da tevazu ve zillet için kullanılır. Zillet; ya ibâdet halinde olur veya başka hallerde :
“Ey iman edenler, rükû edin, secdeye varın.” (Hacc, 77),
“Namazı kılın, zekâtı verin, rükû edenlerle birlikte rükû edin.” (Bakara, 43),
“İbrahim ile İsmail'e de evimi tavâf edenler, orada kalanlar, rükû ve secde edenler için temizleyin diye ahid vermiştik.” (Bakara, 125),
“Rükû edenler, secde edenler, ma'rûfu emredenler, münkeri nehyedenler ve Allah'ın hududunu koruyanlardır.” (Tevbe, 112).[176]
İlâhî mes'elelerin insanı hayra ulaştırmada yardımcı olmasıdır, bunun zıddı şekavettir. Saadetlerin en büyüğü cennettir. Bunun için Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Saadete ermiş olanlara gelince onlar cennette ebediyen kalacaklardır.” (Hûd, 108),
“O gün gelince O'nun izni olmadan hiçbir nefis konuşamaz. İşte onlardan bir kısmı şakî bir kısmı da mes'ûddur.” (Hûd, 105).[177]
Zamanın bölümlerinden bir bölümdür. Bununla kıyamet ifâde edilir:
“Kıyamet yaklaştı, ay yarıldı...” (Kamer, 1),
“İnsanlar kıyametten sorarlar. De ki onun bilgisi ancak Allah katındadır.” (Ahzâb, 63),
“Sana kıyametten sorarlar...” (Ahzâb, 187),
“Kıyametin bilgisi O'nun katandadır ve O'na döndürülürler.” (Zuhruf, 85).
Kıyamete, saat isminin verilmesi, hesabın çabuk görülmesindendir.
Denildi ki; kıyamet anlamına gelen saatler üçtür. Birincisi büyük saat; insanların hesaba çekilmek üzere dirilmeleridir. Allah Resulünün şu sözüyle işaret ettiği kıyamet budur : “Fuhuş ve tefahhuş açığa çıkıncaya kadar ve dirhem dînâra katılıncaya kadar kıyamet kopmaz.” Orta kıyamet ise, bir asırda yaşayan insanların ölmesidir. Buna örnek olarak Hz. Peygamberin Abdullah İbn Üveys'i görüp şöyle söylemesidir : “Bir çocuğun ömrü uzarsa kıyamet kopuncaya kadar ölmez.” Denildi ki; o sahabelerden en son ölen kimse olmuştur. Küçük kıyamet ise insanın ölmesidir. Her insanın ölmesi onun kıyametidir. [178]
Sıkıntı içerisinde kalmaktır. “Hayvanı saman vermeden tuttum” derken sabır kelimesi kullanılır. Sabr; nefsin, aklın ve şeriatın gerektirdiği gibi, gerektirdiği şekilde veya her ikisinin birlikte icâbettirdiği şeylerden alıkonulmasıdır. Sabr lafzı umûmîdir; yerine göre isimlerinde farklılık görülür. Eğer nefis bir musibetten dolayı hapsedilirse bu sadece sabır adını alır, bunun zıddı cezadır (feryattır). Eğer sabr, muharebe halinde ise bu, kahramanlıktır (yiğitlik-ir), bunun zıddı ise korkaklıktır. “Sabr ve namaz ile yardım dileyin, muhakkak ki Allah sabredenlerle beraberdir.” (Bakara, 153), “Sıkıntı ve darlık halinde sabredenler...” (Bakara, 177), “Eğer sabrederseniz bu, sabredenler için daha hayırlıdır.” (Nahl, 126), “Doğru sözlü erkekler ve doğru sözlü kadınlar, sabreden erkekler ve sabreden kadınlar...” (Ahzâb, 35), “înşaallah sen beni sabredenlerden bulursun.” (Sâffât, 102).[179]
Her şeyden serilmiş olandır... Üzerine yazı yazılan şeye de sahîfe denir. Cem'i sühuf gelir:
“Muhakkak ki bu evvelki sahîfelerde vardır. İbrahim ve Musa'nın sahîfelerinde.” (A'lâ, 18-19),
“Allah tarafından temizlenmiş sahîfeleri okuyan bir Resul.” (Beyyine, 2).
Denildi ki; bununla Kur'an kasdedilmiştir. Mushaf ise yazılı sahîfeleri toplamış olan şeydir.[180]
Lügat ehlinden çokları dediler ki; salât duâ, tebrik ve temcîddir. Falana salavât getirdim denildiğinde, duâ ettim ve onu tezkiye ettim denilir.
“Ve onlara duâ et, çünkü senin duan onlar için sükûnettir. (Tevbe, 103),
“Muhakkak ki Allah ve melekleri peygamberin üzerine salât getirirler, ey iman edenler siz de O'na salât getirin.” (Ahzâb, 56).
Allah'ın ve Peygamberin müslümanlara salâtı; gerçekte onların tezkiyesidir. Meleklerin salâtı ise duâ ve istiğfardır. “Muhakkak ki Allah ve melekleri Peygamberin üzerine salavât getirirler.” (Ahzâb, 56).
Salât (namaz) belirli ibâdet şeklidir ki aslı duadır.[181]
Para karşılığı olan eşyayı verip parayı almaktır. (Şirâ = almak), parayı verip karşılığında olan şeyi almaktır. Bey' için şîrâ, şîrâ için de bey' tabirleri kullanılır. Bu da para ile karşılığının düşünülmesi esâsına dayanır. Allah Teâlâ'nın şu kavli bu şekildedir.
“Onu ucuz bir fiata birkaç dirheme sattılar.” (Yûsuf, 7)...
“Halbuki Allah bey'i (alış-verişi) helâl, faizi haram kılmıştır.” (Bakara, 271),
“Ey iman edenler, cuma günü namaz için çağırıldığınızda hemen alışverişi bırakın.” (Cum'a, 9),
“Namazı kılsınlar alışveriş ve dostluğun olmayacağı gün gelmezden önce kendilerine verdiğimiz rı-zıktan gizli-açık infâk etsinler.” (İbrahim, 31),
“Ey iman edenler, dostluğun ve şefaatin olmayacağı gün gelmezden evvel size verdiğimiz nzıktan infâk edin.” (Bakara, 254).
Hükümdara bi'at etmek te bu kökten gelir. Hükümdarın kendisine verdiği emirlere itaat ile karşılık göstermek anlamına bîat tabiri kullanılır. Nitekim Bîat-ı Rıdvan diye anılan olaya işaret eden âyet-i kerîme şöyle buyurmaktadır:
“Öyleyse yaptığınız alış - verişe (bîata) sevinin.” (Tevbe, 111).[182]
Hızlı yürümektir, koşmanın dûnundadır. Sa'y; ister iyilikte, ister kötülükte olsun, bir konuda ciddiyetle çalışma için kullanılır. “Allah'ın mescidlerinde Allah'ın adının anılmasına engel olandan ve onların harab olması için çalışandan daha zâlim kim vardır?” (Bakara, 114), “O gün, erkek ve mü'min kadınların önlerinden ve arkalarından nurlarının gittiğini görür.” (Hadîd, 13), “Onların nuru önlerinden ve yanlarından kuşatır.” (Tahrîm, 8), “Allah ve Resulü ile savaşanlann ve yeryüzünde bozgunculuk için koşanların cezası sadece öldürülmeleridir.” (Mâide, 33), “Ve onlar yeryüzünde bozgunculuk için koşarlar.” (Mâide, 64), “Geriye dönünce yeryüzünde fesâd çıkartmak için koşar.” (Bakara, 205), “İnsan için ancak çalıştığı vardır.” (Necm, 39), “Ve o, sa'yini ilerde görecektir.” (Necm, 40), “İşte onların sa'yi meşkûr olmuştur.” (İsrâ, 19), “Kim de sâlih amelleri mü'min olarak işlerse onun çalışmasının inkârı yoktur.” (Enbiyâ, 94). Sa'y kelimesi daha çok övülmeye değer fiiller için kullanılır. [183]
Hurma ağacına çıkılan iptir : “Sebeblere başvursunlar, tırmansınlar.” (Sâd, 10). Kendisi ile bir şeye ulaşılan, her şeye de sebeb adı verilir. “Ve ona her şeyden bir sebeb verdik, o da sebebe uydu.” (Kehf, 84-85). Yani Allah Teâlâ ona her şeyin bilgisini ve o bilgiye ulaşılacak vâsıtayı verdi ve onlardan her biri de bu sebeplere tâbi oldular. “Belki sebeplere ulaşınmî göklerin sebeplerine.” (Gâ-fir, 36). Yani belki gökteki hâdiselerin ve sebeplerin sebebini öğrenirim ve onunla Musa'nın iddia ettiği şeyi bilirim. Sarık, örtü ve üzün elbiseye uzun ipe benzetilerek sebeb adı verildiği gibi, yolun akışına da sebeb ismi verilir. [184]
Kolaylıkla gidilen yoldur :
“Irmaklar ve yollar.” (Nahl, 15),
“O, sizin için yollar yaratmıştır.” (Zuhruf, 10),
“Onları yoldan alıkoyarlar.” (Zuhruf, 37).
Yani hak yolundan. Çünkü cins isim kullanıldığı zaman doğru olana tahsis edilir. Nitekim şu âyette de böyledir :
“Sonra da ona yol kolaylaştırıldı.” (Abese, 20).
İbn'üs-Sebil (yol oğlu)- ise evinden uzakta bulunan müsâfirdir. Yola nisbet edilerek “yol oğlu” denmesi yolda gitmesindendir. Sebil kelimesi; kendisiyle ister hayır olsun, ister şer olsun bir şeye ulaşılan her şey için kullanılır:
“Rabbmın yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır.” (Nahl, 125),
“De ki işte benim yolum budur.” (Yûsuf, 108).
Her ikisinde de aynı anlama kullanılmış olmakla beraber birincide yol, tebliğ edilene izafe edilmiş, ikincisinde ise, yolda gidene.
“Onlar, Allah yolunda öldürülmüşlerdir.” (Muhammed, 4),
“Ancak dosdoğru yol müstesnadır.” (Ğâfir, 38),
“Ve suçluların yolu belirsin diye.” (En'âm, 55),
“Rabbının yollarına gidiniz.” (Nahl, 29),
“Selâmet yolları.” (Mâide, 16).
Yani cennet yolu.
“İyilik yapanlara herhangi bir yol yoktur.” (Tevbe, 91),
“İşte onların üzerine herhangi bir yol yoktur.” (Şûra, 41),
“Yol, ancak şunlar içindir...” (Tevbe, 93), [185]
Aslı boyun eğmek ve zillet göstermektir. Bunun için Allah'a zillet gösterip ibâdet etmeye secde denmiştir. Bu ifâde hem insanlar, hem canlılar, hem de katı varlıklar için umûmî bir ifâdedir. Secde iki kısımdır :
Bir kısmı ihtiyarî secdedir ki bu, ancak insana mahsûstur ve onunla insanoğlu sevaba hak kazanır :
“Allah'a secde edin, ibâdet edin.” (Necm, 64).
Yani zillet göstererek emrine boyun eğerek, secde edin. Diğer bir kısmı ise ıztırârî secdedir. Bu secde insan, hayvan ve bitkiler için geçerlidir. İşte bu anlamda Allah Teâlâ buyurur ki :
“Göklerde ve yerde bulunanlar istiyerek ve istemiyerek Allah'a secde ederler.” (Ra'd, 15).
Bu ıztırârî secde varlığın yaratılmış olduğuna ve yaratıcı bir zâtın bulunduğuna dikkatleri çeken sessiz delâletin ifadesidir :
“Yeryüzünde ve göklerde bulunan her canlı Allah'a secde eder. Melekler de, onlar büyüklük taslamazlar.” (Nahl, 49).
Bu hem isteğe bağlı hem de ıztırârî secdeyi ihtiva eder.
“Yıldızlar ve ağaçlar secde ederler.” (Rahman, 6).
Bu da ıztırârî secdedir. [186]
Örtüyü açmaktır. Bu, eşyaya mahsûstur. Sarığı baştan çıkarmak ve peçeyi yüzden açmak gibi... [187]
Zahirî ve bâtınî âfetlerden sıyrılmaktır :
“O günde ne mal ne de oğullar fayda verir, ancak Allah'a selîm bir kalple gelen müstesnadır.” (Şuarâ, 89),
“Hani o Rabbine selîm bir kalp ile gelmişti.” (Sâffât, 84).
Kalb-i selîm bâtınî konularda her türlü kötülüklerden uzak olmak demektir. Selâm ise selâmettir.
“Muhakkak ki müttakîler cennetlerde ve pınarlardadırlar. Oraya emîn olarak selâmetle girin.” (Hicr, 46),
“Ey Nûh, bizden selâmetle inin.” (Hûd, 48).
Hakiki selâmet, ancak cennettedir. Çünkü orada yok olmayan varlık ve bitmeyen zenginlikle, zilleti olmayan izzet, hastalığı olmayan sıhhat vardır.
“Allah onları selâmet yurduna çağırır.” (Yûnus, 25),
“Onlar için Rableri katında selâmet yurdu vardır.” (En'âm, 127),
“Allah onunla kendi rızâsına tâbi olanları selâmet yollarına ulaştırır.” (Mâide, 16).
Bütün bunların selâmetten gelen selâm olması caizdir. Denildi ki; selâm, Allah'ın isimlerinden bir isimdir... Denildi ki, selâm lafzıyla nitelendirilmesi ona mahlûkâta ilişen musibet ve eksikliklerin ilişmemesinden dolayıdır. [188]
Her şeyin yukarda olanına verilen isimdir.
Bazıları dediler ki; her semâ kendi altında olana izafetle semâdır, üstünde olana izafetle yerdir. Sadece en üst semâ müstesnadır, çünkü o, yersiz semâdır. Gökten geldiği için yağmura da semâ ismi verilmiştir. Yerin mukabili olan semâ kelimesi müennestir, bazan müzekker olarak bir fert için kullanılır. Bazan da müzekker olur hem müfred hem cem'i için kullanılır.[189]
İnsanların güzel taraflarından anlatılan şeye sena (övgü) denir. Muhtelif haller övülerek belirtilir. Kur'an-ı Kerîm'in sûrelerine de bu kökten gelen mesâni ismi verilmiştir. Nitekim Allah Teâlâ bu anlamda şöyle buyurur :
“Doğrusu sana biz tekrarlanan yedi sûreyi ve Kur'an'ı verdik.” (Hicr, 87).
Vakit geçtikçe tekrarlanıp öğülen ve bir kerre okunup bırakılmayan Kur'an'ı verdik denilmektedir. Keza şu âyet-i celîle de aynı anlamdadır :
“Allah, sözün en güzelini ahenkli, ikişerli bir kitap halinde indirmiştir.” (Zümer, 23).
Kur'an için, Mesâni tabirinin kullanılması faydasının her zaman yenilenip tekrarlanmasından dolayı olabilir... Sürekli, Kuran'da övgüyü gerektiren ve onu okuyup öğrenerek amel edenlerin medhini icâb ettiren uyarılar bulunmasından dolayı da olabilir. Bu ifâdenin övgü anlamına senadan gelmesi mümkündür. Nitekim Kur'an'm, kerim sıfatı ile sıfatlanması bu şekildedir:
“Şüphesiz o çok şerefli bir Kur'an'dır.” (Vakıa, 77).
Keza Mecîd sıfatı da bu şekilde verilir :
“Doğrusu o, şanlı bir Kur'an'dır... (Bürûc, 21), [190]
İnsanın yaptıklarının neticelerinden doğan şeydir. Yapılan şeyin sonucuna sevâb adı verilir. Nitekim Allah Te-âlâ'nın cezayı fiilin kendisi olarak ifâde ettiğini görmez misiniz? “Kim zerre mikdârı hayır işlemişse onu görür.” (Zilzâl, 7). Sevâb, hem hayır için hem de şer için kullanılırsa da çoğunlukla bilinen kullanılış şekli hayır içindir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyuruyor : “Allah katında mükâfat (sevâb) olmak üzere onları altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağım. Mükâfatın (sevabın) en güzeli Allah katında-dır.” (Âl-i İmrân, 195), “Bu yüzden Allah onlara dünya nimeti (sevâb) ile âhiret nimetini (sevâb) de fazlasıyla verir.” (Âl-i İmrân, 148), “De ki Allah katında bundan daha kötü bir cezanın (mesûbet) pek yakında bulunduğunu size haber vereyim mi?” (Mâide, 60). Kötü cezanın, sevâb kökünden gelen mesûbet kelimesi ile ifâdesi istiare olarak kullanılmıştır. Nitekim müjde için de aynı şekilde istiare olarak bu kelime kullanılır : “Eğer onlar inanmış ve sakınmış olsalardı Allah katındaki sevâb (mesûbet) daha hayırlı olurdu.” (Bakara, 103), [191]
Doğru söylemek. Doğruluk ve yalan geçmiş ve gelecekte de olsa, va'd şeklinde veya başka şekilde de olsa söz için mevzuu bahistir. Birinci şekilde doğruluk sadece sözde olur :
“Kim Allah'tan daha doğru sözlüdür.” (Nisa, 87),
“Allah'dan söz bakımından daha doğru olan kimdir?” (Nisa, 122),
“Muhakkak ki O va'dinde doğru, gönderilmiş bir peygamberdir.” (Meryem, 54).
Sıdk, sözün öze mutabakatı aynı zamanda kendisinden haber verilen şeylere uygunluğudur. Bu şartlardan, birisi olmayınca tam bir doğruluk sözkonusu olmaz...” [192]
Doğruluğu çok olan kimsedir. Denildi ki; hiç yalan söylemeyen kişidir. Denildi ki; kendisinden hiç yalan sâdır olmayan ve doğruluğu âdet haline getiren kimsedir. Denildi ki; sözü ve inancı doğru olup doğruluğu fiiliyle tahakkuk etmiş olan kimsedir.
“Kitabta İbrahim'i de an. Muhakkak ki O doğru bir peygamberdir.” (Meryem, 41),
“Annesi de doğru sözlü bir kadındı, ikisi birlikte yemek yerlerdi.” (Mâide, 75),
“İşte onlar Allah'ın kendilerine nîmet verdiği, peygamberler, doğru sözlüler, şehîdler ve sâlihlerle beraber olanlardır.” (Nisa, 69).
Sıddîkler fazilet bakımından peygamberlerden hemen bir derece daha aşağıda olan topluluklardır.[193]
Bu kelime aslında boğazın bir yanı demek olan sahar kelimesinden türetilmiştir ve birkaç anlama kullanılır :
Sihir; aldatma ve hakikati bulunmayan hayalî şeylerdir. Şa'beze yapan kişinin gözleri boyayarak el çabukluğuyla birtakım ma'rifetler göstermesi, nemîmecilerin de sahte sözlerle kulakları çelmeleri gibi. Bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“İnsanların gözünü büyülemişler ve onları korkutmuşlardı.” (A'râf, 116),
“Büyülerinden do
layı ona öyle görünüyorlardı.” (Tâhâ, 66),
“Dediler ki ey büyücü bizim için Rabbma duâ et.” (Zuhruf, 49).
Bir tür yaklaşma metoduyla şeytânın yardımını çekmeye çalışmaktır :
“Lâkin şeytânlar küfrettiler. İnsanlara büyü öğretiyorlardî.” (Bakara, 102).
Eşyanın şeklini ve tabiatını değiştirme gücü olduğunu zannettiren ve insanı merkep kılabileceğini iddia eden fiile verilen isimdir. Bunu yapanların aslında gerçekle hiçbir ilgileri yoktur. Sihir kelimesinden bazan güzellik kasdedilmiştir. Nitekim Allah'ın Resulü şöyle buyurur : “Muhakkak ki beyândan bir kısmı büyüleyicidir.” Bazan da fiildeki dikkat ve itinâ için kullanılır.
Nitekim tabîatçı doktorlara büyücüler denmiş, gıdaya da büyü adı verilmiştir.
“Hayır biz büyülenmiş bir topluluğuz.” (Hicr, 15).
Yani büyü yoluyla bilgimizden vazgeçirilmiş insanlarız.
“Muhakkak ki sen büyülendirilmişlerdensin.” (Şuarâ, 153).
Yani kendisine büyü yapılmış olanlardansın.
“Siz ancak büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz.” (Fürkân, 8),
“Firavun ona dedi ki : Ey Mûsâ, ben muhakkkak. senin büyülenmiş olduğunu tahmin ediyorum.” (İsrâ, 101),
“Bu ancak apaçık bir sihirden başka bir şey değildir.” (Sâffât, 15),
“Ve büyük bir sihirle geldiler.” (A'râf, 116),
“Bu bir sihir midir? Sihirbazlar asla felaha eremezler.” (Yûnus, 77),
“Sihirbazlar belirli bir günün vaktinde toplandılar.” (Şuarâ, 46).
Saher ise gecenin sonundaki karanlığın gündüzün başındaki aydınlıkla karışmasıdır ve bu vakte saher veya sahar denilir. Sahur ise saher vakti yenilen yemeğin adıdır. [194]
Dosdoğru yoldur. “Bizi dosdoğru yola hidâyet et, kendilerine nimet verdiklerinin yoluna.” (Fatiha, 6 - 7), “Allah dilediğini dosdoğru yola hidâyet eder.” (Bakara, 213), “Kim de Allah'a sarılırsa dosdoğru yola götürülmüş olur.” (Âl-i İmrân, 101), “Bu da benim dosdoğru yolumdur, ona tâbi olunuz.” (En'âm, 153),[195]
Açığın tersidir.
“Gizli ve açık olarak.” (Bakara, 274; Ra'd, 22),
“Ve O gizlediklerini de açığa vurduklarım da bilir.” (Bakara, 77),
“Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun.” (Lût, 13).
Sır; eşya ve anlamlar için kullanılır. Sır, ruhta saklanan sözdür :
“O gizleneni ve açıklananı bilir.” (Tâhâ, 7),
“Muhakkak ki Allah onların gizli ve açıkça konuşmalarını bilir.” (Tevbe, 78).[196]
Bu kelimenin türedimi kökü, zorla bir şeye yerleşmektir:
“Eğer Allah dileseydi onları sizin üzerinize musallat kılardı.” (Nisa, 90),
“Fakat Allah elçilerini dilediği kimseye musallat kılar. Ve Allah her şeye Kâdir'dir.” (Haşr, 6).
İşte sultân da bu tasallut kelimesinden türetilmiştir:
“Muhakkak ki biz Musa'yı âyetlerimizle ve apaçık bir güç ile göndermiştik.” (Hûd, 96),
“Kim de zulmedilmiş olarak öldürülürse onun velîsi için bir yetki (sultân) kılmışızdır.” (îsrâ, 33),
“Muhakkak ki O'na iman edip Rablerine tevekkül edenler üzerinde bir sultası yoktur.” (Nahl, 99),
“Onun hâkimiyeti ancak kendisini dost edinenler üzerinedir.” (Nahl, 100).
Sulta sahibi olana, sultân denir ki ekseriyetle kullanılan budur. Delil için de sultân kullanılır. Bunun sebebi kalbe ilişen şeylerdir. Kalbe ilişen şeylerin çoğunluğu mü'minlerden ilim ve hikmet sahibleri üzerinde olmaktadır. Nitekim Allah Teâlâ buyurur ki :
“Onlar ki Allah'ın âyetleri hakkında hiçbir hüccetleri olmadan tartışırlar.” (Gâfir, 35),
“Muhakkak ki Allah'ın âyetleri konusunda kendilerine gelmiş hiç bir yetki olmadan tartışanlar...” (Ğâfir, 56),
“Gerçekten biz Musa'yı âyetlerimizle ye apaçık bir yetki ile göndermiştik.” (Hûd, 96),
“Siz bizi babalarımızın ibâdet ettikleri şeylerden çevirmek istiyorsunuz. Öyleyse bize apaçık bir hüccet getirin.” (İbrahim, 10),[197]
Aşın sevinmedir : “Ve onlara sevinç ve neşeyi ulaştırır.” (İnsân, 11),
“Onların yüzüne parlaklık ve neşe verir.” (İnşân, 11),
“Bakanları ailesi içerisinde sevinçli idi.” (İnşikâk, 13),
Burada âhiretteki sevincin dünyadaki sevincin tersine olduğuna dikkat çekilmektedir.[198]
Uygun ve elverişli olan durum için söylenilir. Sadece çok yüce ve önemli işlerde bu kelime kullanılır.
“O, her gün bir hal üzeredir.” (Rahman, 29), [199]
Bilinebilen ve bildirilebilen şeyler için söylenilir. Kelâmcılarm çoğunun yanında şey' mânâ bakımından müşterek bir isimdir. Allah hakkında ve diğerleri hakkında kullanıldığı zaman ortak bir nitelik arzeder, var olan ve yok olan (mevcûd ve ma'dûm) her şeye söylenir. Bazılarına göre şey' var olandan ibarettir... Allah Teâlâ şey' ile sıfatlandırıldığı takdirde bunun mânası; istenilen şey' demektir :
“De ki Allah her şey'in yaratanıdır.” (En'âm, 102) âyetinde ikinci anlamda kullanılmıştır. [200]
Bir başkasına yardımcı olarak eklenmektir. Daha çok saygı bakımından daha üst olanın ve mertebesi yüce olamn daha aşağıdakine katılması için şefaat tabiri kullanılır. Kıyamet günündeki şefaat da bu anlamdadır.
“Rahmanın katında bir ahd almış olandan başka kimse şefâata mâlik olamaz.” (Meryem, 87),
“O gün Rahmân'm kendisine izin vermiş olduğu kimseden başkasının şefaati fayda vermez.” (Tâhâ, 109),
“Onların şefaat edicilerin şefaati da fayda vermez.” (Müddessir, 8),
“Onun için Allah'tan başka bir dost ve şefaatçi yoktur.” (En'âm, 70),
“Kim de güzel bir şefâatla şefaat ederse onun için bundan bir pay olur.” (Nisa, 85).
Yani başkasına eklenip yardım eder ve onun eşi olursa veya hayır ve şer işlemekte şefaatçi olarak ona yardım eder, güç sağlar, fayda ve zararına iştirak ederse demektir. [201]
Mutluluğun (saadetin) tersidir. Şakâvet izafet bakımından saadet gibidir. Nasıl aslında saadet uhrevî ve dünyevî olmak üzere iki kısım ise, dünyevî saadet te, ruhî saadet, bedenî saadet ve haricî saadet olmak üzere üç kısma ayrılı yorsa; aynı şekilde şekavet de önce iki kısma, sonra üç kısma ayrılır. [202]
Herkesin kendisinden kaçtığı şeydir. Hayır ise herkesin kendisine koştuğu şey anlamınadır.
“Onlar yer bakımından daha kötü, doğru yoldan daha çok sapmış olanlardır.” (Mâide, 60),
“Allah katında canlıların en kötüsü...” (Enfâl, 22).
Şerrin ve hayrın türleri daha önce hayır maddesinde geçmişti. [203]
Şatana kökünden gelmekte olup, yaklaştı manasınadır. Allah Teâlâ'nın “Cinleri de ateşten yaratmıştır” buyruğunun delâlet ettiği gibi, şeytân ateşten yaratıldığı için, kızgınlık ve hamiyette aşırı gitmiş ve bu sebeple Âdem'e secde etmekten kaçınmıştır. Ebu Übeyde der ki;
“Şeytân, cinden insandan ve canlılardan her türlüsüne verilen isimdir.” “Böylece her peygamber için insan ve cinlerin şeytânlarından düşmanlar halkettik.” (En'âm, 113),
“Muhakkak ki şeytânlar dostlarına sizinle mücâdele etmek için fısıldarlar.” (En'âm, 121),
“Ve şey tanları yla başbaşa kalınca dediler ki, biz sizinle beraberiz.” (Bakara, 14).
Yani cinlerden ve insanlardan arkadaşlarıyla. [204]
Şirket iki mülkü birbirine karıştırmaktır. Denildi ki; şirket bir şeyin iki kişinin olmasıdır. Bu şey, eşya olabileceği gibi ma'nevî bir şey de olabilir. İnsanla atın hayvanlıkta müşterek olması gibi... İnsanın dindeki şirk (ortak) koşmalarına gelince bu iki kısımdır:
a) En büyük şirktir ki, Allah Teâlâ'nın ortağı olduğunu söylemektir. Falanca Allah'a şirk koştu denilince bu kasdedilir. Bu, küfrün en büyüğüdür.
“Muhakkak ki Allah kendisine şirk koşulmasını bağışlamaz, bunun dışında kalan günahların dilediğini bağışlar.” (Nisa, 48),
“Kim de Allah'a şirk koşarsa muhakkak ki, uzak bir sapıklıkla sapıtmıştır.” (Nisa, 116),
“Muhakkak kim Allah'a şirk koşarsa, Allah ona cenneti haram kılar.” (Mâide, 73),
“Mü'min kadınlar da sana geldiklerinde Allah'a hiç bir şeyi şirk koşmayacaklarına dâir bîat verirler.” (Mümtehine, 13),
“Şirk koşmuş olanlar diyeceklerdir ki, eğer Allah isteseydi biz şirk koşmazdık.” (En'âm, 148).
b) Bu ise küçük şirktir. Bu bazı konularda Allah'tan başkasını O'na denk tutmaktır. Riya ve nifak gibi... Peygamber (s.a.v.)'in, “Bu ümmette şirk kara kaya üzerinde karıncanın kımıldamasından daha gizlidir.” buyurması buna işarettir. [205]
Nimetin düşünülmesi ve izhârıdır. Denildi ki; bu kelime kesr kelimesinden maklûbdur. Şükrün zıddı küfürdür, bu ise nimeti unutmak ve gizlemektir. Şükür üç kısımdır : Kalb ile şükür, bu nimeti tasavvur etmektir. Lisân ile şükür, bu nimet vereni övmektir. Diğer organlarla şükür, bu da hakkı olan nimetlerle mükâfatlanmaktır :
“Biz Lokmân'a da hikmeti vermiştik. Allah'a şükret diye.” (Lokman, 12),
“Bana, anne ve babana şükret, dönüş yine Banadır.” (Lokman, 14),
“Kim de âhiret sevabını isterse ona bundan veririz ve şükredenleri mükâfatlandırırız.” (Âl-i İmrân, 145),
“Kim de şükrederse sadece kendi nefsi için şükretmiş olur., kim de küfrederse muhakkak ki Allah Ğanî'dir, Hamîd'dir.” (Lokman, 12),
“Ve kullarımdan çok şükredenler pek azdır.” (Sebe’, 13).
Burada Allah'a şükretmenin zor olduğuna dikkat çekilmektedir. Bunun için Allah Teâlâ, dostlarından ancak iki kişinin şükretmelerini övgüyle beyân etmektedir. İbrahim (a.s.) hakkında;
“Hizmetlerine şükredici olarak onu seçmiş ve onu dosdoğru yola hidâyet etmiştir.” (Nahl, 121),
Nûh (a.s.) hakkında da “O, muhakkak ki çok şükreden bir kul oldu.” buyurmuştur. Allah Teâlâ için şekûr sıfatı kullanıldığında bununla, sadece kullarına verdiği lütuf ve kullarının ibâdetlerine karşı verdiği mükâfat kasdolunur.
“Muhakkak ki O Şekûr'dur, Halîm'dir.” (Teğâbün, 17).[206]
Bildiğimiz şey. Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor :
“Gerçekten onun hükümdarlığının alâmeti; size tâbutun gelmesidir.” (Bakara, 248).
Denildi ki; tâbut ağaçtan yontulmuş bir şeydi ve onda hikmet vardı. Denildi ki; o kalben huzurdan ibarettir. Nitekim kalbe bilginin döküldüğü yere hikmetin evi ve tâbutu adı verilir.[207]
Temizliktir ve bu iki kısımdır : Birisi cismin temizliği, diğeri de ruhun temizliğidir. Bilumum âyetler her iki temizlğe birlikte hamledilmiştir.
“Eğer cünüp olursanız o zaman temizleniniz.” (Mâide, 6).
Yani su kullanınız.
“Hayızlı iken kadınlardan uzaklasın, temizleninceye kadar onlara yaklaşmayın.” (Bakara, 222),
“Temizlendikleri vakit te onlara Allah'ın size emrettikleri şekilde yaklaşın.” (Bakara, 222), [208]
İlâhî arıtma ve temizlemedir. Hissî olarak bilinen necasetin izâlesi anlamına gelmez : “Ve biz seni hamd ile tes-bîh ve takdis ederken...” (Bakara, 10), “De ki Onu Rûh'ül - Kudüs Rabbinden hak ile indirmiştir.” (Nahl, 102). Bununla Cibril kasdedilrnektedir. Çünkü o Allah tarafından ruhlarımızı arıtan şeyleri (Kur'an, hikmet ve ilâhî feyz) indirmektedir.
Beyt'ül-Mukaddes ise şirk gibi pisliklerden arınmış olan evdir. Mukaddes toprak da böyledir... [209]
Nefsi, korkulan şeyden korunmaya almaktır.
Gerçek takva budur, sonra korkmaya da takva adı verilmiştir. Korkmaya takva denmesi, bir şeyi gereği ile isimlendirilmesi nedeniyledir. Şeriatın örfünde takva, nefsi günahkâr kılan şeylerden korumaktır. Bu da yasaklan terketmekle tamamlanır. Takva, bazı mubahları terketmekle de tamamlanır :
“Kim de kaçınır (takva) ve islâh ederse, onlar için korku yoktur ve üzülecek te değillerdir.” (A'râf, 35),
“Muhakkak ki Allah takva sahibi olanlarla beraberdir.” (Nahl, 128),
“(Rabla-rından) korkanlar topluca cennete sevkedilirler.” (Zümer, 73)[210]
Zillet ve boyun eğmektir :
“Onu boyun eğerek ve gizlice yalvararak çağırırsınız.” (En'âm, 63),
“Rabbınıza boyun eğerek ve gizlice yal varınız. Muhakkak ki O aşın gidenleri sevmez.” (A'râf, 55), [211]
“Akıl sahibleri öğüt alsınlar... diye bu, insanlar için bu bir tebliğdir.” (İbrahim, 52),
“Bu bir tebliğdir; fâsıklar güruhundan başkası helak edilir mi hiç?” (Ahkâf, 35),
“Bize düşeri sadece apaçık tebliğdir.” (Yâsîn, 17),
“Senin canını alsak da senin vazifen sadece, tebliğ etmekir.” (Ra'd, 40).
Tebliğ; yeterlilik anlamına da gelir : “Doğrusu bu kitapta, ibâdet edenler için tebliğ vardır.” (Enbiyâ, 106),
“Ey Peygamber, Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer yapmazsan onun elçiliğini yapmamış olursun.” (Mâide, 67).
Yani, sen bunu veya yüklendiğin başka bir vazifeyi teblîğ etmezsen onun buyurduğu hiçbir şeyi tebliğ etmemiş olursun. Çünkü peygamberlerin yükümlülükleri çok ağırdır, diğer insanlara benzemez. Allah Teâlâ'nın şu âyetlerindeki, “belâğ” ifâdesi ise neticeye götürmek ve ulaşmak anlamındadır.
“Müddetlerini doldurdukları vakit...” (Talâk, 2),
“Rabbimin vahyettiklerini size bildiriyorum.” (A'râf, 62),
“Ey Peygamber, Rabbinden sana indirileni tebliğ et.” (Mâide, 67),
“Yüz çevirirseniz, bilin ki ben size, neyi bildirmek için gönderildimse onları tebliğ ettim.” (Hûd, 57),
“Ve dedi ki, ben artık iyice kocamış, karım da kısırken nasıl oğlum olabilir.” (Âl-i İmrân, 40),
“Rabbim, karım kısır ve bende son derece kocamışken nasıl oğlum olur dedi.”[212]
Sebh suda veya havada hızlıca gitmektir. Bunun için yıldızların yörüngelerindeki gidişine istiare olarak, sebh kelimesi kullanılmıştır.
“Ve onların hepsi bir yörüngede yüzerler.” (Yâsîn, 40).
Atın koşmasına da sebh kelimesi kullanılır. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Yüzüp yüzüp gidenlere de.” (Nâziât, 3).
Hızlıca gitmeye de sebh tabiri kullanılır.
“Muhakkak ki sana gündüzde uzun bir gidiş vardır.” (Müzzemmil, 7.)
Tesbîh ise Allah Teâlâ'yı tenzih etmektir. Aslı Allah'a ibâdette hızlıca geçip gitmektir. Ve bu, hayır fiili için kullanılmıştır. Umumiyetle tesbîh ibâdetlerde gerek sözlü, gerek fiilî, gerekse niyet şeklinde olan hallere itlâk olunur:
“Eğer o tesbîh edenlerden olmamış olsaydı.” (Sâffât, 143),
“Biz seni hamd ile teşbih eder dururken...” (Bakara, 30),
“Gece ve gündüz O'nu tesbîh et.” (A'râf, 41),
“Onu tesbîh etmeli değiller miydi?” (Kalem, 28).
Yani O'na ibâdet edip şükretmeli değiller miydi?
“Yedi gök ve yeryüzüyle onlarda bulunanlar Allah'ı tesbîh ederler. Hiç bir şey yoktur ki hamd ile Allah'ı tesbîh etmesin fakat siz onların teşbihini anlamazsınız.” (İsrâ, 44).[213]
Zorla özel bir maksada doğru sevkedilmektir.
“Göklerde ve yeryüzünde olam size musahhar kılınıştır.” (Câsiye, 13),
“Sürekli olarak güneşi ve ay'ı size musahhar kılınıştır.” (İbrahim, 33),
“Ve size geceyi ve gündüzü musahhar kılmıştır.” (İbrahim, 33),
“Gemileri de sizin emrinize vermiştir.” (İbrahim, 33),
“Onu size musahhar kıldık ki şükredesiniz diye.” (Hacc, 36),
“Bize bunu musahhar kılan Allah'a hamd ve tesbîh ederiz.” (Zuhrûf, 13),[214]
En güzel biçimde günahı terketmektir; Tevbe özür dileme şekillerinin en açık olanıdır. Çünkü özür dileme üç şekilde olur : Özür dileyen ya yapmadım der, ya yapmam der, veya şunun için yaptım der veya kötü yaptım fakat bıraktım der. Bunun belirli bir şekli yoktur. İşte kötü yaptım ve terkettim şeklindeki itiraf tevbedir. Tevbe şeriatta kötü olduğu için günahı terketmek ve aşırılıklara pişmanlık "duymaktır. Aşırılıkları âdet haline getirmeyi terk etme kas-dıdır. Mümkün olduğu şekilde amelleri yapmaya çalışmaktır. Bu dördü birleşince tevbenin şartlan tamamlanmış olur:
“Hepiniz birlikte Allah'a tevbe edin.” (Nur, 349),
“Hâlâ Allah'a tevbe edip O'ndan mağfiret dilemezler mi?” (Mâide, 74),
“Sonra Allah kendilerine tevbe nasib etti.” (Mâide, 71),
“Hamd olsun ki, Allah, Peygamberin ve o güçlük anında ona uyan muhacir ve ansânn tevbelerini kabul etti.” (Tevbe, 114),
“Sonra onları eski hallerine dönsünler diye tevbeye muvaffak kıldı. (Tevbe, 118),
“Sizin isteklere riâyet edeceğinizi Allah bildi de tevbenizi kabul edip sizi bağışladı.” (Bakara, 187).
Tâib kelimesi ise; tevbe eden ve tevbesi kabul edilen kimsedir. Kul, Allah'a tevbe eder, Allah kulunun tevbesini kabul eder. Tevvâb (çok tevbe eden) kul, sırayla günahların bir kısmını terk eder ve neticede hepsini birden bırakır. Allah için de “Tevvâb” sıfatı kullanılır. Çünkü O da her zaman kullarının tevbesini kabul eder. “Muhakkak Allah, Tevvâb, Rahîm olandır.” (Tevbe, 118),[215]
İki şekilde kullanılır : Birincisi, falana tevekkül ettim, denir ki onu kendime dost edindim manasınadır. Diğeri de falancaya dayandım anlamına tevekkül ettim denir.
“Onların dostları Allah'tır ve mü'minler Allah'a tevekkül etsinler.” (Âl-i İm-rân, 122),
“Kim de Allah'a tevekkül ederse O kendisine yeter.” (Talâk, 3),
“Dediler ki biz Allah'a tevekkül ettik, Rabbimiz bizi zâlimler güruhu için fitne kılma.” (Yûnus, 85),
“Rabbımız sana tevekkül ettik, sana döndük ve dönüş yine Sana'dır.” (Mümtehine, 4),
“Eğer mü'minler iseniz Allah'a tevekkül ediniz.” (Mâide, 23),
“Allah'a tevekkül et, vekîl olarak Allah yeter.” (Mâide, 81),
“Ölümsüz diri olan Allah'a tevekkül et ve hamd ile tesbîh et.” (Fürkân, 58),[216]
Asla dönmektir. Nitekim dönülen yere de mev'il adı verilir. Te'vîl; bir şeyi, ister ilmen olsun, ister fiilen olsun kasdedilen amaca döndürmektir. İlimde te'vîlin örneği şu âyet-i celîledir :
“İşte kalblerinde eğrilik bulunanlar fitne çıkarmak ve te'vîline yeltenmek için müteşâbih olanlara uyarlar. Halbuki onun te'vîlini Allah bilir.” (Âl-i İmrân, 7).
Fiilde te'vîlin örneği de Allah Teâlâ'nın şu mübarek sözüdür :
“Onlar onun te'vîlinden başkasını mı bekliyorlar? Onun te'vîli geldiği gün daha önce onu unutmuş olanlar derler ki...” (A'râf, 53).
Yani ondan kasdedilen amacın beyânı geldiği gün demektir.
“Eğer bir şeyde çekişirseniz Allah'a ve âhiret gününe inanmışsanız onun hallini Allah'a bırakın. Bu, hem hayırlı, hem de netice itibariyle (te'vîl olarak) daha güzeldir.” (Nisa, 59).
Yani anlam ve tercüme olarak bu daha güzeldir. Bazıları ise âhirette sevâb olarak bu daha güzeldir, mânâsını vermişlerdir. [217]
Kâr elde etmek maksadıyla ana paradan tasarruf etmektir. Denildi ki; Arapların lüğatında te'den sonra cîm gelen bu kelimeden başka hiçbir lafız yoktur.
“Ey iman edenler, sizi elîm bir azâbtan kurtaracak bir ticâreti size göstereyim mi?” (Saff, 10),
“Onlar hidâyet karşılığı sapıklığı satın almış kimselerdir. Ticâretleri kendilerine kâr sağlamamıştır.” (Bakara, 16),
“Ey iman edenler mallarınızı aranızda karşılıklı rızâ ile gerçekleştirdiğiniz ticâret yolu hâriç, bâtıl yollarla yemeyin.” (Nisa, 29),
“Ancak aranızda peşin alışveriş olursa onu yazmamamzda size bir günah yoktur. Alışveriş yaptığınızda şâhid tutun.” (Bakara, 282),[218]
İsyanda haddi aşmaktır.
“Firavun'a git muhakkak ki o haddi aşmıştır.” (Tâhâ, 24),
“Hayır muhakkak ki insan haddi aşar.” (Alâk, 6),
“Doğrusu su taşınca akan gemilerle sizi taşıdık.” (Hakka, 13).
Burada tuğyan kelimesiyle suyun sınırsız şekilde gelmesi kasdedilmiştir.
“Semûd'a gelince onlar azgın sel ile helak edildiler.” (Hakka, 5).
Burada tûfâna işaret edilmektedir.
“Doğrusu su taşınca sizi, yüzen gemilerde taşıdık.” (Hakka, 13) âyetinde belirtildiği gibi tuğyan tabîri kullanılmıştır.
Tâğût ise hakkı aşan her şeydir. Allah'tan başka tapınılan her şeye Tâğût adı verilir. Müfred ve cemi' olarak kullanılır.
“Kim de Tâğût'u inkâr edip Allah'a inanırsa...” (Bakara, 256),
“Onlar ki Tâğût'a ibâdet etmekten kaçınmışlar ve Allah'a sığınmışlar, işte onlar için müjdeler vardır.” (Zümer, 17),
“Küfretmiş olanların dostları ise Tâğûttur.” (Bakara, 257),
“Onlar Tâğût ile hükmetmek isterler, halbuki ona küfretmekle emrolunmuşlardır.” (Nisa, 60).
Tâğût; haddi aşan her şeyden ibaret olduğu için; büyücüye, kâhine, cinlere ve hayır yolundan alıkoyan her şeye tâğût adı verilmiştir.[219]
Kir ve tırnak kesintisi gibi her türlü hoş olmayan veya benzerleri için kullanılır. Hoşlaşılmayan ve kötü görülen her şeye uff denir. Nitekim Allah Teâlâ bu anlamda şöyle buyurur :
“Uff olsun size ve Allah'ı bırakıp ta tapdıklarmıza.” (Enbiyâ, 67)[220]
“Onlara âyetlerimizi ufuklarda göstereceğiz.” (Fussilet, 53).
Çevreye nisbetle ufkî tabiri de kullanılır. Cömertlikte son raddeye ulaşan kişiye de âfık denir, çevrede kaybolup giden ufuka benzetilerek bu tabîr kullanılır.[221]
Herhangi bir şeyin birleştirdiği topluluktur.
Bu şey, bir zaman veya yer olabilir. Bu birleştirici şey istekle veya boyun eğerek olabilir. Cem'i ümem gelir. Nitekim bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Yerde yürüyen hiç bir hayvan, iki kanadiyle uçan hiç bir kuş yoktur ki onlar da sizin gibi birer ümmet olmasınlar.” (En'âm, 6).
Yani her biri bir yol üzeredirler. Allah onlan tabiî olarak bu yola müsahhar kılmıştır. Kimi hayvan ağ örer örümcek gibi, kimi hayvan zahire biriktirir karınca gibi, kimi de kendi yiyeceğini araştırır serçe ve güvercin gibi. Allah Teâlâ : “İnsanlar bir tek ümmetti. Allah müjdeleyici ve korkutucu peygamberler gönderdi ve onlarla beraber insanların ihtilâfa düştükleri şeylerde aralarında hüküm vermek için hak kitaplar indirdi.” (Bakara, 213) âyetindeki ümmet kelimesi bir tek sınıf, tek bir yol anlamına gelir. Bu biricik yol, küfür ve dalâlet yoludur. “Rabbin dileseydi bütün insanları tek bir ümmet yapardı.” (Hûd, 118) âyetinde ise iman da tek bir ümmet demektir. “îçinizden hayra çağıran, iyiliği emredip kötülükten alıkoyan bir topluluk (ümmet) bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.” (Zuhruf, 22). Burada topluluk, din anlamına gelmektedir. “Muhakkak ki İbrahim Daş-lıbaşına bir ümmetti. Allah'a itaat ederdi. Ve o bir muvahhiddir.” (Nahl, 120). Burada Allah'a ibâdet konusunda bir topluluk yerine kâim olan bir kişi sayılırdı denmek isteniyor. Nitekim falanca başlı-başına bir kabiledir denilir ki bu mânâda kullanılır. “Hepsi bir değildir, onlardan secdeye vararak geceleri Allah'ın âyetlerini okuyup duran bir topluluk (ümmet) vardır.” (Âl-i İmrân, 113). Yani bir cemâat vardır demektir. Zeccâc burada istikâmet anlamının bulunduğunu kabul ederek der ki, tek bir yola sahip topluluk vardır denmek istenmiştir.[222]
Yazamayan ve bir kitabı okuyamıyan kişiye ümmî tabir olunur:
“Ümmîler arasında kendilerine âyetlerini okuyan, onları temizleyen ve onlara kitabı ve hikmeti öğreten bir peygamber gönderen O'dur.” (Cum'a, 2).
Burada okuma yazma bilmeyen mânâsına kullanılmıştır. Kutrub; ümmîlerin gaflet ve cehalet erbabı olduğunu, ümmînin de gaflet ve cehalete mensûb kişi olduğunu söyler. Ümmî, az bilgili olma anlamına da gelir. Nitekim Allah Teâlâ : “Onlardan bir kısmı ümitlidirler, kitabı anlamazlar. Birtakım bâtıl şeyleri onlar sadece zanneder dururlar.” (Bakara, 78) buyurmaktadır. Ferrâ der ki; bunlar kitap sahibi olmayan araplardır.
“Onlar ki yanlarındaki Tevrat'ta ve İncil'de yazılı bulacakları okuma yazma bilmeyen (ümmî) nebî olan Resule tabi olurlar.” (A'râf, 157).
Burada yazma bilmeyen topluluğa mensûb anlamına geldiği söylenmiştir. Tıpkı avama mensûb olan kişiye ümmî dendiği gibi. Peygambere bu ismin verilmesi hiç bir kitabı yazıp okumamasından dolayıdır denmiştir. Bu ise peygamber için bir fazilettir. Çünkü o hıfzı ile gerekli güven ve teminatı vermektedir. [223]
Organ anlamınadır. Kazanın yuvarlak olması bakımından bu isim ona teşbih edilmiştir. Duyduğu şeylör çok olan ve duyduğunu söyleyen kişilere müsteâr olarak kulak tabîrl kullanılır : “İçlerinden öyleleri de vardır ki o her şeye kulak kesiliyor” diyerek peygambere eziyet verirler.
“De ki o sizin için hayır kulağıdır.” “Onlardan seni dinliyor gibi olanlar da vardır. Biz Kur'an'ı iyice anlamamaları için kalplerine perde ve kulaklarına ağırlık koyduk.” (En'âm, 25).
Burada onların duymamalarına değil, bilgisizliklerine işaret edilmektedir. Ezine kelimesi ise dinledi anlamınadır.
Nitekim İnşikâk sûresinde bu mânâda “Rabbma boyun eğdiğinde ki zaten o boyun eğecektir.” (İnşikâk, 2) buyurulmaktadır. Keza kulağa ilişen bilgi için de izn kelimesi kullanılır. Bu mânâda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Böyle yapmazsanız, bunun Allah'a ve Peygambere karşı bir harp ilân etme olduğunu bilin.” (Bakara, 279).
İzn ve ezan duyulan şey için de kullanılır. Bununla bilgi ifâde edilir, çünkü kulak, bizdeki bilginin başlangıcıdır. Bu anlamda Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Onlardan kimi de vardır ki bana izin ver, beni fitneye düşürme der.” (Tevbe, 49),
“Hani Rabbın onları kıyamet gününe kadar azabın en kötüsüne uğratacak olanları muhakkak göndereceğini ilân etmişti.” (A'râf, 167).
Müezzin ise her şeyi yüksek sesle bildiren kimsedir “Ve insanlan hacca çağır.” (Hacc, 27),
“Sonra bir münâdî şöyle seslendi.” Mi'zen; ezanın (ilânın) geldiği yerdir, İzin ise bir şeyin müsâade edildiğinin açıklanmasıdır : “Biz bir peygamberi ancak Allah'ın izniyle ittibâ olunsun diye gönderdik.” (Nisa, 64).
Buradaki izin. irâde ve emir anlamınadır.
“İki ordu karşılaştığı gün size gelen musibet, Allah'ın emri (izni) ileydi.” (Âl-i İmrân, 166),
“Halbuki bunlar, Allah'ın izni olmadıkça o sihirle kimseye zarar verici değillerdi.” (Bakara, 102),
“Halbuki Allah'ın izni olmadıkça onlara hiç bir zarar veremez.” (Mücâdele, 10).
Buradaki izin kelimesinin bilgi anlamına olduğu söylenirse de, ilimle izin arasında fark vardır. İzin ilimden daha özeldir. Sadece fiili işlerken ister hoşnut olsun, ister olmasın bir istek bulunduğu hallerde izin kelimesi kullanılır. Nitekim bu bakımdan Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır :
“Allah'ın izni olmadan hiç bir kimsenin iman etmiş olması mümkün değildir.” (Yûnus, 100).
Yani Allah'ın irâde ve meşiyyeti demektir. “Halbuki bunlar Allah'ın izni olmadıkça o sihirle kimseye zarar verici değillerdi.” (Bakara, 102) âyetinde ise Allah'ın bir bakıma meşiyyeti vardır.
îsti'zân; izin talep etmektir. Nitekim Allah Teâlâ buyurur ki:
“Senden ancak Allah'a ve âhiret gününe inanmayanlar ve kalpleri şüpheye düşüp şüphelerinde bocalayanlar izin isterler.” (Tevbe, 45)... [224]
Vücûb sübûttur, vâcib ise birkaç şekilde kullanılır :
1- Mümkünün karşılığı olan vâcib. Bu, öyle bir şeydir ki, onun ortadan kalktığı farzedilecek olursa, bundan muhal meydana gelir. Birin varlığının ikinin varlığıyla beraber olması gibi. Çünkü ikinin meydana gelip te birin ortadan kalkması muhaldir.
2- Yapılmayınca yapmayana kınamayı gerektiren şey için söylenilir.
Bu da iki kısımdır. Birisi, akıl bakımından vâcibtir ki; Allah'ın birliğini ve
Peygamberi bilmenin vâcib oluşu gibi. Diğeri ise, şeriat bakımından vâcibtir,
ibâdetlerin vâcib oluşu gibi... Bazıları da dediler ki vâcib iki şekilde
söylenilir : Birincisi vâcib ve lâzım olan şeyin kasdolunmasıdır. Bu vacibin
mevcûd olmaması sahih olmaz.” Allah (c.c.) hakkında “vücûdu vâcibdir” sözümüz
gibi. İkincisi ise var olmak hakkıdır anlamına kullanılır. Fakîhlerin vâcib
sözü ile kasdettikleri, ya
pılmayınca cezayı gerektiren fiildir. [225]
Hayırda veya serde fayda veya zararda va'detme tabiri kullanılır. Vaîd ise özellikle şer için kullanılır.
“Ve şeytân iş bitince dedi ki muhakkak Allah size hak bir va'd ile va'd etti.” (İbrahim, 23),
“Yoksa kendisine güzel bir va'dle va'detmiş olduğumuz gibi mi?” (Kasas, 61),
“Allah size çok çok ganimetler va'd efti.” (Feth, 20),
“Allah sizden iman etmiş ve sâlih amel işlemiş olanlara va'd etti ki...” (Nûr, 55), [226]
Hızlı işarettir. Sürati ihtiva ettiği için vahyedilmiş emir de tabîr olunur. Bu, işaretle tariz yolunda söylenen sözdür. Bazan da terkîbten ayrı mücerred sesle veya bazı organlarla veya yazıyla işaret edilerek olur... Vahy, Allah'ın peygamberlerine ilkâ ettiği söze denir. Velîlerine ilham ettiği söze de denir... [227]
Vekele fiilinden ismi fail olup, başkasına güvenmek ve onu yerine vekîl kılmaktır.
“Allah, onların imanını artırdı da "Allah bize yeter O ne güzel Vekîl'dir" dediler.” (Âl-i İmrân, 173),
“Allah'a tevekkül et, vekîl olarak Allah yeter.” {Nisa, 81),
“De ki ben sizin üzerinize vekîl değilim.” (En'âm, 66)[228]
Veraset ve irs; sözleşme veya sözleşme yerine geçen herhangi bir şey olmadan bir mülkün sana intikâlidir. Ölüden intikâl eden o eşyaya mîrâs ve irs adı verilir.[229]
Bilginin niteliklerindendir. Ma'rifetin ve dirayetin üzerindedir. Yakını bilgi denilir de, yakînî ma'rifet denmez. îlm'el-yakûii ayn el-yakîn ve hakk el-yakîn denilir. Bunlar arasındaki farklar başka bir kitapta zikredilmiştir. [230]
Halketme, aslında halk doğru takdir etmektir. Ancak bir şeyi aslı yokken ve belirli bir sıraya tâbi değilken yoktan var etmek için kullanılır :
“Hamd, gökleri ve yeri yaratana, karanlıkları ve aydınlıkları var eden Allah'a mahsûstur.” (En'âm, 1),
“O, göklerin ve yerin yaratanıdır.” (Bakara, 117).
Hak; bir şeyi bir şeyden var etmek için de kullanılır :
“Ey insanlar, sizi bir tek nefisten yaratan, O'ndan eşini vareden ve ikisinden bir çok erkek ve kadın üreten Rabbinizden korkun.” (Nisa, 1),
“İnsanı, bir damla sudan yarattık.” (Nahl, 4),
“Andolsun ki biz insanı, çamurdan süzülmüş bir özden yarattık.” (Mü'minûn, 13),
“Andolsun ki, sizi yarattık, sonra size şekil verdik.” (A'râf, 11),
Cinleri de yalın bir alevden yaratmıştır.” (Rahman, 15).
Yoktan var etme anlamındaki yaratma, sadece Allah'a mahsûstur. Bunun için Allah Teâlâ ile diğerleri arasını ayırmak üzere şöyle buyurulmuştur :
“Yaratan, yaratmayan gibi midir hiç?” (Nahl, 17).
Hal değiştirme şeklinde olan yaratmaya gelince, bazı hallerde Allah Teâlâ onu kendisinden başkaları için de kullanmıştır. Nitekim Hz. Isâ hakkında şöyle buyurur :
“Hani sen benim iznimle hamurdan kuş gibi bir şey yapıyordun (yaratıyordun), içine üflüyordun da benim iznimle kuş oluyordu.” (Mâide, 110).
Yaratma tabiri bütün insanlar için kullanılmaz, sadece uydurma ve yalan için kullanılır. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Aslı astarı olmayan sözler uyduruyorsunuz (yaratıyorsunuz).” (Ankebût, 17).
Denilirse ki; Allah Teâlâ : “Yaratanların en güzeli olan Allah'ın şânı ne yücedir.” (Mü'minûn, 14) buyurarak, yaratmayı başkaları için de kullanmıştır. Bu, Allah'tan başkasının yaratma sıfatıyla nitelendirilmesinin sahîh olduğuna delâlet eder. Denilir ki; buradaki anlam uyduranların en güzeli manasınadır veya “inandıkları” şeklinde bir ifâdenin takdir edilmesi gerekir. Sanki şöyle denmek istenmiştir; Bir takım var edici ve icâd edici bulunmaktadır. Allah, —onların inancına göre— icâd edicilerin en güzelidir.
“Yoksa, Allah gibi yaratması olan ortaklar buldular da yaratmaları birbirine mi benzettiler? De ki her şeyi yaratan Allah'tır.” (Ra'd, 16),
“Emredeceğim Allah'ın yaratışını değiştirecekler.” (Nisa, 119).
Denildi ki bunun mânâsı Allah'ın hükmünü değiştirmeleridir. [231]
Bulûğa ermezden evvel çocuğun babasından kopmasıdır. Diğer canlılarda ise anasından kopmadır :
“Seni yetim bulup ta barındırmadı mı?” (Duhâ, 6),
“Onlar ki sevdiklerine yemek yedirirler, miskinlere yetîme ve esîre.” (İnsan, 8),
“Yetimlere mallarını veriniz.” (Nisa, 2),
“Yetimlerin mallarını zulüm ile yryeriler sâdece karınlarına ateş yemektedirler.” (Nisa, 10),
“Sana yetimlerden'sorarlar, de ki onlar için iyi davranmak daha hayırlıdır.” ' {Bakara, 220).
Tek olan her şeye de yetîm tabiri kullanılır. [232]
Allah Teâlâ'nın bereketi ile hâsıl olan gelişmedir. Bu gelişme hem dünyevî, hem de uhrevî işlerde olur. Bitki gelişip artınca da bu tabir kullanılır. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur:
“Şimdi siz birinizi paranızla şehre gönderin de yiyeceklere baksın, hangisi daha temizse (zekât) ondan size getirsin.” (Kehf, 19).
Bununla hangisinin helâl olduğuna işaret edilmektedir.
Zekât; insanın Allah'ın hakkı olarak malından fakirlere verdiği şeydir. Bu vergiye zekât adının verilmesi onun artıp bereketlenmesini istemekten veya nefsin arınıp hayır ve bereketlerle geliştirilmesinden dolayı olabilir. Ya da her ikisi birdendir. Çünkü zekâtta her iki hayır da mevcûddur. Allah Teâlâ Kur'an'da namaz ile zekâtı 37 yerde birarada zikretmiştir. “Namazlarınızı kılın; zekâtı da verin.” (Bakara, 43, 82, 110). Nefsin temizlenmesi ve arıtılmasıyla insan dünyada övgüye değer niteliklere hak kazamr, âhirette de sevâb ve mükâfata mazhar olur.[233]
Zikr denilince bazan onunla; nefsin elde etmesi gereken bilgileri koruma imkânı kasdedilir ki bu durumuyla o hıfz gibidir. Ancak hıfz, bilginin elde edilmesi, zikr ise elde edilen bilginin yeniden hazırlanması (hatırlanması) dır. Kimi zaman da zikr; bir şeyin gönülde veya hatırda hazır hale getirilmesi için söylenilmiştir. Bunun için denilmiştir ki; zikr iki zikrdir. Biri kalb ile zikr, biri de lisân ile zikrdir. Kalb ile zikrin iki kısmı vardır. Birisi unutarak zikr (hatırlama) diğeri ise unutmadan zikr (hatırlama) ve hıfzın devamı yoluyla zikrdir. Zikr diye ifâde edilen her söz lisân ile zikri ifâde eder :
“Andolsun ki size içinde iyilik bulunan bir (zikr) kitab indirdik. Hâlâ akıl erdiremiyor musunuz?” (Enbiyâ, 10),
“İşte bu da bizim indirdiğimiz mübarek bir zikrdir.” (Enbiyâ, 50),
“Aramızdan zikr ona mı indirilmiştir? Hayır onlar zikrden şüphelidirler.” (Sâd, 8),
“Sâd. öğüt veren (zikr) Kur'an'a yemîn olsun.” (Sâd, 1),
“Doğrusu bu sana ve kavmine bir öğüttür (zikr).” (Zuhruf, 44),
“Bilmiyorsanız zikr ehline sorun.” (Enbiyâ, 7),
“Allah, size gerçekten bir zikr indirmiştir.” (Talâk, 10).
Denildi ki; zikr, burada Hz. Peygamberin vasfıdır, tıpkı söz (kelime) Hz. İsa'nın vasfı olduğu gibi. Çünkü Hz. Peygamberin geleceği geçmiş kitaplarda müjdelenmiştir.
Unutarak hatırlama anlamına gelen zikr ise, şu âyetlerde vârid olduğu şekildedir :
“Bak ben, kayalığa vardığımızda balığı unutmuşum. Şeytândan başkası onu bana unutturmadı.” (Kehf, 63).
Kalb ve lisân ile birlikte zikrin örneği ise şu âyet-i kerîme'dlr:
“Atalarınızı andığınız gibi hatta daha kuvvetli bir anışla (zikrle) Allah'ı zikredin.” (Bakara, 200),
“Arafâttan geri döndüğünüz zaman Meş'ar-ı Haramın yanında Allah'ı zikredin. O sizi hidâyete ulaştırdığı gibi siz de O'nu zikredin.” (Bakara, 198),
“Andolsun ki (zikrden), Tevrat'tan sonra Zebur'da da yeryüzüne ancak sâlih kullarımın mirasçı olduğunu yazmıştık.” (Enbiyâ, 105).
Yani önceki kitaplardan sonra. “İnsanın üzerinden uzun bir devreden öyle bir zaman geçmiştir ki o zikredilmeğe değer bir şey bile değildi.” (İnsân, 1).
Yani Allah'ın ilminde mevcûd olsa da bizatihi mevcûd bir şey değildi.
“Öğüt ver. Çünkü öğüt (zikr) insanlara fayda verir.” (Zâriyât, 55),
“Allah'ı zikretmek en büyük şeydir..) (Sâd, 43), [234]
Şer'î bir bağ olmadan kadına yaklaşmaktır.
“Zina eden erkek ancak zina eden bir kadını veya müşrik bir kadını nikâhlar. Zina eden bir kadını da ancak zina eden bir erkek nikâhlar. (Nûr, 3),
“Zina eden erkekle zina eden kadından herbirine yüz sopa vurun.” (Nûr, 2)[235]
Zulmet ışıksızlıktır. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur :
“Allah onların ışığını giderdi de kendilerini karanlıklar içerisinde görmez halde bıraktı.” (Bakara, 17),
“Allah, iman etmiş olanların dostudur... Onları karanlıktan aydınlığa çıkarır.” (Bakara, 257),
“Sizi karanın ve denizin karanlıklarında kim doğru yola götürür?” (Neml, 63).
Zulümât ile cehalet, şirk, fâsıklık kasd olunur. Nûr ile de bunların tersi ifâde edilir... Zulm; lügat ehli ile, bilginlerden çoğuna göre; bir şeyi mahsûs olmayan yerine, noksan veya fazlasıyla, vaktinde veya yerinde, vaktini veya yerini değiştirerek koymaktır. Bunun için vakitsiz su verildiğinde zulmettin tabiri kullanılır. Süte ve toprağı yersiz kazmaya da zulm tabiri kullanılır. Bir yerden çıkan toprağa da zâlim adı verilir. Zulüm; dâirenin noktası yerine geçen hattı tecavüz etmektir. Tecâvüzün azına veya çoğuna zulüm adı verilir. Bunun için büyük ve küçük günahlarda da zulüm tabirleri kullanılmıştır. Bu sebeple Hz. Âdem'e emri tecâvüz etmesinden dolayı zâlim denilmiştir. İblîs'e de zâlim denmiştir. Ancak her iki zulm arasında büyük mesafeler vardır. Bazı hikmet sahipleri demişlerdir ki zulüm üçtür :
1- Birisi insan ile Allah arasındaki zulümdür ve bunun en büyüğü küfür, şirk ve nifaktır. Allah Teâlâ'nın : “Muhakkak ki şirk büyük bir zulümdür.” (Lokman, 13), “Dikkat edin Allah'ın la'neti zâlimler üzerinedir.” (Hûd, 18), “Zâlimler için elîm bir azâb hazırlanmıştır.” (İnşân, 31) âyetlerinde bu mânâ kasdedilmiştir.
II- İnsanla başkalan arasında olan zulüm, şu âyet-i kerîme'de bu kasdedilmiştir :
“Ve Allah zâlimleri sevmez.” (Âl-i İmrân, 57, 140),
“Elim de zulmedilmiş olarak öldürülürce biz onun velîsi için bir yetki kılmışizdır.” (İsrâ, 33),
III- Kişi ile nefsi arasındaki zulüm. Şu âyet-i kerîmelerde bu tür zulüm kasdolunmuştur : “Ve o, nefsine zulmetmiş olarak bahçesine girdi.” (Kehf, 35), “Onlardan bir kısmı kendi nefsine zulmedicidir, bir kısmı ise orta yolu tutar...” (Fâtır, 32), “Dedi ki, Rabbım doğrusu ben nefsime zulmettim.” (Bakara, 231). Aslında her üç zulüm de kişinin nefsine zulmdür. Zira insan, daha zulmetmeyi kasdeder etmez kendi nefsine zulmetmiş olur. Öyleyse zâlim kendi nefsine zulüm ile işe başlamaktadır. [236]
Az şey. Zâhid ise az şeye razı olan ve bunu isteyen kişidir :
“Ve onlar bu konuda zâhidlerden idi.” (Yûsuf, 30), [237]
[1] Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/481
[2]Bakara, 133; Mâide, 60; Kâfirûn, 2, 3, 4, 5; Nahl, 35, 73; Zuhruf, 20; En'âm, 56; Yûnus, 18, 104; Ra'd 36; Nemi, 91; Yâsîn, 22; Zümer, 3, 11, 14, 64; Ğâfir, 66; Meryem, 42, 44, 49; Hûd, 2, 26; Yûsuf, 40; İsrâ, 23; Yâsîn, 60; Fussüet, 14; Ahkâf, 21; Yûnus, 28, 104; Enbiyâ, 66, 67, 98; Şuârâ, 70, 71, 75, 92; Ankebût, 17; Sâffât, 85, 95, 161. Fussilet, 37; Zuhruf, 26; Mümtehine, 4; Fatiha, 5; Âl-i İmrân, 64; A'râf, 70; Hûd, 62, 87, 109; İbrahim, 35, 10; Hacc.ll, 71; Sebe' 43; Tevbe 31; Beyyine, 5; Kureyş, 3; Kehf 16.
Râğıb, Müfredat, 319 »320. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/481-482.
[3] Şûra, 15; En'âm, 70, 152; Nisa, 3, 58, 129, 135; Mâide, 8, 76, 95, 106; En'âm, 1, 152, 150, 70, 115; A'râf, 159, 181; Nemi, 60, 43; Bakara, 48, 123, 282, 83, 133, 172; Nahl, 76, 90; Hucufât, 9; Talâk, 2.
Râğıb, Müfredat, 325-326. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/482-483.
[4] Bakara 31, 33, 34, 35, 37; Âli İmrân 33, 59; Mâide 27; A'râf 11, 19, 26, 27, 31, 35, 172; İsrâ 61, 70; Kehf 50; Meryem 58; Tâhâ 115, 116, 117, 120, 121; Yâsîn 60.
Râğıb, Müfredat, 14 -15. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/483.
[5]Bakara 187, 237, 286, 219, 109; Ali faırân 152, 155, 159; Mâide 95, 101, 15, 13; Tevbe 43; Şûra 40, 25, 30; A'râf 95; Nisa 149, 99, 43; Tegâbün 14.
Râğıb, Müfredat, 339. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/483-484.
[6] Yûsuf 78; Bakara 96, 282; Âli îmrân 91; Nisa 18, 20; Nahl 58; Mü'minûn 99; Nûr 6; Zuhruf 17; Mâide 27; Yûsuf 36; Nahl 76; İsrâ 24; Kehf 32; İnfitâr 7; Tevbe 52; Kasas 27, 25, 26; Fâtır 42; Müddessir 35; Hucurât 90.
Râğıb, Müfredat, 17. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/484.
[7] Râğıb, Müfredat, 158. Râğıb, Müfredat, 17. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/484.
[8] Bakara 8. 62, 126, 177, 228, 232, 264; Âl-i İmrân 114, 72; Nisa 38, 39, 59, 136, 162; Mâide 69, 114; Tevbe 18, 19, 29, 44, 45, 99; Yûnus 10; Nûr 2; Ankebût 36; Ahzâb 21; Hadîd 3; Mücâdile 22; Mümtehine 6; Talâk 2; Şuarâ 84; Sâffât 78, 108, 119, 129; Zuhruf 56; Vakıa 14, 40, 49; Mürselât 17-164,
Râğıb, Müfredat, 13-14. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/484-485.
[9]Bakara 44, 73, 75, 76, 242, 164, 170, 171; Âli İmrân 65, 118; En'âm 32,*151; A'râf 169; Yûnus 16; Hûd 51; Yûsuf 2, 109; Enbiyâ 10, 67; Mfl'minûn 80; Nûr 61; Suarâ 28; Kasas 60; Yâsîn 62; Sâffât 138; Ğâfir 67; Zuhruf 3; Hadîd 17; Mülk 10; Ankebût 43; Mâide 58; 103; Enfâl 22;; Yûnus 42, 100; Ra'd 4; Nahl 12, 67; Hacc 46; Furkân 44; Ankebût 35, 63; Rûm 24, 28; Yâsîn 68; "Zümer 43; Câsiye 5; Hucurât 4; Haşr 14.
Râğıb, Müfredat, 342. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/485-486.
[10] Râğıb, Müfredat, 30-31. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/486-487.
[11]En'âm 73; Tevbe 94, 105; Ra'd 9; Mü'minûn 92; Secde 6; Sebe' 3; Fâtır 38; Zümer 46; Haşr 22; Cum'a 8; Teğâbun 18; Cinn 26; Ankebût 43; Yûsuf 44; Enbiyâ 51, 81; Rûm 22.
Râğıb, Müfredat, 341. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/486-487.
[12]Bakara 62, 25, 82, 277; Mâide 69. 9, 93; En'âm 54, 132; Nahl 97, 34, 119; Kehf 88; Meryem 60; Tâhâ 75, 82; Furkân 70, 71, 23; Kasas 67, 80; Rûm 44; Sebe' 37; Ğâfir 40; Fussiİet 33, 46; Câsiye 15; Âli İmrân 57; Nisa 57, 122, 173; A'râf 42, 153; Yûnus 4, 9; Hûd 11, 23; Ra'd 29; İbrahim 23; Kehf 30, 49, 107; Meryem 96; Hacc 14, 23, 50, 96; Nûr 38,' 55, 64; Şuarâ 227; Kasas 84; Ankebût 7, 9, 58; Rûm 15, 41, 45; Lokman 8, 23; Secde 19; Sebe' 4, 37; Fâtır 7; Sâd 24, 28; Zümer 35; Gâfir 58; Fussüet 8, 50; Şûra 22, 23. 26; Câsiye 21; Ahkâf 16, 19; Muhammed 2, 12; Fetih 29; Neon 31; Mücâdile 6, 7; Talâk 11; Inşikâk 25; Bürûc İl; Tîn 6; Beyyine 7; Asr 3.
Râğıb, Müfredat, 348. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/487.
[13] Râğıb, Müfredat, 26 - 27. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/487.
[14] Âli İmrân 7; En'âm 92; A'râf 150; Ra'd 39; Tâhâ 94; Kasas, 7, 10; Şûra 7; Zuhruf 4.
Râğıb,. Müfredat, 22.-23. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/487-488.
[15] A'râf 54; Tevbe 129; Yûnus 3; Yûsuf 100; Ra'd 2; İsrâ 42; Tâhâ 5; Enbiyâ 22; Mü'mînûn 86, 116; Furkân 59; Neml 23, 26, 42, 38, 41; Secde 4; Zümer 75; Gâfir 7, 25; Zuhruf 82; Hadîd 4; Hakka 17; Tekvîr 20; Bürûc 15; Hûd 7; Bakara 259; Kehf 42: Hacc 45; S. 26/1 - 33/1.
Râğıb, Müfredat, 327-328. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/488.
[16] Bakara 61, 251, 22, 71, 164, 255; Âl-i îmrân 133; Nisa 42, 97; Tevbe 25, 118, 36; Yûnus 24. 3; Hûd 44. 107. 108, 7; Râ'd 31, 3, 41; îbrâhîm 48, 14, 19, 32; Isrâ 44, 37, 99, 104; Meryem 90, 40; Hacc 6, 3, 5; Mü'minûn 71, 84; Rûm 25, 8, 9, 19, 24, 50; Yâsîn 33. 36, 81; Zümer 10, 67, 69, 5, 38, 74; Duhân 29, 38; Kâf 4, 44; Vakıa 4; Hakka 14: Müzzemmil 14; İnşikâk 3; Fecr 21; ZilzâJ 1. 2; Mâide 21; En'âm 1. 73, 79; A'râf 54. 100, 128; Yûsuf 80; Hıcr 19, 85; Nahl 3, 45, 65; Kehf 47; Tâhâ 4, 53: Enbiyâ 16. 30, 44. 105; Furkân 59; Nemi 60. 61; Kasas 81; Ankebût 40, 44, 61, 63: Lokman 35: Secde 4; Sebe' 9: Fâtır 9, 41; Sâd 27; Ğâfir 64; Fussilet 9, 39; Zuhruf 9, 10; Câsiye 5, 22; Ahkâf 3. 33; Kâf 7, 38; Zâriyât 48; Tûr 36; Kamer 12; Rahman 10; Hadîd 4, 17; Teğâbun 3; Mülk 15, 16; Nûh 19; Mürselât 25; Nebe' 6; Nâziât 30; A'bese 26.
Râğıb, Müfredat, 16. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/488.
[17] Bakara 61, 99, 106, 118, 145, 164, 211, 219, 231, 248, 252, 259, 266; Âli İmrân 13. 41, 49, 50, 4, 7, 19, 21, 58, 70. 97, 98, 101, 108, 112, 113, 118, 190, 199; Mâide 114, 75; En'âm 4, 25, 35, 38, 109, 124, 27, 33, 46, 55, 65, 97, 98, 99, 105, 109, 157, 158; A'râf 73, 106, 132, 146, 203, 26, 32, 58, 126, 133, 174; Yûnus 20, 92, 97, 1, 5, 6, 24, 67, 71, 95, 101; Hûd 64. 103, 59; Yûsuf 105, 1, 7, 35; Ra'd 7, 27, 38, 1-4; Hıcr 77, 1, 75; Nahl 11, 13, 65. 69, 101, 12, 79, 104, 105; îsrâ 12, 59, 101; Meryem 10, 21, 58; Tâhâ 22, 47, 133, 54, 127, 128; Enbiyâ 5, 91; Mü'minûn 50, 30, 58; Furkân 37, 73; Şuarâ 4, 8, 67, 103, 121, 128, 139, 154, 158, 174, 190, 197, 2; Nemi 52, 1, 12, 86-; Ankebût 15, 35, 44, 23, 24, 49, 50; Rûm 58, 10,' (21-24), 28, 37; Sebe1 9, 15, 19; Yâsîn 33, 37, 46; Kamer 2, 15; Nâziât 20; Nisa 140, 155; Enfâl 52, 54; Tevbe 9, 11; İbrâhîm 5; Kehf 17, 57, 105 Hacc 16; Nûr 1, 18, 34, 46, 58, 61; Kasas 2, 87; Lokman 2, 31; Secde 22, 26; Ahzâb 34; Zümer 42, 52, 23, 71; Ğâfir 4, 35, 56, 63, 69, 81; Şûra 33; Duhân 33; Câsiye 3-8,11, 13, 35; Ahkâf 26, 27; Zâriyât 20; Necin 18; Hadîd, 9, 17; Mücâdile 5; Cum'a 5: Talâk 11.
Râğıb, Müfredat, 33. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/489.
[18]Bakara 7, 10,
49, 85, 86, 90, 96, 105, 114, 126, 162, 166, 174, 175, 178, 201; Al-i Imrân 4,
16, 21, 77, 88, 91, 105, 109, 176, 177, 178, 181, 188, 191, 56; Nisa 14, 25,
56, 18, 37, 93, 102, 138, 151, 161, 173; Mâide 33, 36, 37, 41, 73, 80, 94, İli;
En'âm 15, 30, 40, 47. 49, 70, 93, 124, 157, 65; A'râf 38, 39, 59,~73, 141, 165,
167, 164; Enfâl 14, 32, 35, 50, 68; Tevbe 2, 34, 52, 61, 68, 79, 90, 101, 39,
74; Yûnus 4, 15, 52, 54, 70, 88, 97. 98; Hûd 3, 8, 20, 26, 39, 48, 58, 64, 76,
84, 93, 103; Yûsuf 25, 107; Ra'd 34; İbrâhîm 2, 6, 17, 21, 22, 44; Hıcr 50;
Nahl 26, 45, 63, 85, 88, 94, 104, 106, 113, 117; İsrâ 57, 10, 58; Kehf 55, 58,
87; Meryem 45, 75, 79; Tâhâ 47, 61, 127, 134, 71; Enbiyâ 46; Hacc 2, 4, 9, 18,
22, 25, 47, 55, 57; Mü'minûn 64, 76, 77: Nûr 8, 11, 14, 19, 23; Furkân 42, 65,
69, 19, 37; Şuarâ 125, 156, 158, 189, 201; Nemi 5, 21: Kasas 64; Ankebût 10,
23, 29, 53, 54, 55; Rûm 16; Lokman 6, 7, 21, 24; Secde 14, 20, 21; Ahzâb 30,
68, 8, 57; Sebe’ 5, 8,12, 14,
33, 38, 42, 46; Fâtır 7, 10; Yâsîn 18;
Sâffât 9, 33, 38; Feth 16, 172,
5; Sâd 26, 41, 8, 61; Zümer 13, 19, 24,
25, 26, 40, 47, 54, 55, 58, 71; Ğâfir 7, 45, 46, 49; Fussilet 16, 17, 50, 27;
Şûra 16, 21, 26, 42, 44, 45; Zuhruf 39, 48, 50, 56, 74; Duhân 11, 12,
15, 30, 48, 56; Câsiye 8, 9, 10, 11; Ahkâf 20, 21, X 31, 34; Kâf 26; Zâriyât
37; Tûr 7, 18, 27, 47; Kamer 38; Hadîd 13, 20; Mücâdile 4, 5, 16, 15; Haşr 3,
15; Saff 10; Teğâbün 5; Mülk 5, 6, 28; Kalem 33; Meâric 1," 11, 27, 28;
Nûh 1; Inşikâk 24; Burûc 10;. Ğâşiye 24; Fecr 13; Talâk 8, 10; Cin 17;
Müzzemmil 13; İnşân 31; Nebe’ 20, 40.
Râğıb, Müfredat, 327. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/489-490.
[19]Bakara 129, 209, 220. 228, 240, 260; Al-i İmrân 4, 6, 18, 61, 126; Mâide 38, 95, 118; En'âm 96; Enfâl 10, 49, 63, 67; Tevbe 40, 71, 128; Hûd 66, 91; Yûsuf 30, 51, 78, 88; îbrâhîm 1, 4, 20, 47; Nahl 60; Hacc 40, 74; Şuarâ 9, 68, 104, 122, 140, 159, 175, 191, 217; Neml 9, 78; Haşr 23, 24; Mümtahine 5; Saff 1; Cum'a 1; Teğâbün 18; Mülk 2; Bürûc 8.
Râğıb, Müfredat, 332-333. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/490-491
[20] Bakara 70, 67, 68, 69, 71; En'âtn 144, 146; Yûsuf 43, 46.
Râğıb, Müfredat, 56. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/491
[21]Bakara 213, 247; Ali İmrân 164; Mâide 31; Isrâ 94, 49, 98; Furkân 41; Cum'a 2: En'âm 65, 36, 29; Nahl 38, 21; Hacc 7; Kasas 59; Ğâfir 34; Cinn 7; Mücâdile 6, 18; Nisa 35; Mü'minûn 16, 100, 82; A'râf 14; Hicr 36; Şuarâ 87; Nemi 165; Sâffât 144, 16; Sâd 79; Hacc 5; Rûm 56; Lokman 28; Hûd 7; Vakıa 47; Mutaffifîn 4.
[22] Râğıb, Müfredat, 52-53. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/491-492.
[23] Nahl 77; İsrâ 36; N«cm 17; Kamer 50; Mülk 3. 4; Kıyâme 7; Yûsuf 108; Kıyâme 14.
Râğıb, Müfredat, 49. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/492.
[24] Râğıb, Müfredat, 49. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/492.
[25] Bakara 42, 188; Âl-i îmrân 71, 191; Nisa 29, 161; A'râf 139: Enfâl 8; Tevbe 34; Hûd 16; Ra'd 17; Nahl 72; İsrâ .81; Kehf 56; Enbiyâ 18; Hacc 62; Ankebût 52, 67; Lokman 30; Sâd 27; Sebe' 49; Fâtır 5; Fussilet 42; Şûra 24; Muhammed 3.
Râğıb, Müfredat, 50-51. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/492-493.
[26] Enam 151; A'râf 33; Hadîd 3.
Râğıb, Müfredat, 51 – 52. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/493.
[27] Nahl 96: Bakara 278; Kehf 46; Şûra 36.
Râğıb, Müfredat, 57. Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/493.
[28] Bakara 49; A'râf 141; Enfâl 17; İbrahim 6; Sâffât 106; Duhân 33.
Râğıb, Müfredat, 61. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/494.
[29] En'âm 19, 152; Meryem 8; Yûsuf 22; Kehf 86, 90, 93; Nûr 59, 58, 54; Kasas 14 Sâffât 102; Ahkâf 15, 95; Bakara 231, 232, 234, 235, 196; Talâk 2; Nisa 6; Sebe' 45 îsrâ 23, 34; Ra'd 14, 40; Şûra 48; Yâsîn 17; Enbiyâ 106; Cinn 23; Fetih 25; Ibrahîm 52; Nahl 35, 82.
Râğıb, Müfredat, 60. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/494.
[30] Râğıb, Müfredat, 61. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/494-495.
[31] Tevbe 1: Kamer 43.
Râğıb, Müfredat, 45. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/495.
[32] Araf 96: Hûd 48. 73; En'âm 92, 155; Enbiyâ 50; Sâd 29
Râğıb, Müfredat, 44. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/495.
[33] Âli îmrân 47,-79; Mâide 18; En'âm 91; İbrâhîm 10, 11; Hjcr 33; Nahl 103; Kehf 110; Meryem 20, 26, 17; Enbiyâ 3, 34; Mü'minûn 24, 33, 34; Şuarâ 154, 186; Rûm 20; Yâsîn 15; Fussilet 6; Şûra 51; Teğâbün 6; Müddessir 25, 29, 31, 36; Hûd 27; Yûsuf 31; Hıcr 28; îsrâ 93, 94; Furkân 54; Sâd 71; Kamer 24.
Râğıb, Müfredat, 47. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/495-496.
[34] Bakara 68, 69, 70, 87, 92, 99, 109, 159, 160, 185, 187, 209, 219, 213, 221, 242, 253, 266, 296; Âli İmrân 103, 86, 97, 105, 183, 184; Nisa 176, 115, 94, 153; Mâide 15, 19, 89, 32, 110; Tevbe 115, 43, 70; İbrâhîm 4; Nahl 39, 44; Enfâl 6; Tevbe 113, 114; İbrâhîm 45, 9; Ankebût 38, 39, 49; Muhammed 25, 32; Fussilet 53; Hucurât 6; A'râf 101; Yûnus 13, 15, 74; İsrâ 101; Meryem 73; Tâhâ 72; Hacc 16, 72; Kasas 36; Rûm 9, 47; Sebe' 43; Fâtır 25, 2; Ğâfir 22, 28, 34, 50, 66, 83; Zuhruf 63; Câsiye 17, 25; Ahkâf 7; Hadîd 9, 25; Mücâdile 5; Saff 6; Teğâbün 60.
Râğıb, Müfredat, 69. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/496.
[35] Bakara 44, 177, 189; Âl i İmrân 92; Mâide 2; Mücâdile 9
Râğıb, Müffredât, 40. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/496-497.
[36] Leyl 8; Âl i İmrân 180; Muhammed 37, 38; Nisa 37; Hadîd 42; Nisa 78; Bürûc 1; Hıcr 16; Furkân 61.
Râğıb, Müfredat, 38. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/497.
[37] Râğıb, Müfredat, 41. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/497.
[38]Hûd 44, 60, 68, 95; Mü'minûn 41, 44.
Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/497-498.
[39]Hud 53; İbrahim 15; Ğâfir 35; Kâf 45; Haşr 23; Meryem 14, 32; Kasas 19; Mâide 22; Şuarâ 130.
Râğıb, Müfredat, 86. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/498.
[40]A'râf 138, 199; Hûd 29, 46; Nemi 55; Ahkâf 23; En'anı 111, 35, 54; Bakara 273, 67; Yûsuf 89, 33; Furkân 63; Zümer 64; Kasas 55; Ahzâb 72, 33; Nisa 17; Nahl 119; Hucurât 6; Ali İmrân 154; Mâide 50; Fetih 26.
Râğıb, Müfredat, 102. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/498.
[41] Mâide 53; En'âm 109; Nahl 38; Nûr 53; Fâtır 42; Tevbe 79.
Râğıb, Müfredat, 101. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/498-499.
[42] Rahman 27, 78.
Râğıb, Müfredat, 94 – 95. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/499.
[43] Bakara 29, 38, 148, 165; Tâhâ 60; 64, 123; Kıyâme 9, 3, 75; Şuarâ 38; Meâric 18; Hümeze 2; Mürselât 38; Âli İmrân 173, 157, 155, 166, 103; Nisa 23, 87, 140, 71, 139, 140, 172; Mâide 109, 17, 32, 36, 48, 105; Sebe1 26, 40; Şûra 15, 42; Câsiye 26, 13; Teğâbün 9; Yûnus 58, 71, 4, 28, 65, 99; Zuhruf 32; Şuarâ 38, 61, 39, 56, 95; Yûsuf 15, 102, 83; İsrâ 88, 103; Enfâl 41, 37, 63; Fâtır 10; îbrâhîm 8, 21; A'râf 38, 158; Nûr 62, 31, 61; Hacc 73; Kamer 45, 44; Kasas 78; Âdiyât 5; Hûd 103, 55; Vakıa 50: Yâsîn 32, 53; Ra'd 18, 31, 42; Zümer 44, 47, 53, 67; Mücâdile 6, 18; Haşr 14.
Râğıb, Müfredat, 96-97. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/499.
[44] Nahl 6; Bakara 206; Âli îmrân 12, 162. 197; Nisa 55, 93, 97, 115, 121. 140, 169; A'râf 18, 41, 179; Enfâl 16. 36. 37; Tevbe 35, 49, 63, 68, 73. 81, 95, 109; Hûd 119; Ra'd 18; İbrâhîm 16, 29; Hicr 43; Nahl 29; İsrâ 8, 18, 39, 63, 97; Kehf 100, 102, 106; Meryem 68, 86; Tâhâ 74; Enbiyâ 29, 98; Mü'minûn 103; Furkân 34, 65. Ankebût 54, 68; Secde 13; Fâtır 36; Yâsîn 63; Sâd 56, 85; Zümer 32, 60. 71, 72: Ğâfir 49, 60, 76; Câsiye 10; Fetih 6; Kâf 24, 30; Tûr 13; Rahman 43; Mücâdele 8, Tahrîm 9; Mülk 6.
Râğıb, Müfredat, 97. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/499-500.
[45] Râğıb, Müfredat, 102. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/500.
[46] A'râf 148; Tâhâ 88; Enbiyâ 8; Sâd 34.
Râğıb, Müfredat, 93. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/500.
[47] İnsân 12; Mü'minûn 111; En'âm 146, 93; Sebe1
17; Bakara 48, 123, 85,-191; Ali Imrân 145, 144; Yûnus 4, 52; Yûsuf 88; İbrahim 51; Nahl 31; Rûm 45; Lokman 33; Ahzâb 24; Sebe' 4; Câsiye 14; Mâide 29, 33,
38, 85, 95; Tevbe 26, 82, 95; Yûnus 27; Yûsuf 25; Isrâ 63; Kehf 88;
Tâhâ 76; Furkân 15; Secde 17;
Sebe' 37; Zümer 34;
Fussilet 28; Şûra 40; Ahkâf 14, 20; Necm "41; Kamer 14;
Rahman 60; Vakıa 24; Haşr 17; tnsân 9, 22;
Nebe" 26, 36; Câsiye 28;
Nemi 90; Yâsîn 54;
Sâffât 39; Tûr 16; Tahrîm 7.
Râğıb, Müfredat, 93. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/500-501.
[48] Râğıb, Müfredat, 95. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/501.
[49] Bakara 218; Âl-i İmrân 142; Enfâl 72, 74, 75; Tevbe 16, 20, 88, 44, 81, 73, 41, 86, 24; Nahl 110; Ankebût 69, 29; Hicr 15; Saff 11; Mâide 54, 35; Tahrîm 9; Furkân 52: Hacc 78; Mümtahine 1; Nisa 95; Muhammed 31.
Râğıb, Müfredat, 101. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/501.
[50] Fussilet 25, 29; Ahkâf 18, 29; Zâriyât 56; Rahman 33; Cin 1, 5, 6; A'râf 184, 38, 179; Hûd 119; Mü'minûn 25, 70; Secde 13; Sebe' 8, 46, 12, 14, 41; Sâffât 158; Nâs 6; En'âm 100, It2, 128, 130; İsrâ 88; Kehf 50; Nemi 17, 39.
Râğıb, Müfredat, 99. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/501-502.
[51] Bakara 247; Münâfikûn 4.
Râğıb, Müfredat, 94. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/502.
[52] Kâf 31; Necm 15; Vakıa 22; Haşr 20; Vakıa 89; Hadîd 21; Haşr 20; Bakara 35, 82, 111, 214. 221, 265, 266; Âl-i İmrân 133, 142, 185; Nisa 124; Mâide 72; A'râf 19, 22, 27, 40, 42, 43, 44, 46, 49, 50; Tevbe 111; Yûnus 26; Hûd 23, 108; Ra'd 35; Nahl 32; îsrâ 91; Meryem 60, 63; Tâhâ 117, 121; Furkân 8, 15, 24; Şuarâ 85, 90; Ankebût 58; Yâsîn 26, 73, 74; Ğâfir 40; Fussilet 30; Şûra 7; Zuhruf 70, 72; Ahkâf 14, 16; Muhammed 6, 15; Tahrîm 11; Kalem 17; Hakka 22? Meâric 38; İnşân 12; Nâziât 41; Tekâsür 13; Ğâşiye 10; Kehf 39, 35, 40, 32, 33; Fecr 30; Sebe' 15, 16; Rahman 46, 62, 54.
Râğıb, Müfredat, 99. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/502.
[53] En'âm 38; Hûd 6, 56; Nahl 49, 61; Nûr 45; Nemi 82; Ankebût 60; Lokman 10; Sebe' 14, Fâtır 45; Şûra 29; Câsiye 4.
Râğıb, Müfredat, 164. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/503.
[54] Râğıb, Müfredat, 297-298. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/503-504.
[55] Âli İmrân 90, 164; Bakara 108, 282, 198, 16, 175; Nisa 116, 136, 167, 44, 176, 60, 116, 136, 30; Mâide 12, 105, 77; En'âm 24, 94, 140, 117, 77, 74; A'râf 53, 37, 149, 60, 30, 61; Yûnus 30, 108, 32; Hûd"21; Nahl 87, 125, 36; İsrâ 15, 67, 48; Kehf 104; Neml 92; Kasas 75; Ahzâb 36; Sâffât 71, 69; Zümer 41; Fussilet 48; Necm 2, 30; Mümtehine 1; Kalem 7; En'âm 56; Sebe' 50, 8, 24; Secde 10; îsrâ 15; Tâhâ 92, 52, 123; Furkân 9, 17; Ğâfir 74, 25, 50; Ahkâf 28, 32; Zümer 41, 22; Duhâ 7; Hicr 56; Vakıa 51, 92: Kalem 26; Mutaffifîn ; Fatiha 7; Mü'minûn 106; Şuarâ 20, 86; Yûsuf 8, 30, 95; Ra'd 14; îbrâhîm 3, 18; Meryem 38, 75; Enbiyâ 54; Hacc 12; Şuarâ 97; Kasas 85; Lokman 11; Yâsîn 24, 47; Şûra 18; Zuhruf 40; Kâf 27; Kamer 24, 47; Cum'a 2; Mülk 9, 29; Nûh 24.
Râğıb, Müfredat, 173. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/504-505.
[56] Bakara 227, 253; Nisa 95, 96; Tevbe 20; Hadîd 10; Âli İmrân 163; En'âm 83, 132, 165; Enfâl 4; Yûsuf 76; İsrâ 21; Tâhâ 75; Ğâfir 15; Zuhruf; Ahkâf 19; Mücâdile 11.
Râğıb, Müfredat, 167. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/505.
[57] Râğıb, Müfredat, 167. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/505.
[58]Fatiha 4; Bakara 132, 193, 256, 217; Âl-i İmrân 19, 83, 85, 73, 24; Nisa 46, 125, 171; A'râf 29; Enfâl 39, 82; Tevbe 11, 29," 33, 36, 122, 12; Yûnus 22, 105; Yûsuf 40, 76; Hicr 35; Nahl 52; Hacc 78; Nûr 2; Şuarâ 82; Ankebût 65; Rûm 30, 43; Lokman 32; Ahzâb 5; Sâffât 20; Sâd 78; Zümer 2, 3, 11; Ğâfir 14, 65, 26; Şûra 13, 21; Feth 28; Zâriyât 6, 12; Vakıa 56; Mümtehine 8, 9; Saff 9; Meâric 26; Müddessir 46; İnfitâr 9, 15, 17, 18; Mutaffifîn 11; Tîn 7; Beyyine 5; Mâûn 1; Nasr 2; Kâfirûn 6; Mâide 3, 57, 77, 54; En'âm 161; Hucurât 16.
Râğıb, Müfredat, 175. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/505-506.
[59]Bakara 171; Âli İmrân 38; Ra'd 14; İbrahim 39, 40; Meryem 48; Enbiyâ 45; Nûr 63; Nemi 80; Rûm 52; Ğâfir 50; Fussilet 49, 51; Fâtır 14; Furkân 77; Ahkâf 5; Ahzâb 4, 37.
Râğıb, Müfredat, 170. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/506.
[60] Bakara 58, 208; Nisa 154, 175; Mâide 21, 23; A'râf 38, 39, 161; Yûsuf 67, 99; Nahl 29, 32; Nemi 18; Ahzâb 53; Zümer 72; Ğâfir 76; Zuhruf 70; Tevbe 99; Câsiye 30: Muhammed 6; Mücâdile 22.
Râğıb, Müfredat, 166. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/506.
[61]Bakara 95; Nisa 57, 122, 169; Mâide 24, 119; Tevbe 22, 83, 84, 100, 108; Kehf 3, 20, 35, 57; Nûr 4, 17, 21; Ahzâb 53, 65; Feth 12; Haşr 11; Mümtehine 4: Cum'a 7; Teğâbün 9; Talâk 11; Cinn 23; Beyyine 8.
Râğıb, Müfredat, 8. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/506-507.
[62] Bakara 282; Nisa 77; En'âm 2, 60, 128; A'râf 34, 135; Yûnus 49; Hûd 3, 104; Ra'd 2, 38; İbrâhîm 10, 44; Nahl 61; Tâhâ 129; Hacc 5. 33; Kasas 29, 28; Ankebût 5, 53; Rûm 8, 5; Lokman 29; Fâtır 13, 45; Şûra 14; Ahkâf 3; Münâfikûn 10; Nûh 4; îsrâ 99; Ğâfir 67.
Râğıb, Müfredat, 8. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/507.
[63] Râğıb, Müfredât, ll-12. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/507-508.
[64] Ahzâb 29, 35, 44; Âl-i İmrân 136, 171, 172, 179; Mâide 9; A'râf 170, 113; Enfâl 21: Tevbe 22, 120; Yûnus 72; Hûd 11. 115, 51; Yûsuf 56, 57, ,90, 104; Nahl 41: Ketrf 30, 2, 77; Furkân 57; Şuarâ 109, 127, 145, 164, 180, 41; Kasas 25; Ankebût 58: Sebe" 47; Fâtır 7; Yâsîn 11, 21; Sâd 86; Zümer 74; Fussilet 8; Hucurât 3; Hadîd 7. 11. 1«. Teğâbün 15; Mülk 12; İnşikâk 25; Tîn 6; Nisa 40, 67, 74, 95, 114, 146, 162: Enârt 90; İsrâ 9; Şûra 23; Feth 10, 16, 29; Tûr 40; Talâk 5; Kalem 46, 3; Müzzemmil 20.
Râğıb, Müfredat, 10-11. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/508.
[65] Râğıb, Müfredat, 14. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/508.
[66] Bakara 105, 109; Âli imrân 64, 65, 69, (70-72), 75. 98. 99. 110. 113, 199; Nisa 123. 153, 159, 171; Mâide 15, 19, 47. 59, 65, 68, 77; A'râf (96-98); Tevbe 101, 120; Hûd 73: Yûsuf 109; Hicr 67; Nahl 43; Kehf 77; Tâhâ 40: Enbiyâ 7; Kasas 12, 45; Ankebût 31, 34, 46; Ahzâb 13, 26, 33; Sâd 64; Hadîd 29; Haşr 2, 7, 11; Müddessir. 56; Beyyine 1, 6.
Râğıb, Müfredat, 29-30. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/508-509.
[67] Hadîd 16; Âli îmrân, 30; Kehf 12; Cinn 25.
Râğıb, Müfredat, 24. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/509.
[68] Bakara 9, 14, 25, 26, 62, 76, 82, 103, 104, 137, 153, 165, 172, 178, 183, 208, 212, 213, 214, 218, 249, 254, 257, 264, 267, 277, 278, 282; Âli İmrân 57, 68, 82, 100, 102, 118,130, 140, 141, 149, 156, 200, 154; Nisa 19, 29, 39, 43, 51, 57, 59, 60, 71, 76, 94, 122, 135, 136, 137, 144, 152, 173, 175; Mâide 1, 2, 6, 8, 9, 11, 35, 51, 53, 54. 55, 56; 57, 64,- 69. 82, 87, 90, 93, 94, 95, 101, 105, 106; En'âm 82; A'râf 32, 42, 87, 88, 96, 153, 157; Enfâl 12, 15, 20, 24, 27, 29, 45, 72, 74, 75; Tevbe 20, 23, 28, 34, 38, 61, 88, 113, 119," 123, 124; Yûnus 2, 4, 9, 63, 98, 103; Hûd 23, 29, 58, 66, 94; Yûsuf 57; Ra'd 28, 29, 34; İbrâhîm 23, 27, 31; Nahl 99, 102; Kehf 13, 30, 107; Meryem 73, 96; Hacc 14, 17, 23, 38, 50, 54, 56, 77; Şuarâ 227; Nûr 19, 21, 27, 55, 58, 61; Nemi 53; Ankebût 7, 9, 11, 12. 52, 56, 58; Rûm 15, 45; Lokman 8; Secde 19; Ahzâb 9, 41, 49, 53, 56, 69, 70; Sebe' 4; Fâtır 7; Yâsîn 47; Sâffât 148; Sâd 24, 28; Zümer 10; Ğâfir 25, 7, 51, 58; Fussilet 8, 18, 44; Şûra 18, 22, 23, 26, 36, 45; Zuhruf 69; Câsiye 14, 21, 30; Ahkâf 11; Muhammed 2, 3, 7, 11, 12, 20, 33; Feth 29; Hucurât 1, 2, 6, 11, 12, 15; Tûr 21; Hadîd 7, 13, 16, 19, 21, 27, 28; Mücâdile (9-12); Haşr 15, 18; Mümtehine 10, 13: Saff 10, 14; Cum'a 9; Münâfikûn 3, 9; Teğâbun 14; Talâk 10, 11; Tahrîm 6, 8, 11: Müddessir 31; Mutaffifîn 29, 34; İnşikâk 25; Bürûc 11; Beled 17; Tın 6; Beyyine 7; Asr 3; Ahzâb 72.
Râğıb, Müfredat, 26. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/509-510.
[69] Bakara 210. 117; Âli İmrân 128, 152, 154, 159, 47. 109, 186: Nisa 47, 59, 83; Mâide 52, 1; Enam 8, 58; A'râf 54, 77, 150; Enfâl 43, 42, 44; Tevbe 48. 106; Yûnus 3. 31: Hûd 43, 44, 59, 73, 76, 97, 101. 123: Yûsuf 41, 18, 83; Ra'd 2, 11, 31; İbrahim 22: Hıcr 66; Nahl 1, 33, 77; îsrâ 85; Kehf 50, 69; Meryem 39, 64. 21, 35; Hacc 67, 41, 76: Nûr 62; Şuarâ 151; Nemi 33. 32: Kasas 44; Rûm 4; Secde 5; Ahzâb 37, 38. 36: Ğâfir 78, 68; Duhân 4. 5; Câsiye 17, 18: Ahkâf 25; Muhammed 21. 26; Hucurât 7. 9: Kâf 5; Zâriyât 44, 4; Kamer 3. 12; Hadîd 14. 5; Talâk 5, 8. 12. 1; înfitâr 19: Kadr 49; Zuhruf 79; Nâzîât 5; Lokman 22; Fâtır 4; Şûra 43, 53.
Râğıb, Müfredat, 24-25. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/510-512.
[70] Râğıb, Müfredat, 17. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/512.
[71] Nâziât 38; Tâhâ 96, 84; Rûm 50; Mâide 46; Kehf 6; Yâsîn 12; Sâffât 70; Zuhruf 22, 23; Hadîd 27.
Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/513.
[72] Bakara 41; Âl-i İmrân 96; En'âm 14, 94, 110, 163, 25; A'râf 143; Tevbe 13, 83, 108. 100; îsrâ 7, 51, 59; Kehf 48, 55; Tâhâ 65; Enbiyâ 5, 104; Şuarâ 26, 51, 137, 184, 196; Yâsîn 79; Zümer 12; Fussilet 21; Zuhruf 6, 8, 81; Kâf 15; Hadîd 3; Haşr 2; Mü'mînûn 24, 68, 81, 83; Sâffât 17, 71, 126. 168; Vakıa 48, 13, 39, 49; Enfâl 31, 38; Hıcr 10, 13; Nahl 24; Furkân 5; Neml 68; Kasas 36; Fâtır 43; Duhân 8; Kalem 15; Mürselât 16, 38; Mutaffifîn 13.
Râğıb, Müfredat, 31-32. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/513-514.
[73] Bakara 197, 236, 237; Kasas 85; Ahzâb 38; Tahrîm 2; Nisa 11, 24, 7, 118; Tevbe 60.
Râğıb, Müfredat, 376. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/514.
[74] Tâhâ 64; Mü'minûn 1; A'lâ 14; Şems 9; Kehf 20; Bakara 189; Âl-i İmrân 130, 200: Mâide 35, 90, 100; A'râf 69; Enfâl 45; Hacc 77; Nûr 31; Cum'a 10; En'âm 21, 135. Yûnus 17, 77, 69; Yûsuf 23; Tâhâ 69; Mü'minûn 117: Kasas 37. 82; Nahl 116.
Râğıb, Müfredat, 385. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/514.
[75] Nisa 141; Mâide 52: Enfâl 19; Bakara 76; Yûsuf 65: Secde 28, 29.; Hadîd 10; Saff 13; Nasr 1; Şuarâ 118; Fetih 1, 18, 27.
Râğıb, Müfredat, 370. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/514-515.
[76] Bakara 205, 11, 30; Mâide 32, 33, 64; Enfâl 73: Hüd 116; Kasas 77, 83; Rûm 41; Ğâfir 26; Fecr 12; A'râf 56, 85, 127; Muhammed 22: Yûsuf 73; Ra'd 25; Nahl 88; Şuarâ 152; Neml 48.
Râğıb, Müfredat, 379 -380. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/515.
[77] A'râf 155, 173, 28: Nahl 33, 35; Enbiyâ 59, 23; Fecr 6; Fîl 1; Yûnus 36, 46, 106; Âl-i İmrân 28, 40, 115, 135, 188; Nisa 30, 66, 114. 127, 147; Bakara 24, 197, 215, 279, 282, 85, 231, 253, 71, 68, 2; Ahzâb 6; Mücâdile 13: Nahl 50. 91; Nemi 34, 88; Şûra 25; Saff 2, 3; înfitâr 12; Yûsuf 32; İbrâhîm 27; Hacc 14, 18, 77; Furkân 68; Rûm 40; Mâide 79; En'âm 159; Hûd 36; Nûr 41; Şuarâ 74, 226; Zümer 70; Tahrîm 6: Mutaffifîn 36; Bürûc 7.
Râğıb, Müfredat, 382 – 383. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/515..
[78] Müddessir 18; Sebe' 46; Bakara 219, 266; En'âm 50; A'râf 176, 84; Rûm 8, 21; Âli îmrân 191; Yûnus 24; Ra'd 3; Nahl 11, 44, 69; Zümer 42; Câsiye 13; Haşr 21.
Râğıb, Müfredat, 384. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/516..
[79] Neml 47; Tevbe 126; Ankebût 2; Zâriyât 13; Tâhâ 40; Bakara 102, 191. 193, 217; Âl-i İmrân 7; Nisa 91; Mâide 71; Enfâl 25, 28, 39, 73; Tevbe 47, 48, 49; Yûnus 85: İsrâ 60; Enbiyâ 35, 111; Hacc 11, 53; Nûr 63; Furkân 20; Ankebût 10; Ahzâb 14: Sâffât 63; Zümer 49; Kamer 49; Mümtehine 5; Teğâbun 15; Müddessir 31.
Râğıb, Müfredat, 371 – 372. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/516..
[80] Bakara 169, 268; Yûsuf 24; Nahl 90; Nûr 21; Ankebût 45, 28; Âli îmrân 135; Nisa 15, 19, 22, 25; A'râf 28, 80; îsrâ 32; Nûr 19; Nemi 54; Ahzâb 30; Talâk 1; Şûra 37; Necm 32.
Râğıb, Müfredat, 373 – 374. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/516-517..
[81] Bakara 3, 33; Âli İmrân 44, 179; Nisa 34; Mâide 94, 109, 116; En'âm 50, 59, 73; A'râf 7, 188; Tevbe 94, 105, 7ft; Yûnus 20; Hûd 31, 49, 123; Yûsuf 52, 81, 102; Ra'd 9: Nahl 77; Kehf 22, 26; Meryem 61, 78; Enbiyâ 49; Mü'minûn 92; Nemi 20, 65; Secde 6; Sebe1 3, 14, 53, 48; Fâtır 18, 38; Yâsîn 11; Zümer 46; Hucurât 18; Kâf 33; Tûr 41; Necm 35; Hadîd 25; Haşr 22; Cum'a 8; Teğâbun 18; Mülk 12; Kalem 47; Cin 26; Tekvîr 24; İnfitâr 16.
Râğıb, Müfredat, 366. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/517.
[82] Nisa 93; Mâide 60; Fetih 6; Mücâdile 14; Mümtehine 13; Şûra 16, 37; Bakara 61, 90; Âli İmrân 112; A'râf 71, 152, 154; Enfâl 16; Nahl 106; Tâhâ 81, 86; Nûr 9.
Râğıb, Müfredat, 361. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/517.
[83] Âl-i İmrân 185, 196; A'râf 22; Hadîd 14, 20; Mülk 20; Nisa 120; En'âm 112; îsrâ 64; Ahzâb 14; Fâtır 5, 40; Lokman 33.
Râğıb, Müfredat, 358 – 359. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/518.
[84] Neml 7, 88; Kasas 29; Tevbe 94; Muhammed 31; Zilzâl 4; Bakara 234, 271; Âli İmrân 153, 180; Mâide 8; En'âm 18, 73, 103; Tevbe 16; Hûd 1, 111, Hacc 63; Nûr 30, 53: Lokman 16, 29, 34; Sebe' 1; Fâtır 14, 31; Şûra 27; Hucurât 13; Hadîd 10; Mücâdele 3, 11, 13; Haşr .18; Münâfikûn 11; Teğâbün 8; Tanrım 3; Mülk 14; Âdiyât 11; Nisa 35, 94, 128, 135; İsrâ 17, 30, 96; Furkân 58, 59; Ahzâb 2, 34; Feüh 11.
Râğıb, Müfredat, 141 -142. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/518.
[85] Bakara 158, 258, 189, 196, 107; Âli İmrân 20, 65, 66, 97; Kasas 27; Tevbe 3; Hacc 27.
Râğıb, Müfredat, 107. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/518.
[86] Râğıb, Müfredat, 135. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/518.
[87]Bakara 187, 229, 230; Nisa 13, 14; Tevbe 97, 112; Mücâdile 4, 22, 5, 20; Talâk 1; Ahzâb 19.
Râğıb, Müfredat, 109. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/518-519.
[88] Bakara, 26, 42, 61, 71, 91, 109, 119, 121, 144, 146,
147, 149, 176, 213, 252, 282; Âl-i Imrân, 3, 21, 56, 60, 62, 71, 102, 108, 112,
154, 181; Nisa, 105, 155, 170, 171;
Mâide, 27. 48, 77, 83, 84, 166; En'âm, 5, 30, 57, 62, 66, 73, 91, 93, 114, 151;
A'râf, 8, 33, 43, 53, 89, 105, 118, 146, 159, 169, 181; Enfâl, 5, 6, 7, 8, 32;
Tevbe, 29, 33, 48; Yûnus, 5, 23, 30,
32, 35, 36, 53, 55, 76, 77, 82, 94, 108; Hûd, 17, 45, 79, 120; Yûsuf, 51; Ra'd, 1, 14, 17, 19; îbrâhîm, 19, 22; Hicr,
8, 55, 64, 85; Nahl, 3, 102; Isrâ, 33, 81, 105; Kehf. 13, 21, 29, 44, 56; Meryem, 34; Tâhâ,
114; Enbiyâ, 18, 24, 55, 97, 112; Hacc, 6, 40 54, 62, 74, 78; Mü'minûn, 41, 62,
70, 71, 90, 116; Nûr, 25, 49; Fürkân, 26, 33, 68 Nemi, 79; Kasas, 3, 13, 39,
48, 53, 75; Ankebût, 44, 68; Rûm, 8 - 60; Lokman, 30, 33
Secde, 3; Ahzâb, 4, 53; Sebe', 6, 23,
26, 43, 48, 49; Fâtır,
5, 24, 31; Sâffât, 37 Sâd, 22, 26, 64, 84; Zümer, 2, 5,
41, 67, 69, 75; Ğâfir, 5, 20, 25, 55, 75, 77, 78; Fussilet, 15, 53; Şûra, 17, 18, 24, 42;
Zuhrûf, 29, 30, 78, 86; Dühân, 39; Câsiye, 6, 23. 29, 32; Âhkâf, 3, 7, 17, 20,
30, 34; Muhammed, 2, 3; Feth, 27, 28;
Kâf, 5, 19, 42 Zâriyât, 19, 23; Necm, 28; Vakıa, 95; Hadîd, 16, 27;
Mümtehine, 1; Saff, 9; Tegabün, 3; Hakka, 51; Meâric, 24; Nebe', 39; Asr, 3
sûrelerinde yer alır.
Râğıb, Müfredat, 125. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/519-520.
[89] Râğıb, Müfredat, 126. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/520.
[90] Nahl 114, 116; Bakara 168, 230, 228, 229, 275; Mâide 87, 88; Enfâl 69; Yûnus 55: Nisa 19; Hûd 39; Tâhâ 81, 86; Ahzâb 52; Zümer 40; İbrahim 28.
Râğıb, Müfredat, 128. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/520.
[91] Fatiha 2; Bakara 30; En'âm 1, 45; A'râf 43; Yûnus 10:
ibrahim 39; Hıcr 98; Nahl 75: îsrâ 111; Kehf 1;
Tâhâ 130; Mü'minûn 28; Nemi 15.
59. 93; Kasas 70; Ankebût 63; Rûm 18; Lokman 25; Secde 19;
Sebe' 1; Fâbr 1. 34; Sâffât 182; Zümer 29, 74, 75; Ğâfir 7, 55, 65; Şûra 5;
Câsiye 36; Kâf 39: Tür 48;
Teğâbün 1; Nasr 3;
Nisa 131.
Râğıb, Müfredat, 131. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/520-521.
[92] Bakara 135; Âli İmrân 67, 95; Nisa 125; En'am 79. 161; Yûnus 105; Nahl 120, 123: Rûm 30; Hacc 31; Beyyine 5.
Râğıb, Müfredat, 133. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/521.
[93] Bakara 114, 149, 150, 191, 194, 196, 198, 217, 173, 275; Mâide 2, 97, 72; Enfâl 34; Tevbe 7, 19, 28, 29, 37; Nahl 115, 116; îsrâ 1. 33; Enbiyâ 95; Hacc 25; Fetih 25, 27; Yûnus 59; Âl-i İmrân 93; En'âm 119, 143, 144, 159, 151; A'râf 32, 33; Furkân 68.
Râğıb, Müfredat, 114-115. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/521.
[94] Tevbe 107; Mâide 33, 64; Bakara 279; Enfâl 57; Muhammed 4.
Râğıb, Müfredat, 113. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/522.
[95] Felâk 5; Nisa 54; Bakara 109.
Râğıb, Müfredat, 118. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/522.
[96] Râğıb, Müfredat, 149.
[97]Âli İmrân 44; §uarâ 96; Neml 45; Sâd 69, 21, 22; Yâsîn 49, 77; Hacc 19; Zuhruf 18, 58; Nahl 4; Nisa 105; Bakara 204.
Râğıb, Müfredat, 136. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/522.
[98]Bakara 74; Nisa 25, 77; İsrâ 31, 100; Mü'minûn 57; Haşr 21; Enbiyâ 28; Yâsîn 11; Kâf 33; Beyyine' 8; Tâhâ 94; Kehf 80; Mâide 44, 52; Tevbe 24, 13.
Râğıb, Müfredat, 149. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/522.
[99]Nisa 92, 112; Bakara 286; İsra 31
Râğıb, Müfredat, 151-152. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/522-523.
[100]Hakka 9; Talâk 16; Nisa 112; Bakara 81; Şuarâ 82; Nûh 25; A'râf 161; Ankebût 12.
Râğıb, Müfredat, 151 -152. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/523.
[101]Ali îmrân 52; Mâide 111, 112; Saff 14.
Râğıb, Müfredat, 135. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/523-524.
[102] Bakara 85, 86. 96, 179. 204, 212, 154; Âl-i İmrân 14, 117. 185, 169; Nisa 74, 94,109; En'âm 32, 70, 130; A'râf 32, 51, 152; Tevbe 38, 55; Yûnus 7, 23. 24, 64, 88, 98; Hûd 15; Ra'd 26, 34; İbrahim 3, 27; Nahl 97, 107, 21; Isrâ 75; Kehf 28, 45, 46, 104;Tâhâ 72, 97, 131; Mü'minûn 33; Nûr 23; Furkân 3; Kasas 60, 61, 79; Ankebût 25, 64; Rûm 7; Lokman 33; Ahzâb 28; Fâtır 5, 22; Zümer 26; ftafir 39, 51; Fussüet 16, 31; Şûra 36; Zuhruf 32. 35; Câsiye 35; Muhammed 36; Necm 29; Hadîd 20; Mülk 2; Nâziât 38; A'lâ 16; Mürselât 26.
Râğıb, Müfredat, 138 -139. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/524-525.
[103] Bakara 54, 61, 103, 105, 106, 110, 197, 215, 216, 220, 221, 263, 271, 272, 273, 280, 158, 180, 184, 269, 148; Âli İmrân 15, 26, 30, 54, 104, 115, 150, 157, 178, 198, 180, 114,; Nisa 25, 59, 77, 114, 128, 127, 19, 46, 149, 170, 171; Mâide 114, 48; En'âm 17, 32, 57. 158; A'râf 12, 26, 85, 87, 89, 155, 169, 188; Enfâl 19, 30, 22, 70; Tevbe 3, 41, 61, 109, 74, 88; Yûnus 11, 58, 107, 109; Hûd 84, 86, 31; Yûsuf 39, 57, 59, 64, 80, 109; Nahl 30. 76, 95, 126; îsrâ 11, 35; Kehf 44, 46, 95, 36, 40, 81; Meryem 73, 76; Tâhâ 73, 131; Enbiyâ 39, 89, 73, 90; Hacc 11, 30, 36, 58, 77; Mü'minûn 29, 72, 109, 118, 56, 61; Nûr 11, 27, 60, 12, 22; Furkân 15, 24, 10; Nemi 36, 59, 89; Kasas 24, 26, 60, 80, 84, 68; Ankebût 19; Rûm 38; Ahzâb 19, 25, 36; Sebe' 39; Şâffât 62; Rahman 70; Fâtir 32: Zilzâl 7; Sâd 32, 76, 47, 48: Fussilet 40, 49; Şûra 36, 32, 52, 58; Duhân 37; Kâf S Kamer 43; Mücâdile 12; Saff 11; Cum'a 9, 11; Kalem 12; Meâric 21, 41; Müzze» mil 20; A'lâ 17; Duhâ 4; Kadr 3; Beyyine 7; Âdiyât; Ahkâf 11; Muhammed 21; Hucurât 5, 11; Teğâbün 16; Tahrîm 5; Kalem 32.
Râğıb, Müfredat, 160. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/525.
[104] Nisa 31, 34, 80; Yûsuf 65, 63, 12. 63, 81; Nûr 30, 31; Bakara 238; Meâric 34. & Sâffât 7; Fussilet 12; Ahzâb 35; Tevbe 112; Hıcr 9; Mü'minûn 5; Enbiyâ 82: İnfitâr 10; Mutaffifîn 33; En'âm 107; Şûra 48
Râğıb, Müfredat, 124. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/526.
[105] A'râf 46; Ahzâb 53; Sâd 32; Fussilet 5; Şûra 51; îsrâ 45; Meryem 17.
Râğıb, Müfredat, 108. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/526.
[106] Bakara 143, 213; En'âm 99; A'râf 30, 159, 181; Ra'd 31: Nahl 36; Tâhâ 50, 79, 122; A'lâ 3; Duhâ 7; Enbiyâ 73; Secde 24.
Râğıb, Müfredat, 538 – 540. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/526-527.
[107] Bakara 129, 151, 231, 251, 269; Âl-i İmrân 48, 81, 164, 55, 79, 50; Nisa 54, 113, 58; Mâide 110; Nahl 125, 59; İsrâ 39; Lokman 12; Ahzâb 34; Sâd 20; Zuhruf 63; Kamer 5; Cum'a 2; Ğâfir 12, 48; Yûnus 35; Sâffât 154; Kalem 36, 39; En'âm 57, 62. 89, 136; Ankebût 4; Câsiye 16, 21; Yûsuf 40, 67; Meryem 12; Kasas 70, 88; Tûr 48: Müntehine 10; Kalem 48; însân 24.
Râğıb, Müfredat, 120. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/527-528.
[108] Bakara 30; Sâd 26; A'râf 69, 74; Nemi 62; En'âm 165; Yûnus 14, 73; Fâtır 39.
Râğıb, Müfredat, 155-156. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/528.
[109] Nûr 58, 59; Yûsuf 44; Enbiyâ 5; Tûr 32; Bakara 225, 235, 263; Âli İmrân 155; Nisa 12; Mâide 101; Tevbe 114; Hûd 75, 87; Hacc 59; Sâffât 101; Teğâbün 17; İsrâ 44: Ahzâb 51; Fâür 41.
Râğıb, Müfredat, 129. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/528.
[110] Kehf 102, 104; Ankebût 2, 4; Câsiye 21; Muhammed 29; Mâide 71; Furkân 44; Kıyâme 36; Beled 5, 7; Hümeze 3; A'râf 30; Mü'minûn 55; Ahzâb 20; Zuhruf 37, 80; Mücâdile 18; Münâfikûn 4; Bakara 202, 212; Âli İmrân 19, 27, 37, 199; Mâide 4; Yûnus 5; Ra'd 18, 21, 40, 41; İbrâhîm 41, 51; Isrâ 12; Nûr 38, 39; Sâd 16, 26, 39, 53; Zümer 10; Ğâfir 17, 27, 40; Talâk 8; Nebe' 27, 36; İnşikâk 8.
Râğıb, Müfredat, 116. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/528-529.
[111] Râğıb, Müfredat, 116. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/529.
[112] Râğıb, Müfredat, 163. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/529.
[113] Bakara 150; Nisa 165; En'âm 83, 149; Şûra 15, 16; Câsiye 25.
Râğıb, Müfredat, 107. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/529.
[114] Râğıb, Müfredat, 135. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/530.
[115] Isrâ 31, 100, 109; Haşr 21; Mü'minûn 2, 57; Bakara 45, 74; Âliİmrân 199; Enbi yâ 90, 28; Ahzâb 35; Şûra 45; Kamer 7; Fussilet 39; Kalem 43; Meâric 44; Nâziât ? Ğâşiye 2; Yâsîn 11; Kâf 33; Beyyine 8; Tâhâ 94, 77; Mâide 94; Nisa 77: Haşr 21
Râğıb, Müfredat, 148. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/530.
[116] Râğıb, Müfredat, 150. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/530.
[117]Âli İmrân 79; Mâide 43, 50; En'âm 57, 62. 79; Yûsuf 40, 67, 22; Meryem 12; Kasas 70, 88, 14; Ğâfir 12; Câsiye 16; Tûr 48; Mümtehine 10; Kalem 48; İnsân 24, Ra'd 37, 41; Enbiyâ 74, 79; Şuarâ 21, 83; Kehf 26; Nemi 78; Şûra 10.
Râğıb, Müfredat, 126-127. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/530-531.
[118] Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/531.
[119] Âli îmrân 14, 148, 195, 37; Ra'd 29; Sâd 25, 40. 49; Bakara 83; Kehf 86; Nemi 11; Ankebût 8; Şûra 23; Bakara 201; Âli îmrân 120; Nisa 40, 79, 78, 85; En'âm 160; A'râf 95, 131, 156; Tevbe 50; Ra'd 6, 22; Nahl 30, 41, 122, 125; Nemi 46, 89; Kasas 54, 84; Ahzâb 21; Zümer 10; Fussilet 34; Şûra 23; Mümtehine 4, 6.
Râğıb, Müfredat, 118-119. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/531.
[120] Ali İmrân 85, 149; Nisa 119; En'âm 31, 140, 12, 20; Yûnus 45, 95; Hacc 11; Ğâfir 78, 85; A'râf 9, 53, 90, 99, 178, 23, 92, 149; Hûd 21, 47; Mü'minûn 103; Zümer 15, 63, 65; Şûra 45; Câsiye 27; Mutaffifîn 3; Asr 2; Bakara 27, 121, 64; Enfâl 37; Tevbe 69; Yûsuf 14; Nahl 109; Mü'minûn 34; Ankebût 52; Mücâdile 19; Münâfikûn 9; Mâide 5, 21, 30, 53; Fussilet 23, 25; Ahkâf 18.
Râğıb, Müfredat, 147 - 148. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/532.
[121] Râğıb, Müfredat, 38. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/532.
[122] Yûnus 90; Yâsîn 40; En'âm 103; Nisa 100, 145; Tâhâ 77; Hakka 3; Müddessir 27; Mürselât 14; Infitâr 17, 18; Mutaffifîn 8, 19; Tank 2; Beled 12; Kadr 2; Kâria 3, 10.
Râğıb, Müfredat, 168. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/532.
[123] Nûr 11, 12; Furkân 4; Sebe' 43; Ahkâf 11, 28; Ankebût 17; Sâffât 86, 151; Zâriyât 9.
Râğıb, Müfredat, 19 – 20. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/533.
[124] Bakara 133, 163, 255; Âli İmrân 2, 6, 18, 62; Nisa 87, 171; Mâide 73; En'âm 19, 46, 102, 106, 74; A'râf 59, 65, 73, 85, 158, 118, 140, 138; Tevbe 31, 129; Yûnus 90: Hûd 14, 50, 61, 84; Ra'd 30; İbrâhîm 52; Nahl 2, 22, 51; Kehî 110, 14, 15; Tâhâ 8, 14, 88, 98; Enbiyâ 25, 29, 87, 108, 21, 22, 24, 43, 99; Hacc 34; Mü'minûn 23, 32, 91, 116, 117; Nemi 26, 60, 61, 63, 64; Kasas 38, 70, 71, 72, 88; Fâtır 3; Sâffât 35, 83; Sad 5, 65; Zümer 6; Ğâfir 3, 37, 62, 65; Fussilet 6; Zuhruf 84, 45; Duhân 8; Muhammed 19; Tûr 43; Haşr 22, 23; Teğâbün 13; Müzzemmil 9; Nâs 3; Hıcr 96: Isrâ 22, 39, 42; Furkân 68, 3; Şuarâ 29, 213; Kâf 26; Zâriyât 51; Meryem 81; Yâ-sîn 23, 74; Ahkâf 28.
Râğıb, Müfredat, 21-22. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/533-534.
[125] Bakara 32, 120, 145, 247; Âİ-i İmrân 7, 18, 19, 61, 66; Nisa 157, 162; Mâide 109: En'âm 100, 108, 119, 140, 144, 148; A'râf 52; Yûnus 93; Hûd 14; 46; Yûsuf 93; Ra'd 37, 43; Nahl 25, 27, 70; İsrâ36, 85, 107; Kehf 5; Meryem 43; Hacc 3, 5, 8, 54, 71. Nûr 15; Nemi 40, 42; Kasas 78, 80; Ankebût 4, 8, 9; Rûm 29, 56; Lokman 6. 15. 20, 34; Sebe' 6; Sâd 69; Zümer 49; Ğâfir 42, 83; Fussilet 47; Şûra 14; Zuhruf 20. 61, 85; Duhân 32; Câsiye 17, 23, 24; Ahkâf 4, 23; Muhammed 16; Fetih 25; Necin 23. 30, 35; Mücâdile 11; Mülk 26; Tekâsür 5.
Râğıb, Müfredat, 243. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/534.
[126]Hıcr 79; Yâsîn 12; Bakara 124; Hûd 17; Furkân 74; Ahkâf 12; lsrâ 71; Tevbe 12; Enbiyâ 73; Kasas 5, 41; Secde 24.
Râğıb, Müfredat, 26. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/534-535.
[127]Bakara 108. 93, 109, 143; Âl-i İmrân 67, 177, 193, 173, 100, 106, 86, 90; Mâide 5: Tevbe 23, 124, 121, 66; Nahl 106; Hûm 56;. Ğâfir 10, 28, 85; Şuarâ 52; Hucurât 7. 11, 14, 17; Mücâdile 22; Haşr 9, 10; Tûr 21; Enfâl 2; Ahzâb 22; Fetih 4; Müddessir 44; Nisa 25; En'âm 82, 158; Yûnus 9, 98; Secde 29; Müntehine 10.
Râğıb, Müfredat, 26. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/535-536.
[128] İbrahim 31; Bakara 3, 215, 119, 261, 262, 265, 274, 195, 254, 267; Âli İmrân 117, 134: Nisa 38; Enfâl 13, 36; Tevbe 54. 91, 92, 121, 34, 35; Hacc 35; Kasas 54; Secde 16: Şûra 38; Enfâl 36; Yâsîn 47; Hadîd 7; Münâfikûn 10; Teğâbün16; Talâk 6: İsrâ 100.
Râğıb, Müfredat, 502. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/536.
[129] Âl-i İmrân 104, 114, 110; Mâide 79; A'râf 157; Tevbe 67, 71, 112; Nahl 85, 90; Hacc 41, 72; Nûr 21; Ankebût 29, 45; Lokman 17; Ğafir 81; Ra'd 36.
Râğıb, Müfredat, 505. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/536-537.
[130]En'âm 112,
128, 130; A'râf 38, 179; Isrâ 88, 11, 13, 53, 67, 83, 100; Neml 17; Fussilet
25, 29; Ahkâf 15, 18; Zâriyât 56; Rahman 33, 39, 56, 74; Cinn 5, 6; Nisa 28;
Yûnus 12; Hûd 9; Yûsuf 5; îbrâhîm 34; Hicr 26; Nahl 4; Kehf 54; Meryem 66/67;
Enbiyâ 37; Hacc 66; Mü'minûn 12; Furkân 29;
Ankebût 8; Lokman 14; Secde 7;
Ahzab 72; Yâsîn 77; Zünıer 8, 49; Fussilet 49, 51; Şûra 48; Zuhruf 15; Kâf 16;
Necin 24, 39; Rahman 3, 14; Haşr 16; Meâric 19; Kıyâme 3, 5, 10, 13, 14, 36;
însân 1, 2; Nâziât 35; Abese
17, 24; İnfitâr 6;
İnşikâk 6; Târik 5; Fecr
15, 23; Beled 4; Tîn 4; A'lak 2,
5, 6; Zilzâl 3; Âdiyât 6; Asr 2.
Râğıb, Müfredat, 28. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/537.
[131] Râğıb, Müfredat, 331. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/537.
[132]Âl-i îmrân 103, 112; Kâf 16; Tebbet 5; Tâhâ 66; Şuarâ 44.
Râğıb, Müfredat, 107. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/537-538.
[133] Bakara 85, 173, 182, 188, 203, 206, 219; Mâide 2, 3, 62, 63, 107, 29; En'âm 120: A'râf 33; Nûr 11; Şûra 37; Hucurât 12; Necm 32; Mücâdile 8, 9; Nisa 48. 50, 111, 112, 120; Ahzâb 58.
Râğıb, Müfredat, 10. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/538.
[134]Tâhâ 127; Zümer 53; En'âm 141; A'râf 31, 81; İsrâ 33; Furkân 67; Nisa 6; Al-i İmrân 147; Ğâfir 28, 34, 43; Mâide 32; Yâsîn 19; Yûnus 12. 83; Enbiyâ 9; Şuarâ 151; Zuhruf 5; Duhân 31; Zâriyât 34.
Râğıb, Müfredat, 230-231. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/538-539.
[135]Nisa 13, 69, 80, 59; Nûr 52; Ahzâb 71, 32; Fetih 17; Hucurât 7; Tevbe 71; Ali İmrân 33, 132, 50; Mâide 92; Enfâl 1. 20, 46; Tâhâ 90; Nûr 54, 56; Muhammed 32, 33; Mücâdile 13; Tegâbün 12, 16; Şuarâ 108, 110, 126, 131, 144, 150, 162, 179, Zuhruf 62; Nûh 3.
Râğıb, Müfredat, 310. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/539.
[136]Âl-i îmrân 126; Mâide 113; Enfâl 10; Ra'd 28; Bakara 260; Nahl 106, 112; İsrâ 95; Fecr 27.
Râğıb, Müfredat, 307. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/539.
[137]Bakara 206; Nisa 139; Yûnus 65; Şuarâ 44; Fâtır 10; Sâffât 180; Sâd 2, 82; Münâfikûn 8.
Râğıb, Müfredat, 332. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/539.
[138]Tevbe 84; Hacc 7; Fâür 22; Mümtehine 13; Âdiyât 9; Tekâsür 2; Abese 21.
Râğıb, Müfredat, 390. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/540.
[139] Bakara 28, 85, 152, 90, 91, 61, 41, 217, 102, 126, 253, 258, 6, 26, 39, 89, 102, 105, 161, 171, 212, 257; Âli İmrân 10, 12, 55, 56, 86, 90, 91, 97, 116, 127, 149, 151, 156, 178, 196, 70, 98, 101, 106, 21, 112, 72; Mâide 12, 17, 72, 73; Nahl 39, 55, 84, 88, 72, 106; Meryem 77, 82; Nûr 55; Nemi 40; Rûm 44; Lokman 12, 23; Fâtır 39; HaSr 16: Ğâşiye 23; Nisa 42, 51, 56, 76, 89, 101, 102, 137, 167, 168, 170, 131, 150, 60; Mâide 3, 36, 73, 78, 80, 86, 103, 110, 64, 68; En'âm 1, 7, 25. 30, 70; A'râf 66, 90; Enfâl 12, 15, 30, 36, 38, 50, 52, 55, 59, 65, 73, 35; Tevbe 3, £6, 30, 37, 40, 54, 74, 80, 84. 90, 97, 107; Yûnus 4, 70; Hûd 7, 27, 60, 68; Ra'd 5, 7, 27, 31, 32, 33, 43, 30; İbrahim 13. 18, 8, 28; Hıcr 2; İsrâ 98; Kehf 56, 102, 105, 106, 80; Meryem 27, 73; Enbiyâ 36, 39, 97; Hacc 19, 25, 55, 57, 72; Mü'minûn 24, 33; Nûr 39, 57; Furkân 4, 32, 55; Nemi 67; Kasas 48; Ankebût 12, 23, 52, 66, 67; Rûm 16, 58, 34, 51; Secde 29; Ahzâb 25; Sebe* 3, 7, 17, 31, 33, 43, 53; Fâtır 7, 26, 36, 14; Yâsîn 47, 64; Sâffât 170; Sâd 1, 27; Zümer 7, 63, 71; Ğâfir 4, 6, 10, 22; Fussilet 26, 27, 29, 41, 50, 9; Câsiye 31; Ahkâf 3, 7, 11, 20, 34; Muhammed 1, 3, 4, 8, 12, 32, 34; Fetih 22, 25, 26; Zâriyât 60; Tûr 42; Hadîd 15, 19; Haşr 2, 11; Mümtehine 1, 2, 5; Münâfikûn 3; Teğâbun 5, 6, 7, 10, 2; Tahrîm 7, 10; Mülk 6, 27; Kalem 51; Meâric 36; Müddessir 31; înşikâk 22; Bürûc 19; Beled 19; Beyyine 1, 6; Nebe’ 40.
Râğıb, Müfredat, 433- 435. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/540.
[140]Tevbe 48, 117; Eri'âm 110; Kehf 42; Nûr 44; Ahzâb 10, 66; Âl-i İmrân 127, 151. 159, 174; A'râf 101, 119, 179; Yûsuf 63; Mutaffifîn 31; Şuarâ 89, 227; Sâffât 84: Ğâfir 18, 33; Kâf 33, 37; Enfâl 12; Yûnus 74; Ra'd 28; Hıcr 12; Hacc 32, 46: Nûr 37; Suarâ 200; Rûm 56; Zümer 45; Muhammed 24; Fetih 4; Hadîd 27; Naziât 8; Tahrîm'4.
Râğıb, Müfredat, 411. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/540.
[141]Bakara 63, 93, 165; A'râf 145, 171; Enfâl 52, 60; Tevbe 69; Hûd 52, 66, 80; Nahl 92; Kehf 39. 95; Meryem 12; Nemi 33, 39; Kasas 26, 76, 78; Rûm 9, 54; Fâtır 44; Gâfir, 21, 22, 82; Fussilet 15; Muhammed 13; Zâriyât 58; Tekvîr 20; Tarık 10; Necm 5; Hacc 40, 74; Şûra 19; Hadîd 25; Mücâdile 21; Ahzâb 25.
Râğıb, Müfredat, 419. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/541.
[142]Bakara 255; Âl-i İmrân 2; Tâhâ 111.
Râğıb, Müfredat, 417. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/541.
[143]Mâide 45, 89, 95; Bakara 276; îbrâhîm 34; Zümer 3; Kâf 24.
Râğıb, Müfredat, 435. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/541.
[144] Râğıb, Müfredat, 441-442. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/541.
[145] Enfâl 4, 74; Yûsuf 21, 31; Hacc 50; Mü'minûn 116; Nûr 26; Şuarâ 7, 58; Nemi 29, -40; Lokman 10; Sebe' 4; Yâsîn 11, 27; Duhân 17, 26, 49; Vakıa 44, 77; Hadîd 11. 18; Hakka 40; Tekvîr 19; İnfitâr 6; Nisa 31; Isrâ 23, 62, 70; Ahzâb 31, 44; Rahman 27, 78; Zâriyât, 24; Fecr 15, 17.
Râğıb, Müfredat, 428-429. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/541.
[146] Zûmer 68; Zâriyât 45; Âli îmrân 191; Nisa 5, 103; Mâide 97; Furkân 64.
Râğıb, Müfredat, 412. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/542.
[147] Ğâfir 27, 35, 76, 56; Haşr 23; Nahl 29; Zümer 60, 72; Nûr 11.
Râğıb, Müfredat, 422. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/542.
[148] Bakara 2, 44, 53, 78, 79, 85, 87, 89, 101, 105, 109, 113, 121, 129, 144. 145, 146, 151, 159, 174, 176, 177, 213, 231. 235, 187; Âli İmrân 3, 7, 19, 20, 23, 47, 64, 65, (69-72). 75, 78, 79, 81, 98, 100, 110, 113, 119, 164, 184, 186, 187, 199, 145; Nisa 24, 44, 47, 51 54, 105, 113, 123, 127, 131, 136, 140, 153, 159, 171, 103, 66; Mâide 5. 15, 19, 44, 4S 57, 59, 65, 68, 77, 110, 21, 32, 45; En'âm 20, 38, 59, 89, 91. 92, 114. 154. 155, 156, 157 7, 12, 54; A'râf 2, 37, 52, 169, 170, 196, 145; Enfâl 68, 75; Tevbe 29, 36, 51; Yûnus i. 37, 61, 94, 21; Hûd 1, 6, 17, 110; Yûsuf 1; Ra'd 1. 36, 38, 39, 43; îbrâhîm 1; Hıcr 1. 4; Nahl 64, 79; Isrâ 2, 4, 58, 13, 92; Kehf 49; Meryem 12, 16, 30, 41, 51, 54. 56: Tâhâ 52; Hacc 8, 70; Mü'minûn 49, 62; Nûr 33; Furkân 35; Şuarâ 2; Neml 1. 29.40, 75; Kasas 2, 43, 49, 52, 86; Ankebût 27. 45, 46, 48, 51, 47; Rûm 56; Lokman20; Secde 2, 23; Ahzâb 6. 26; Sebe" 3; Fâtır 11, 25, 29. 31, 32, 40; Sâffât 117; Sâd 29; Zümer 1, 2, 41. 69, 23; Ğâfir 2, 53, 70; Fussilet 3. 41. 45; Şûra 14. 15, 17, 52; Zuhruf 2, 4, 21, 80; Duhân 2; Câsiye 2, 16; Ahkâf 2. 4. 12. 30; Kâf 4; Tûr 2, 41; Vakıa 78; Hadid 16. 22. 25, 26, 29; Haşr 2, 11, 3; Cum'a 2; Kalem 37, 47; Müddessir 31; Mutaffifîn 7. 9, 18, 20; Beyyine 1, 4, 6; Enbiyâ 1. 105; Nebe1 29; Mücâdile 21, 22.
Râğıb, Müfredat, 423. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/542.
[149] Bakara 38. 62. 112, 155, 262, 274, 277, 114, 182; Âli İmrân 170: Nisa 83, 9, 34: Mâide 69, 28, 108, 23, 54; En'âm 48, 15, 80, 81, 51; A'râf 35, 49, 56, 59; Yûnus 62, 83, 15; Nahl 112, 50; Ahzâb 19; Zuhfuf 68; Ahkâf 13; Kureyş 4; Ra'd 12, 21; Rûm 24; Secde 16; Nûr 55, 37, 50; Kasas 18, 21, 33. 34; Hûd 103, 3, 26, 84; İbrâhîm 14; Rahman 46; Nâziât 40; Enfâl 48, 26; Yûsuf 13; Meryem 45; Şuarâ 12, 14, 135; Zümer 13; Ğâfir 26, 30, 32; Ahkâf 21; Haşr 16; Tahâ 77, 46, 112; Fussilet 30; Nemi 10; Kâf 45; Cinn 13; Şems 15; İsrâ 57; Zâriyât 37; Müddessir 53; İnşân 7.
Râğıb, Müfredat. 161 – 162. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/543.
[150] Bakara 20, 106, 109. 148, 259, 284; Fecr 16; Mürselât
23; En'âm 91; Hacc 74; Zümer 67; Mâide 34, 17, 19, 40, 120; Fetih 21; Ra'd 26;
Nahl 75, 76; İsrâ 30; Kasas 82; Ankebût 62; Rûm 37, 50, 54; Sebe' 36, 39; Zümer
52; Şûra 9, 12, 29, 50; Beled 5; Bakara 264; İbrâhîm 18; Hadîd 2, 29; Fussilet
10, 39; Müddessir 18, 19, 20; A'lâ 3;
Kalem 25; Kıyâme 4; Âli İmrân 26, 29, 165, 189; En'âm 17; Enfâl 41; Tevbe 39;
Hûd 4; Nahl 70, 77; Hacc 6, 39; Nûr 45; Ankebût 20; Fâtır 1, 44; Ahkâf 33; Haşr
6; Mümtehine 7; Teğâbün 1; Talâk 12; Tahrim 8; Mülk 1; Nisa 133, 149; Furkân
54;Ahzâb 27; Fetih 21.
Râğıb, Müfredat, 394 – 395. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/543.
[151] Âli imrân 183; Mâide 27; Ahkâf 28.
Râğıb, Müfredat, 399. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/544.
[152] Ahzâb 54, 57, 68; Nisa 47, 93, 118, 46, 52; Mâide 13, 60; Bakara 88, 159, 89, 161: Tevbe 68; Muhammed 23; Fetih 6; Ankebût 25; Âl-i İmrân 61, 87; A'râf 44; Hud 18, 60, 99; Ra'd 25; Hıcr 35; Nûr 7; Kasas 42 Ğâfir 52.
Râğıb, Müfredat, 451. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/544.
[153] En'âm 103; Yûsuf 100; Hacc 63; Lokman 16; Şûra 19; Mülk 14; Ahzâb 34.
Râğıb, Müfredat, 450. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/544.
[154] Bakara 175, 221, 263. 268, 184; Âl-i İmrân 133, 136, 157, 31, 129, 135; Nisa 96. * 116, 137, 168; Mâide 9, 18, 40; Enfâl 4, 74, 29, 70; Hûd 11; Ra'd 6; Hacc 50; Nûr X Ahzâb 35, 71; Sebe' 4; Fâtır 7; Yâsîn 11, 27; Fussilet 43; Muhammed 15, 34: Fetih 2. 14. 29; Hucurât 3; Necin 32; Hadîd 20, 21, 38; Mülk 12; Müddessir 56; Ka-sas 16; Şûra 43; Teğâbün 14; A'râf 149; Tevbe 80; Yûsuf 92; îbrâhîm 10; Tâhâ 73: Nûr 22; Şuarâ 51, 82; Zümer 53; Ahkâf 31; Saff 12; Münâfikûn 6; Teğâbün 17; Nûh 4; Câsiye 14; Şûra 37.
Râğıb, Müfredat, 362. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/544.
[155] Sâd 33; Âl-i İmrân 45; Nisa 157, 171, 172; Mâide 17, 72, 75; Tevbe 30, 31.
Râğıb, Müfredat, 467-468. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/545.
[156] Bakara 20; Hadîd 28; İsrâ 37, 195; Lokman 18; Tâhâ 40, 128; Kasas 25; A'râf 195; Furkân 7, 20, 63; Secde 26; En'âm 122; Nûr 45; Mülk 15, 22; Sâd 6; Kalem 11.
Râğıb, Müfredat, 272. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/545.
[157] Bakara 130, 135, 120; Âl-i îmrân 95; Nisa 125; En'âm 161; Yûsuf 37. 38; Nahl 123: Hacc 78; Sâd 7; A'râf 88, 89; İbrahim 13; Kehf 20.
Râğıb, Müfredat, 471 – 472. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/545-546.
[158] Fussilet 10; A'râf 54, 96; Mü'minûn 14, 29; Furkân 1. 10, 69; Ğâfir 64; Zuhruf 85; Rahman 78; Mülk 1; Hûd 48, 73; En'âm 92, 155; Enbiyâ 50; Sâd 29; Âl-i İmrân 96; Meryem 31; Kâf 9; Nûr 35, 61; Kasas 30; Duhân 3.
Râğıb, Müfredat, 4. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/546.
[159] Nisa 107, 109; Ğâfir 4, 5, 35, 56, 69; Hacc 3. 8. 68: Nahl 111; Mücâdile 1; Ankebût 46; Kehf 56; Lokman 20; Hûd 74; Ra'd 13: Şûra 35; Bakara 197.
Râğıb, Müfredat, 89-90. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/546-547.
[160] Râğıb, Müfredat. 509. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/547.
[161] Bakara 48, 123, 233, 281, 72, 286; Âli İmrân 25. 30,
145, 161, 185; Nisa 1, 4; Mâide 32, 45;
En'âm 70, 98,
151, 164, 152, 158; Araf 42,
189; Yûnus 30, 54, 100; Hûd 105;
Yûsuf 53, 68; Ra'd 33,
42; İbrahim 51; Nahl 111; Isrâ
33; Kehf 74; Tâhâ 15, 40; Enbiyâ 35, 47; Furkân 68;
Ankebût 57; Lokman 28, 34; Secde 12, 17:
Yâsîn 54; Zümer 6, 56, 70; Ğâfir 17; Câsiye 22;
Kâf 21; Haşr 18; Müddessir 38;
Kıyâme 2; Nâziât 40; Tekvîr 7,
14; İnfitâr 5.
19; Târik 4; Fecr
27; Şems 7; Mü'minûn 62; Kasas 19, 33; Münâfikûn 11;
Talâk 7.
Râğıb. Müfredat, 501. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/547.
[162] Hacc 41; Ankebût 45; Âli İmrân 110; Nahl 90: A'lak 9, 15; Mümtehine 8, 9; Mâide 63, 79; A'râf 157, 165; Âli İmrân 104, 114; En'âm 26; Tevbe 12, 67, 71; Hûd 116: Nisa 31. 171; Bakara 275, 191, 193; Enfâl 19, 39; Yâsîn 18; Nasr 7.
Râğıb, Müfredat, 507. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/547.
[163] Nisa 69, 72; Mâide 23, 7, 11, 20, 6, 3, 110; Meryem 58; Ahzâb 9, 37; Bakara 211. 231, 40, 47, 122, 150; Âli İmrân 103, 171, 174; Enfâl 53; İbrahim 6, 28, 35; Nahl 18, 53, 71, 72, 83, 114, 81; Şuarâ 22; AnkebÛt 67; Lokman 20, 31; Fâtır 3; Sâffât 57: Zümer 8, 49; Zuhruf 13; Hucurât 8; Tûr 29; Kamer 35; Kalem 2, 49; Leyi 19; Duhâ 11; Yûsuf 6; Fetih 2; Hûd 10.
Râğıb, Müfredat, 499. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/547-548.
[164] Bakara 17, 257; Mâide 15, 16, 44, 46; Nisa 174; En'âm 1, 91, 122; A'râf 157; Tevbe 32; Ra'd 16; İbrahim 1, 5; Nûr 35, 40; Ahzâb 43; Fâtır 20; Zümer 22, 69; Hadîd 9, 13, 28, 12, 19; Saff 8; Teğâbun 8; Talâk 11; Yûnus 5; Şûra 52; Nûh 16: Tahrîm 8.
Râğıb, Müfredat, 508. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/548.
[165] Isrâ 82, 93, 102, 105; Şuarâ 4, 193; Sâffât 177; Hadîd 16; Sebe' 2; Bakara 176, 90, 22, 91, 164, 170, 174, 213, 231; Âl-i İmrân 3, 151, 4, 7, 154; Nisa136, 140, 61. 173, 166; A'râf 71, 196, 33; Furkân 1; Ankebût 63; Zümer 23; Zuhruf 11; Muhammed 9, 26; Mülk 9; Hıcr 8, 21; Mâide 112; En'âm 37, 81, 91, 93, 99, 114; Enfâl 11: Nahl 2, 101, 10, 24, 30, 65; Hacc 71; Nûr 43; Rûm 24; Lokman 34; Ğâfir 13; Şûra 27, 28, 15, 17; Hadîd 9; Mâide 44, 45, (47-49), 104; Tevbe 26, 40, 97; Yûnus 59; Yûsuf 40; Ra'd 17; İbrâhîm 32; Kehf 1; Tâhâ 53; Hacc 63; Nemi 60; Lokman 21; Ahzâb 26; Fâtır 27; Yâsîn 15; Zümer 6, 21; Fussilet 14; Câsiye 5; Fetih 4, 18, 26; Necin 23; Talâk 10.
Râğıb, Müfredat, 488. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/548.
[166] Fatiha 2; Bakara 131; Mâide 28; En'âm 45, 71, 162, 164; A'râf 54, 61, 67, 104, 121. 122; Tevbe 129; Yûnus 10, 37; Ra'd 16; Isrâ 102; Kehf 14; Meryem 65; Tâhâ 70; Enbiyâ 22, 56; Mü'minûn 86, 116; Şuarâ 16, 23, 24, 26, 28, 47, 48, 77, 98, 109, 128, 145, 164, 180, 192; Nemi 8, 26, 44, 91; Kasas 30; Secde 2; Sebe1 15; Yâsîn 58; Sâffât 5, 87, 126, 180, 182; Sâd 66; Zümer 75; Ğâfir 64, 65, 66; Fussilet 9; Zuhruf 46, 82; Duhân 7, 8; Câsiye 36; Zâriyât 23; Necin 49; Rahman 17; Vakıa 80; Haşr 16; Hakka 43; Meâric 40; Müzzemmil 9; Nebe' 37; Tefcvîr 29; Mutaffifîn 6; Kureyş 3: Falak 1; Nâs 1.
Râğıb, Müfredat, 184. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/549.
[167] Bakara 157, 178, 218; Hûd 43, 119, 9, 17, 28, 58, 63, 66, 73, 94; Yûsuf 53, 111; Duhân 42; Ğâfir 7, 9; Mülk 28; Ankebût 21, 51; Âl-i İmrân 132, 8, 107, 157, 159; En'âm 155; A'râf 63, 204, 49, 52, 56, 72, 154, 203; Nûr 56; Nemi 46; Yâsîn 45: Hucurât 10; Nisa 96, 175; En'âm 12, 54, 133, 147, 154, 257; Tevbe 21, 61; Yûnus 21. 57; Hıcr 56; Nahl 64, 89; îsrâ 24, 28, 82, 87, 100; Kehf 10, 58, 65, 82, 98; Meryem 2, 21; Enbiyâ 84, 107; Nemi 77; Kasas 43, 46, 86; Rûm 21, 33, 36, 50; Lokman 3; Ahzâb 17; Fâtır 2; Yâsîn 44; Sâd 9, 43; Zümer 9, 38, 53; Fussilet 50. Şûra 48; Zuhruf 32; Duhân 6; Câsiye 20; Ahkâf 12, 27.
Râğıb, Müfredat, 191-192. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/549-550.
[168] Hûd 91; Meryem 46; Duhân 20; Yâsîn 18; Kehf 20, 22; Mülk 5.
Râğıb, Müfredat, 190. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/550.
[169] Bakara 87, 101, 143, 214, 285; Âli İmrân 32, 53, 81, 86, 132, 144, 153, 172, 183; Kasas 32; Haşr 13; Enbiyâ 90; Tevbe 31, 34; Mâide 82; Hadîd 27.
Râğıb, Müfredat, 204. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/550.
[170]Bakara 87,
101, 143, 214, 285; Âli İmrân 32. 53, 81, 86, 132, 144, 153, 172, 183; Nisa 42, 59, 61, 64, 69, 80,
83, 115, 15, 170, 171; Mâide 41, 67, 70, 75, 82, 92, 99, 104; A'râf 61,
67, 104, 157, 158; Enfâl 1, 24, 27, 41;
Tevbe 13, 61, 81, 88, 99, 120, 128; Yûnus 47; Yûsuf 57; Ra'd 38; îbrâhîm
4; Hıcr 11; Nahl 113; Meryem 19; Tâhâ 96; Enbiyâ 25; Hacc 52, 78; Nûr 47, 54,
56, 63; Furkân 7, 27, 30; Şuarâ 16, 107, 125,
143, 162, 178; Hakka 10, 40; Teğâbun 12; Ankebût 18; Ahzâb 21, 40, 53; Yâsîn
30; Ğâfir 78; Zuhruf 29, 46; Duhân 13, 17, 18; Muhammed 32, 33; Fetih 12, 29;
Hucurât 3, 7; Zâriyât 52; Hadid 8;
Mücâdile 8, 9, 12; Haşr 7; Mümtehine 1;
Saff 5, 6; Münâfikûn 1, 5, 7; Cinn 27; Müzzemmil 16; Tekvîr 19; Şems 13;
Beyyine 2.
Râğıb, Müfredat, 195. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/550-551.
[171]Âli İmrân 13; Hûd 27; Meryem 74; Yûsuf 43; Isrâ 60; Sâffât 105; Fetih 27; Yûsuf 5, 43, 100.
Râğıb, Müfredat, 206. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/551.
[172] Mâide 119; Tevbe 100, 58, 59, 87, 93, 96; Tâhâ 109, 84, 130; Feüh 18; Mücâdile 22: Beyyine 8; Yûnus 7; Bakara 20, 282, 232; Duhâ 5.
Râğıb, Müfredat, 197. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/551-552.
[173] Âli İmrân 169, 37; Ğâfir 40, 13; Bakara 22, 25, 60;
A'râf 32; Enfâl 4, 74; Yûnus 59: Ra'd 26; İsrâ 30; Kehf 19; Tâhâ 131, 132; Hacc
50, 58; Nûr 26; Kasas 82, 57; Ankebût 17, 62; Rûm 37; Sebe' 4, 15, 36, 39;
Sâffât 41; Zümer 52; Şûra 12, 27; Câsiye 5; Zâriyât 22, 57; Hûd 88; İbrahim 32;
Nahl 67, 171, 73, 75; Ahzâb 31; Kâf 11:
Talâk 11: Vakıa 82
Râğıb, Müfredat, 194. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/552.
[174] Yûsuf 87; Sebe' 12; Vakıa 89; Bakara 87, 253; Nisa 171; Mâide 110; Nahl 2, 102; îsrâ 85; Şuarâ 193; Ğâfir 15; Mücâdüe 22; Meâric 4; Nebe’ 38; Kadr 4; Şûra 52; Meryem 17; Enbiyâ 91; Tahrîm 12; Secde 9.
Râğıb, Müfredat, 205. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/552-553.
[175] Hûd 80; Zâriyât 39; İsrâ 74; Hûd 113.
Râğıb, Müfredat, 203. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/553.
[176] Mürselât 48; Bakara 42, 43, 125; Hacc 26, 77; Âli İmrân 43; Mâide 55; Tevbe 112; Fetih 29.
Râğıb, Müfredat, 202. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/553.
[177] Hûd 105, 108.
Râğıb, Müfredat, 232. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/553.
[178] En'âm 31, 40; A'râf 34, 187; Tevbe 117; Yûnus 45, 49; Yûsuf 107; Hıcr 85; Nahl 61, 77; Kehf 21, 36; Meryem 75; Tâhâ 15; Enbiyâ 49; Hacc 1, 7, 55; Furkân 11; Rûm 12, 14, 55; Lokman 34; Ahzâb 63; Sebe' 3, 30, 1; Ğâfir 46, 59; Fussilet 47, 50; Şûra 17, 18; Zuhruf 61, 66, 85; Câsiye 27, 32; Ahkâf 35; Muhammed 18; Kamer 1. 46; Nâziât 42.
Râğıb, Müfredat, 248. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/553-554.
[179] En'âm 34; A'râf 126, 137; Hûd 11; Ra'd 22; Nahl 42,
96, 110, 126; Mü'minûn İH: Furkân 75; Kasas 54, 80; Ankebût 59; Secde 24;
Fussilet 35; Hucurât 5; İnşân 12: Ali İmrân 125, 186, 200, 17, 142, 146; Nisa
25; Tûr 16; Fussilet 24; Bakara 45, 153. 250, 155, 177, 249; Yûsuf 18, 83;
Beled 17; Asr 3; Kehf 67, 72, 75, 78, 82, 69, 68:
Meâric 5; Sâd 44; Enfâl 65, 46, 66;
Zümer 10; Enbiyâ 85; Hacc 35;
Ahzâb 35; Sâffât 102; Muhamed 31.
Râğıb, Müfredat, 274. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/554.
[180]Tâhâ 133; Necm 36; Abese 13; Tekvîr 10; A'lâ 18, 19; Müddessir 52; Beyyine 2.
Râğıb, Müfredat, 275. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/554-555.
[181]Kıyâme 31; A'lâ 15; Â'lak 10; Nisa 102, 101, 43, 77, 103, 142, 162; Ahzâb 43, 56; Âl-i îmrân 39; Tevbe 11, 18, 54, 71, 103; Kevser 2; Bakara 3, 43, 45, 83, 110, 153, 177, 238, 277; Mâide 6, 12, 55, 58, 91, 106; En'âm 72; A'râf 170; Enfâl 3; Yûnus 87; Hûd 114; Ra'd 22; İbrahim 31, 37, 40; İsrâ 78; Meryem 31, 55, 59; Tâhâ 14, 132; Enbiyâ 73; Hacc 35, 41, 78; Nûr 37, 56, 58; Nemi 3; Ankebût 45; Rûm 31; Lokman 4, 17; Ahzâb 33; Fâtır 18, 29; Şûra 38; Mücâdile 13; Cum'a 9, 10; Müzzem»mil 20; Beyyine 5; Mü'minûn 9.
Râğıb, Müfredat, 285. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/555.
[182]Bakara 254, 275, 282; İbrâhîm 31; Nûr 37; Cum'a 9; Tevbe 111; Hacc 40; Mümtehine 12; Fetih 10, 18.
Râğıb, Müfredat, 67. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/555-556.
[183]Bakara 114, 205; Isrâ 19, 29; Necm 39; Nâziât 22, 35; Hacc 51; Sebe’ 5, 38; Tâhâ 15, 20, 66; Kasas 20; Yâsîn 20; Hadîd 12; Tahrîm 8; A'bese 8; Mâide 33, 64; Sâffât 102; İnşân 22; Enbiyâ 94.
Râğıb, Müfredat, 233. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/556.
[184]Hacc 15; Kehf 84, 85, 89,.92; Bakara 166; Sâd 10; Ğâfir 36, 37.
Râğıb, Müfredat, 220. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/556.
[185]Bakara 108, 154. 177, 190, 195, 275, 217, 218, 244, 246, 261, 262, 263; Âli İmrân 13, 75, 99, 146, 157, 167, 169; Nisa 36, 43, 44, 74, 75, 76, 84, 89, 94, 95, 100, 160, 167; Mâide 12, 54, 60, 77; En'âm 55, 116; A'râf 45, 86, 142, 146; Enfâl 36, 41, 47, 60, 72, 74; Tevbe 19, 20, 23, 24, 38, 41, 60, 81, 91, 93, 111, 120; Yûnus 89; Hûd 19; Ra'd 33; İbrahim 3; Hıcr 76; Nahl 9, 88, 94, 125; îsrâ 26; Hacc 9, 25, 58; Nûr 22; Furkân 17; Nemi 24; Kasas 22; Ankebût 28, 29; Rûm 38; Lokman 6, 15; Ahzâb 4; Sâd 26; Ğâfir 11, 29, 37, 38; Şûra 41, 42, 44, 46; Zuhruf 37; Muhammed 1, 4, 32, 34, 38; Hucurât 15; Hadîd 10; Mücâdile 16; Haşr 7; Mümtehine 1; Saff 11; Münâfikûn 2; Müzzemmil 20; însân 3; A'bese 20.
Râğıb, Müfredat, 223. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/556-557.
[186] Hıcr 30, 29, 31, 32, 98; Sâd 73, 75, 72; Bakara 34, 125; Nisa 102; A'râf 11, 12, 206, 120; İsrâ 61; Kehf 50; Tâhâ 116; Fussilet 37; Furkân 60; Nemi 24, 25; Ali İmrân 113; înşikâk 21; Zümer 9; Tevbe 112; Yûsuf 4; Şuarâ 46, 219.
Râğıb, Müfredat, 223- 224. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/557.
[187] Abese 15; Bakara' 184, 185, 283; Nisa 43; Mâide 6; Tevbe 42; Müddessir 34; Kehf 62.
Râğıb, Müfredat, 234. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/558.
[188] Hûd 69, 48; Hıcr 52, 46; Meryem 15, 33, 47, 62; Enbiyâ 69; Furkân 63, 75; Zâriyât 25; Vakıa 26, 91; Nisa 94; Mâide 16; En'âm 54, 127; A'râf 46; Yûnus 10, 25; Ra'd 24; İbrahim 23; Nahl 32; Tâhâ 47; Nemi 59; Kasas 55; Ahzâb 44; Yâsîn 58; Sâffât 79, 109, 120, 130, 181; Zümer 73; Zuhruf 89; Kâf 34; Haşr 23; Kadr 5.
Râğıb, Müfredat, 239 – 240. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/558.
[189] Bakara 19, 22, 29, 59, 144, 164; Âl-i İrorân 5; Nisa 153; Mâide 112, 114; En'âm 6. 35, 99, 125; A'râf 40, 96, 162; Enfâl 11, 32; Yûnus 24, 31, 61; Hûd 44, 52; Ra'd 17; İbrahim 24, 32, 38; Hıcr 14, 16. 22; Nahl 10, 65, 79; îsrâ 92, 93, 95; Kehf 40. 45; Tâhâ 53; Enbiyâ 4, 16, 32, 104; Hacc 15, 31, 63, 65, 70; Mü'minûn 18; Nûr 43: Furkân 25, 48, 61; Şuarâ 4, 187; Nemi 60, 64, 75; Ankebût 22, 34, 63; Rûm 24, 25. 48; Şems 5; Gâşiye 18; Târik 1, 11; Bürûc 1; İnşikâk 1; İnfitâr 1; Tekvîr 11; Nâziât 27; Lokman 10; Secde 5; Sebe' 2. 9; Fâtır 3, 27; Yâsîn 28; Sâffât 6: Sâd 27; Zümer 21; Ğâfir 13, 64; Fussilet 11, 12; Zuhruf 11, 84; Duhân 10, 29;Câsiye 5; Kâf 6. 9; Zâriyât 7, 22, 23, 47; Tûr 9. 44; Kamer 11; Rahman 7, 37; Hadîd 4, 21; Mülk 5, 16, 17; Hakka 16; Meâric 8; Nûh 11; Cin 8; Müzzemmil 18; Mürselât 9; Nebe' 19.
Râğıb, Müfredat, 243. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/558.
[190] Nisa 3; Sebe' 46; Fâtır 1; Hıcr 87; Zümer 23.
Râğıb, Müfredat, 82-83. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/559.
[191] Âl-i İmrân 145, 148, 195; Nisa 134; Kehf 31, 44, 46; Kasas 80; Meryem 76; Bakara 103. 125; Mâide 60.
Râğıb, Müfredat, 84. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/559.
[192] Al-i îmrân 95; Ahzâb 22; Yâsîn 52; Fetih 27; Bakara 177; Tevbe 43; Ankebût 3: Ahzâb 23; Muhammed 21; Sebe' 20; Sâffât 37; Zümer 33, 32; Kıyâme 31; Leyl 6; Vakıa 57; Mâide 45; Nisa 92; Yûnus 2, 93; Isrâ 80; Meryem 50; Şuarâ 84; Ah-kâf 16; Kamer 55; En'âm 115.
Râğıb, Müfredat, 277. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/559-560.
[193] Yûsuf 46; Meryem 41, 56; Hadîd 19; Nisa 69; Mâide 75.
Râğıb, Müfredat, 277. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/560.
[194]Bakara 102; Mâide 110; En'âm 7; A'râf 116; Yûnus 76, 77, 81; Hûd 7; Tâhâ 58, 71, 73, 57; Enbiyâ 3; Şuarâ 49; Nemi 13; Kasas 36; Sebe' 43; Sâffât 15; Zuhruf 30; Ahkâf 7; Tûr 15; Kamer 2; Saff 6; Müddessir 24.
Râğıb, Müfredat, 226. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/560-561.
[195] Fatiha 6, 7; Bakara 142, 213; Âl-i İmrân 31, 101;
Mâide 16; En'âm 39, 87, 126, 161, 153; A'râf 86; Yûnus 25; Hûd 56; İbrahim 1;
Hıcr 41; Nahl 76, 121; Meryem 36, 43; Tâhâ 135; Hacc 24, 54;
Mü'minûn 73, 74; Nûr 46; Sebe' 6; Yâsîn 4, 61, 66; Sâffât 23, 118; Sâd 22;
Şûra 52, 53; Zuhruf 43, 61,
64; Mülk 22; Nisa 68,
175;
Fetih 2, 20.
Râğıb, Müfredat, 280. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/561.
[196]Bakara 235, 274, 77; Ra'd 22; İbrâhîm 31; Nahl 75, 13, 23; Fâtir 29; En'âm 3: Tevbe 78; Zuhruf 80; Tâhâ 7; Furkân 6; Mümtehine 1; Teğâbun 4; Hûd 5; Yâsîn 76; Mülk 13.
Râğıb, Müfredat, 228. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/561.
[197] A'râf 33, 71; Yûnus 68; Hûd 96; Yûsuf 40; İbrâhîm 10, 11, 22; Hıcr 42; Nahl 99. 100; îsrâ 33, 65, 80; Kehf 15; Mü'minûn 45: Nemi 21; Sebe1 21; Sâffât 30, 156: Ğâfir 23, 35, 56; Duhân 19; Zâriyât 38; Tûr 38; Necm 23; Rahman 33; Âli Imrân 151; Nisa 91, 144, 153; En'âm 81; Hacc 71; Kasas 35; Rûm 35.
Râğıb, Müfredat, 238. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/562.
[198] İnsân 11; İnşikâk 9, 13; Hıcr 47; Sâffât 44; Tûr 20: Vakıa 15; Ğâşiye 13: Zuhruf 3-1.
Râğıb, Müfredat, 228 – 229. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/562.
[199] Yûnus 61; Rahman 29; Abese 37; Nûr 62.
Râğıb, Müfredat, 271. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/562.
[200] Bakara 28. 29. 106. 113. 147, 155, 178, 231, 295. 257. 264, 282, 284; Âli İmrân 5, 26, 28, 23, 02. 12». VA. 165, 189; Nisa 4, 32, 33, 59, 85. 86. 113, 126; Mâide 17, 19, 40, 68, 94. 07. 117. 126; Enam 17, 19, 38, 44, 52. G9. 80, 91, 93, 99, 101, 102, 111, 148, 154. 139. 164; A'râf 89, 145, 156, 185; Enfâl 41, 60. 72, 75; Tevbe 39, 115; Hûd 4. 12, 57, 72. 101; Yûsuf 38, 67, 68. 111; Ra'd 8, 14, 16; İbrahim 18, 21, 38; Hıcr 19, 21; Nahl 35, 40, 48, 75, 76, 77, 89; İsrâ 12, 44; Kehf 23, 45, 54, 70, 76, 84; Tâhâ 50, 98: Enbiyâ 30. 81; Hacc 1, 6, 17; Mü'minûn 88; Nûr 35, .45, 64; Furkân 2; Şuarâ 30; Neml 17, 23, 88, 91; Kasas 57, 60, 88; Ankebût 12, 20, 42, 62; Rûm 40, 50; Secde 7; Ahzâb 27. 40, 52, 54, 55; Sebe' 16, 21, 39, 47; Fâtır 1, 18; 44; Yâsîn 12, 15, 83; Sâd 5, 6; Zümer 62; Ğâfir 7, 16, 20. 62; Fussilet 21, 39, 53, 54; Şûra 9, 10, 11, 12, 36; Ahkâf 25, 26, 33; Feth 21, 26; Hucurât 16; Kâf 2; Zâriyât 42, 49; Tûr 21, 35; Kamer 6. 49, 52; Hadîd 2, 3, 29; Mücâdile 6, 7, 18; Haşr 6; Mümtehine 4, 11; Teğâbun 1. 11; Talâk 3. 12; Tahrîm 8; Mülk 1. 9, 19; Cinn 28; Nebe' 29; Abese 18: Bürûc 9.
Râğıb, Müfredat, 271. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/562-563.
[201] Bakara 48, 123, 254; Nisa 85; Meryem 87; Tâhâ 109; Sebe' 23; Zümer 44; Zuhruf 86; Müddessir 48; Yâsîn 23; Necm 26
Râğıb, Müfredat, 263. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/563.
[202] Râğıb, Müfredat, 264-265. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/563.
[203] Râğıb, Müfredat, 257. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/563-564.
[204]Bakara 216; Âli İmrân 180; Mâide 60; Enfâl 22, 55; Yûnus 11; Yûsuf 77; İsrâ U. 83; Meryem 75; Enbiyâ 35; Hacc 82; Furkân 34; Sâd 55, 62; Fussilet 49, 51; Meâric 30; Cin 10; İnşân 7, 11; Beyyine 6; Felak 2, 3, 4, 5; Nâs 4; Nûr 11; Zilzâl 8.
Râğıb, Müfredat, 261. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/564.
[205] Lokman 13; Sebe' 22; Fâtır 40; Ahkâf 4; A'râf 173, 33, 190, 191; Bakara 96; Âli İmrân 151, 186; Mâide 72, 82; En'âm 22, 88, 107, 148, 151, 19, 41, 64, 76, 80; Yûnus 18, 28; Nahl 35, 81, 1, 3, 54; Hûd 54; Ğâfir 73; Nisa 36, 48, 116; Kehf 26, 110; Hacc 31; Tevbe 31; Mü'minûn 59, 92; Nûr 55; Nemi 59, 63; Kasas 68; Ankebût 65; Rûm 33, 35, 40; Zümer 67; Tür 43; Haşr 23.
Râğıb, Müfredat, 259-260. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/564.
[206] Râğıb, Müfredat, 275 – 276. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/565.
[207] Râğıb, Müfredat, 72. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/565.
[208] Bakara 222, 125; Âli İmrân 42; Tevbe 103, 108; Mâide 6, 41; Enfâl 11; Ahzâb 33; Hacc 26; Müddessir 4; A'râf 82; Neml 56; Furkân 48; însân 21.
Râğıb, Müfredat, 307. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/565.
[209] Bakara 30, «7, 253; Mâide 21, 110; Tâhâ 12; Nâziât 16.
Râğıb, Müfredat, 396. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/566.
[210] Râğıb, Müfredat, 530-531. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/566.
[211] En'âm 42, 43, 63; Mü'minûn 76; A'râf 55, 94, 205.
Râğıb, Müfredat, 295. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/566.
[212] En'âm 19, 152; Yûsuf 22; Kehf 86, 90, 93; Nûr 59; Kasas 14; Sâffât 102; Ahkâf 15; Nisa 6; Sebe' 45; Bakara 196, 235; Ra'd 14; îsrâ .34; Fetih 25; Nûr 58; Ahzâb 39; Cinn 28; Mâide 67; A'râf 79, 93.
Râğıb, Müfredat, 60. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/566-567.
[213] Nûr 41, 36; îsrâ 44; Sâffât 143, 166; Hadîd 1; Haşr 1, 24; Saff 1; Secde 15; Kalem 28; Fetih 9; Bakara 30; Ra'd 13;Cum'a 1; Teğâbun 1; Enbiyâ 20, 79; Sâd 18; Zümer 75; Ğâfir 7; Fussilet 38; Şûra 5; Meryem 11; Müzzemmil 7.
Râğıb, Müfredat, 221. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/567.
[214] Râğıb, Müfredat, 227. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/567.
[215] Bakara 37. 5-1, 187: Mâide 39, 71, 34, 74; En'âm 54; Tevbe 117, 118, 15, 27, 102, 100, 74, 118. 126, 104; Hûd 112, 3. 52, 61, 90; Meryem 60; Tâhâ 82, 122; Furkân 70, 71; Kasas 67; Mücâdile 13; Müzzemmil 20; Nisa 16, 17, 18, 92; Bakara 54, 160; Âl-i İmrân 89, 90, 128; Nisa 146, 17, 26, 27; A'râf 153; Tevbe 5, 11; Nahl 119: Nûr 5, 31; Ğâfir 7; Ahzâb 24, 73; Bürûc 10; Tahrîm 8, 5; Şûra 25.
Râğıb, Müfredat, 76. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/567-568.
[216] Tevbe 129; Yûnus '71, 84; Hûd 56, 88; Yûsuf 67; Ra'd 30; Şûra 10, 36; Ibrâhîm 12; Enfâl 2; Nahl 42, 99; Ankebût 59; Mâide 23.
Râğıb, Müfredat, 531. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/568.
[217] Yûsuf 6. 21. 44, 100, 101; Kehf 78, 82; Nisa 59; İsrâ 35; Âl-i îmrân 7; A'râf 53; Yûnus 39; Yûsuf 36, 37, 45; Bakara 49, 50, 248; Âli İmrân 11, 33; Nisa 54; A'râf 130, 141; Enfâl 52, 54; Yûsuf 6; İbrahim 6; Hıcr 59, 61; Meryem 6; Nemi 56; Kasas 8; Sebe' 13; Ğâfir 28, 45, 46; Kamer 34, 41.
Râğıb, Müfredat, 31. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/568-569.
[218] Bakara 16, 282; Nisa 29; Tevbe 24; Nûr 37; Fâtır 29; Saff 10; Cum'a 11.
Râğıb, Müfredat, 73. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/569.
[219] Mâide 64, 68; İsrâ 60; Kehf 80; Bakara 15; En'âm 110; A'râf 186; Yûnus 11; Mü'minûn 75.
Râğıb, Müfredat, 304-305. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/569-570.
[220] İsrâ 23; Enbiyâ 67; Ahkâf 17.
Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/570.
[221]Necm 7; Tekvîr 23; Fussilet 53.
Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/570.
[222]Bakara 128, 134, 141. 143, 213; Âli İmrân 104, 110, 113; Nisa 41; Mâide 48, 66; En'âm~38, 42,-108; A'râf 34, 38, 159. 164; 181, 38, 160. 168; Yûnus 19. 47. 49; Hûd 8. 48, 118; Yûsuf 45; Ra'd, 30; Hıcr 5; Nahl 36. 84, 89, 92, 93, 120, 63; Enbiyâ 92; Hacc 34,"67Î Mü'minûn 43, 44, 52; Nemi 83; Kasas 28,v 75; Fâtir 24, 42; Gâfir 5; Şûra 8; Zuhruf 22, 23, 33; Câsiye 28; Ankebût 18; Fussılet 25; Ahkâf 18.
Râğıb, Müfredat, 23. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/570-571.
[223] Râğıb, Müfredat, 23, 24. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/571.
[224] Mâide 45; Tevbe 61: Hakka 12; Lokman 7; Yûnus 59; Tâhâ 109; Nûr 28, 36: Sebe' 12, 23; Nebe" 38; Yûsuf 80; Şûra 21; Necin 26; Tevbe 90; Nahl 84; Ahzâb 53 Mürselât 36; A'râf, 58. 167; Ibrâhîm 1, 7, 11, 23, 25; Fussılet 47; Bakara 97, 102 249, 251; Âli îmrân 49, 145, 166; Nisa 25, 64; Enfâl 66; Yûnus 100; Ra'd 38; Fâ tır 32; Gâfir 78; Mücâdile 10: Haşr 5; Teğâbun 11; Kadr 4.
Râğıb, Müfredat, 14-15. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/571-572.
[225] Hacc 36.
Râğıb, Müfredat, 512. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/572-573.
[226] Nisa 122; Yûnus 4, 48, 55; Hûd 65; Ra'd 31; İbrahim 22; İsrâ 5, 7, 104, 108; Kehf 21, 98; Meryem 54; Enbiyâ 9, 38, 97, 104; Nemi 71; Kasas 13, 61; Rûm 6, 60; Lokman 9, 33; Sebe' 29; Fâtır 5; Yasin 48; Zümer 20; Ğâfir 55, 77; Câsiye 32; Ahkâf 16, 17; Mülk 25; Tevbe 111; Nahl 38; Tâhâ 86, 113; Furkân 16; Kâf 20, 28, 14, 45; İbrahim 14.
Râğıb, Müfredat, 555. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/573
[227] Enbiyâ 45; Necm 4; Şûra 51; Hûd 37; Mü'minûn 27; Tâhâ 114.
Râğıb, Müfredat, 515. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/573
[228] Âli îmrân 173; En'âm 66, 102, 107; Yûnus 108; Hûd 12; Yûsuf 66; Kasas 28; Zümer 41, 62; Şûra 6; Nisa 81, 109, 132, 171; Isrâ 2, 54, 65, 68, 86; Furkân 43; Ahzâb 3, 48; Müzzemmil 9.
Râğıb, Müfredat, 531. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/573-574
[229] Râğıb, Müfredat, 518. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/574.
[230] A'râf 100, 169; Nisa 11, 12, 19; Meryem 6, 40, 80; Şûra 14; Hıcr 23; Mü'minûn 10: Enbiyâ 89; Kasas 5, 58.
Râğıb, Müfredat, 552. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/574
[231] Bakara 164, 29, 228; Âl-i İmrân 190, 191; Nisa 1, 119; A'râf 54, 69, 185; Yûnus 4, 34. 3, 5. 6; Ra'd 5, 16; İbrâhîm 19, 32; Kehf 51; Enbiyâ 33, 104; Mü'minûn 14, 17, 91; Neml 6, 64; Ankebût 19, 20, 44, 61; Rûm 11, 22, 27, 30, 8, 21; Lokman 10, 11, 25; Secde 4, 7, 10; Sebe' 7; Fâtır 1, 16; Yâsîn 68, 79, 36, 81; Zümer 5, 6, 38; Gâfir 57; Şûra 29; Falak 2; A'lak 1, 2; Leyi 3; A'lâ 2; Kıyâme 38; Nûh 15; Mülk 2, 3, 14; Talâk 12; Kâf 15; İsrâ 49, 51, 98, 99; Sâffât 11; Nâziât 27; Mâide 18; En'âm 1, 73, 101; Tevbe 36; Hûd 7; Nahl 3, 4, 48, 81; Tâhâ 4; Nûr 45; Furkân 2, 54, 59; Şuarâ 166; Fussılet 9; Zuhruf 9, 12; Câsiye 22; Ahkâf 33; Necm 45; Rahman 3, 14, 15; Hadîd 4; Teğâbun 3.
Râğıb, Müfredat, 157. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/574-575.
[232] En'âm 152; Isrâ 34; Fecr 17; Duhâ 9, 6; Mâûn 2; İnşân 8; Beled 15; Kehf 82; Bakara 83, 177, 215, 220; Nısâ 2, 3, 6, 8, 10, 36, 127; Enfâl 41; Haşr 7.
Râğıb, Müfredat, 550. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/575.
[233]Nûr 21; Meryem 19; Nisa 49; Tâhâ 76; Fâbr 18; A'lâ 14; Nâziât 18; Bakara 43, 83, 110, 177, 277; Nisa 77, 162; Mâide 12, 55; A'râf 156; Tevbe 5, 11, 18, 71; Kehf 81, 13, 31, 55; Enbiyâ 73; Hacc 41, 78; Mü'minûn 4; Nemi 3, 37, 65; Rûm 39; Lokman 4; Ahzâb 33; Fussilet 7; Müzzemmil 20; Mücâdile 13; Beyyine 5.
Râğıb, Müfredat, 213. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/575-576.
[234] Âl-i İmrân 58, 135, 191; Mâide 91; A'râf 69; Yûsuf 42, 104; Ra'd 28; Hıcr 6, 9; Nahl 43, 44; Meryem 2; Enbiyâ 2, 7, 24, 36, 42, 50, 105, 48; Nûr 37; Furkân 18, 29; Şuarâ 5, 227; Ankebût 45; Yâsîn 11, 69; Sâd 1, 8, 32, 49, 87; Zümer 22, 23; Fussilet 41; Zuhruf 5, 36, 44; Kamer 22, 25, 32, 40; Hadîd 16; Mücâdile 19; Cum'a 9; Münâfikûn 9; Kalem 51, 52; Cinn 17; Tekvîr 27; Bakara 200; Kehf 70, 83; Tâhâ 99, 113; Ahzâb 21, 41; Sâffât 3, 168, 13; Talâk 10; Mürselât 5; A'lâ 15; Ğâfir 44; Hacc 28, 34; Nisa 142; En'âm 138.
Râğıb, Müfredat, 179. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/576-577.
[235] Isrâ 32; Nûr 2, 3.
Râğıb, Müfredat, 213. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/577.
[236] Bakara 231, 59, 150, 165, 35, 95, 124, 145, 193, 246. 258, 270; Kehf 87; Neml11, 52, 85; Âli İmrân 135, 57, 86, 140, 151, 192, 108, 117, 161, 25; Nisa 64, 168, 160, 77, 124, 10, 30; En'âm 45, 82, 131, 169; A'râf 103, 162, 165, 5, 19, 41, 44, 47, 148, 150; Enfâl 25, 54; Yûnus 13, 52; Hûd 37, 67, 94, 101, 113, 116, 18, 31, 44, 83; İbrahim 44. 45, 13, 22, 27; Nahl 85; îsrâ 59; Kehf 59, 29, 50, 87; Tâhâ 111, 112; Enbiyâ 3, 14, 29, 46, 59, 87, 97; Hacc 25; Mü'minûn 27, 28, 41, 94; Furkân 4; Şuarâ 227; Nemi'11. 14, 52, 85; Ankebût 31, 46; Rûm 29, 57; Lokman 13; Sebe1 19, 42; Sâffât 22; Zümer 47, 51; Ğâfir 17, 31; Zuhruf 65; Ahkâf 12; Zâriyât 59; Tûr 47; Mâide 29, 51, 72, 107; En'âm 33, 52, 58, 68, 129, 144; Tevbe 19, 47, 109;Yûnus 39, 85, 106; Yûsuf 75; Hıcr 78. 82; Meryem 72; Hacc 53, 71; Furkân 37; Şuarâ 10, 209; Kasas 21, 25, 40, 50; Fâtır 37; Sâffât 63; Zümer 24; Fâtır 18, 52; Sûra 21, 22, 40. 44, 45; Zuhruf 76; Câsiye 19; Ahkâf 10; Haşr 17; Saff 7; Cum'a 5, 7; Tahrîm 11; Kalem 29; Nûh 24, 28; İnsân 31.
Râğıb, Müfredat, 316. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/577-578.
[237] Yûsuf 20.
Râğıb, Müfredat, 215. Bekir Karlığa, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, Çağrı Yayınları: 1/578.